Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРПОРАЦИЯЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ЖАҲОН ТАЖРИБАСИ'

ИҚТИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРПОРАЦИЯЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ЖАҲОН ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

75
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновацион / интеграцион / интеграцион / саноат / корпорация / innovation / integration / integration / industry / corporation

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шахзод Хаятович Максудов

Ушбу илмий мақолада саноат корхоналарини иқтисодий -ижтимоий ривожланишга инновацион ва интеграцион янгиликларни жалб этилиши хамда корпорацияларнинг жахон тажрибаладан фоийдаланишнинг ўз ўрни борлигини кенг тарзда кўрсатилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WORLD EXPERIENCE OF CORPORATE ACTIVITIES IN THE CONTEXT OF ECONOMIC AND SOCIAL MODERNIZATION

This scientific article highlights the role of innovation and integration in the economic and social development of industrial enterprises, as well as the role of corporations in the use of world experience

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРПОРАЦИЯЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ЖАҲОН ТАЖРИБАСИ»

ЩТИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРПОРАЦИЯЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ЖА^ОН ТАЖРИБАСИ

Шахзод Хаятович Максудов

Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети

мустацил изланувчиси shaklaser@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу илмий маколада саноат корхоналарини иктисодий -ижтимоий ривожланишга инновацион ва интеграцион янгиликларни жалб этилиши хамда корпорацияларнинг жахон тажрибаладан фоийдаланишнинг уз урни борлигини кенг тарзда курсатилган.

Калит сузлар: инновацион, интеграцион, интеграцион, саноат, корпорация.

WORLD EXPERIENCE OF CORPORATE ACTIVITIES IN THE CONTEXT OF ECONOMIC AND SOCIAL MODERNIZATION

ABSTRACT

This scientific article highlights the role of innovation and integration in the economic and social development of industrial enterprises, as well as the role of corporations in the use of world experience.

Keywords: innovation, integration, integration, industry, corporation.

КИРИШ

Миллий иктисодиёт таркибидаги бизнес секторни ривожлантиришда маданият ва маънавиятнинг урнини алохида кайд этмок айни муддаодир. Чунки маънавият нафакат ишбилармон-тадбиркорларнинг балки, миллатнинг юзага чиккан аклий ва рухий салохияти хамда ижодкорлик кобилиятидир, колаверса ривожланишнинг бош омилидир. Юртимизнинг ижтимоий ва иктисодий барча тармокларини модернизациялаш, техник- технологик янгилаш ва ислох этиш жараёни хамда ракобатчиликка асосланган бизнес мухит шароитида, давлат тассарруфидан чикарилган ва хусусийлаштирилган корхоналар негизида ташкил этилаётган хужалик субъектлари, шунингдек, акциядорлик жамиятлари

фаолиятини бошкариш самарадорлигини янада оширишнинг ахамияти ортиб бормокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотларнинг янада чукурлаштириш борасида «... нафакат иктсодиётнинг таянч тармокларини, балки, энг аввало, худудларни комплекс ривожлантириш ва мамлакатимиз барча фукароларининг хаётий манфаатларини таъминлашга ва уларнинг даромадларини купайтиршпга доир истикболдаги мухим вазифалар туриши керак»[1]. Бу холат, акциядорлик жамиятларини ривожлантириш стратегияси ва самарали бошкариш борасида Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017-2021 йилларга Узбекистон Республикасини ривожпангиришнинг харакатлар стратегияси мухимдир. Харакатлар стратегиясининг "Иктисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йуналишлари"да акциядорлик жамиятлари фаолиятини ривожлантариш ва самарали бошкаришни ташкил килиш жараёнларига "корпоратив бошкарувининг замонавий стандартлар, принциплари ва усулларни жорий этиш, корхоналарни стратегик бошкаришда акциядорларнинг ролини кучайтириш" [2]. мухим вазифалардан хисобланади.

Корпоратив бошкарув концепцияси ХХ-аср бошларида чоп этилган адабиётларда кулланилган. Хусусан, корпоратив муносабатлар тизими корпоратив ва хусусий мулкни бошкаришни куллаш жараёни сифатида биринчи марта 1932 йилда америкалик хукукшунос олим А. Берли ва иктасодчи Г. Минзнинг[3].классик ишларида урганилган. Уларнинг ишларида корпоратив бошкарув атамаси тилга олинмаган булса-да, улар корпоратив бошкарувни ишониб топширувчилар - principals (аутсайдерлар, инвесторлар) ва вакиллар -agents (инсайдерлар,бошцарувчилар) уртасидаги агентлик муносабатларини урганишган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Маълумки, жахон амалиётида корпоратив бошкарув тизимининг узига хос, бир-биридан ажралиб турадиган 3 та тури: инглиз-америка, немис ва япон моделлари юзага келган.

Корпоратив бошкарувнинг Америка модели (Англия, А^Ш) - ихтиёрий фукарога шахсий бойликка эришиш имкониятини таъминлаш максадида

"аутсайдерлик", яъни компания фаолиятига алокадор булмаган гурухлар томонидан компания фаолияти назоратига асосланган.

Немис моделида корпоратив тузилмаларга акциядоряик жамиятларидан ташкари бошка юридик шахслар: турли ширкатлар, хужалик жамиятлари, хужалик бирлашма куринишидаги концерн, уюшма, холдинг ва шунга ухшаш тузилмалар киради. Германия моделининг Америка моделидан фарки, акциядорларнинг асосий капитали юридик шахслар кулида сакланишдир. Яна бир мухим жихати Германияда АКЩга нисбатан фонд биржаси камрок даражада ривожланган. Германия иктисодиётида иштирок этаётган барча компанияларнинг факат 12 фоизга якини Лондон фонд биржаси ва 10 фоизга якини АКШ фонд биржаларида котировка килинади[4].

Япония моделида эса, купгина компанияларнинг йирик акция пакетлари катта банк ва молия гурухлари портфелида мужассамлашганлиги билан ажралиб туради. Йирик акция пакетига эга булган акциядорлар корхона бошкарувида бемалол иштирок эта оладилар. Корпоратив бошкарувнинг японча моделидаги узига хос хусусият компаниянинг асосий акциядорлари компанияга келиб тушаётган даромадларидан воз кечишлари эвазига гурухда бирга фаолият юритиб каттарок даромад олишлари каби имкониятларнинг мавжудлигидир. Япония корпоратив бошкарув моделининг яна мухим бир жихати узида юкори бизнес маданиятни акс эттириб, унда узаро ишончга асосланган узок муддатли шахсий муносабатлар, шартномалар мухим ахамият касб этади. Япония моделида акциядорлик жамиятларининг конунчилик ва кимматли когозлар билан операциялари тартибга солиниши Америка модели таъсирини узида мужассам этади. Корпоратив бошкарувнинг инглиз-америка, Германия (контитентал) ва Япония моделларини ажратиб курсатиш анъанавий хисобланади[5]. Инглиз-америка моделига таркок; аутсайдерлик акциядорлик мулки, корпоратив бошкарувнинг икки погонали тизими (Директорлар Кенгаши ва ижроия дирекцияси) мавжудлиги, корпорациялар фаолияти устидан назорат килишнинг либерал воситаси сифатида фонд бозорининг роли мухим эканлиги хосдир.

Германия модели коидага кура, марказлаштирилган характерга эга булган катта хажмдаги инсайдерлик мулки мавжудлиги билан тавсифланади. Германия модели доирасида уч погопали корпоратив бошкарув тизими уринга эга булиб, унда Директорлар Кенгаши ва ижроия дирекциясидан (корпорацияни жорий бошкариш органи) ташкари, корпоратив бошкарув тизими устидан мустакил

назорат функциясини амалга оширадиган кузатув кенгаши хам мавжуд. Бундан ташкари, Германия моделига холдинг компанияларига тегишли булган катта хажмдаги корпоратив мулк мавжудлиги хам хосдир.

Япония модели инглиз-америка модели ва Германия модели билан таккослаганда корпоратив бошкарувнинг ахборот жихатидан купрок «ёпик»лиги билан тавсифланади. Ушбу модель доирасида корпорацияларни бошкариш тизимини шакллантириш ва ривожлантиришга молия институтлари, биринчи навбатда, саноат корпорациялари фаолиятини молиялаштириш сохасида хам, корпоратив назорат сохасида хам кенг доирадаги функцияларни бажарадиган йирик банк тузилмалари жиддий таъсир курсатади.

Узбекистонда иктисодиётни модернизациялаш хам "кулга олиш" модели ёрдамида амалга оширилмокда. Урта муддатли истикболда" 2016-2020 йилларга мулжалланган ишлаб чикаришни таркибий узгартириш, модернизация ва диверсификация килишни таъминлаш чора-тадбирлари дастури", узок муддатли истикболда 2030 йилга кадар стратегия мухим ахамият касб етади. 2016-2018 йилар учун Узбекистон Республикаси ахоли фаровонлигини ошириш стратегияси.

Мингйиллик ривожланиш максадларига мутаносиб равишда ишлаб чикилган, чунки унинг асосий максади ахоли турмуш даражасининг баркарор ва сифатли усишига еришиш, шунингдек, ижтимоий - иктисодий сиёсат доирасидаги энг самарали чора-тадбирлар ва механизмларни кабул килиш устуворликларини аниклашдан иборат. Шу 2016-2020 йилларга мулжалланган ишлаб чикаришни таркибий узгартириш, модернизация ва диверсификация килишни таъминлаш чора-тадбирлари дастури доирасида куйидаги устувор йуналишлар белгилаб олинди:

- мавжудларини изчил модернизация килиш ва електр енергетика саноатида янги ишлаб чикариш кувватларини яратиш;

- нефт-газ ва нефт-кимё саноатида юкори кушилган киймат махсулотлари ишлаб чикариш хажми ва ассортиментини ошириш;

- кимё саноатида ишлаб чикариш ва експортни диверсификациялаш;

- технологик рахбарлар билан биргаликда ускуналарни import урнини босувчи турларини ишлаб чикариш учун янги ва мавжуд ишлаб чикариш объектларини кенгайтириш;

- тукимачилик ва charm-поябзал саноатининг товар таркибини такомиллаштириш;

- електр ускуналар ишлаб чикариш учун юкори технологияли ишлаб чикариш объектларини жадал ривожлантириш ва ривожлантириш;

- фармацевтика саноати ишлаб чикариш хажми ва махсулот турларини кескин кенгайтириш;

- озик-овкат саноатининг ишлаб чикариш салохиятини кенгайтириш. Юкоридагиларни умумлаштириб куйидаги хулосаларни баён килишимиз мумкин:

1. Модернизациянинг мохияти-давлат иктисодиётининг бутун иктисодий тизимини сифат жихатидан узгартиришнинг харакатлантирувчи кучлари сифатида танланган Реал секторнинг асосий тармокларига жамгарма ва инвестицияларни жамлашдир.

2. Модернизациянинг харакатлантирувчи кучлари инвестиция ва мехнат ресурслари, лекин иктисодиётни модернизациялаш шароитида анъанавий ёндашувдан фаркли уларок, капитал ва мехнатдан ташкари, иктисодий усишнинг янги омиллари ва захираларини топиш ва фаоллаштириш зарур.

3. Иктисодиётни замон талабларигажавоб берадиган, хусусан, Марказий Осиё мамлакатларида кулланиладиган иктисодий модернизациялаш модели иктисодиётни тартибга солувчи давлат асосий майдонни мажбур киладиган IT моделига купрок мос келади.

ХУЛОСА

Умумий килиб айтилганда, модернизация килиш жараёни негизида доимо молиявий маблаглар сарфи ётади. Бу уз навбатида асосий капиталга киритилган инвестициялар билан богликдир. Саноат сиёсати миллий иктисодий тизимнинг саноатни куллаб-кувватлашга ва баркарор усишига йуналтирилган иктисодий, сиёсий ва ташкилий тадбирларнинг мажмуи хисобланганлиги боис, унинг асосий максади мамлакат иктисодиётининг жадал ривожланиши, миллий ишлаб чикарувчиларнинг фаровонлигини ва уларнинг ракобатбардошлигини оширишдир. Шу нуктаи назардан саноат сиёсати эскирган ишлаб чикариш тузилмаларини бартараф этади хамда замонавий тузилмаларни шакллантиради, илмий-техник тараккиётни жадаллаштиради ва бошкарувни такомиллаштиради, шунингдек жахон иктисодиётини глобаллашувининг объектив талабларига мослашувчан-лигини янада ошириб боради. Республикасида стратегик контекстда макроиктисодий баркарорлик ва мутаносиб иктисодий усиш сифатини таъминлашда мувозанатли худудий ижтимоий-иктисодий усиш сифатини таъминлаш мухим ахамият касб этади. Хрзирги худудий ижтимоий-иктисодий

ривожланишдаги ассиметрик тафовутнинг мавжудлиги, мавжуд иктисодийресурс салохиятдан унумли фойдаланиш ва нисбатан паст даражада ривожланган худудларда иктисодий ривожлантиришни жонлантиришга каратилган фаол худудий инвестиция сиёсатини амалга оширишни такозо килади. Бунда худудий молиявий-инвестицион салохиятни тугри бахолаш ва бошкариш негизида инвестицион фаолликни янада жонлантириш буйича ислохотларни чукурлаштиришни талаб килмокда. Худудларни ижтимоий-иктисодий ривожланишини ягона тизим асосида куриш, шунингдек, республика ва махаллий бюджетларнинг шакланишида худудий инвестиция сиёсатини амалга ошириш, худудда янги иш уринларини яратиш оркали ишсизликни пасайтириш, ахолининг даромад манбаини ошириш оркали товар ва хизматларга булган талабни шакллантириш ва худудий имкониятлардан (худуднинг ижтимоий-иктисодий салохияти) максимал фойдаланиш уларни самарали бошкаришда мухим хисобланади. Ижтимоий иктисодий ривожланишимизга бизнинг шарт шароитларимизга мос келиши керак ва замонавий жахон корпорацияларнинг тажрибасини мос равишда кулашимиз керак. Узбекистонда корпорацияларни бошкариш моделларининг тахлили шуни курсатадики, ривожланган мамлакатларда кулланиладиган моделлардан хеч бири бошкасидан яккол устунликка эга эмас ва миллий иктисодиётлар учун универсал хисобланмайди, бунинг натижасида, куплаб мамлакатлар турли моделларнинг алохида кисмларини комбинациялаш вариантларидан фойдаланилади. Шунинг учун моделни танлаш мезони - мазкур мамлакатда кечаётган иктисодий жараёнлар динамикасига мос булган корпоратив бошкариш тизимини барпо этишдан иборат булиши зарур. Узбекистонда корпоратив секторда йирик инвесторлар хамда кенг куламда капитал бозорга молиявий ресурсларни жалб этиш ва бошкаришга каратилган англо-саксония моделини баъзи элементларини жорий этиш максадга мувофик.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Презденти лавозимига кириш тантанали маросимга багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки // Х,алк сузи газетаси, 2016 йил 15 декабрь, №247 (6682)

2. Узбекистон Республикаси Прездентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон Фармонинг 1-иловаси "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини

ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси" Lex.uz

3. Berle A, Means G. The modern Corporation and Private Property - New York: Macmillan, 1932-489 p.

4. Радыгин А.Д., Энтов Р.М., Межераупс И.В. Особенности формирования национальной модели орпоративного управления. - М: ИЭПП, 2008-стр.

5. Jonathan P. Charkham. Keeping Better Company: Corporate Governance Ten Years On. "Oxford University Press", 2005 P. 127.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.