Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЙ МАТНЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИҚТИСОДИЙ МАТНЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
199
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Таржима / иқтисодий дискурс / адекватлик / атама / грамматик ўзгартириш / синтактик ўзгартириш.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Г.Я. Ахмедова

Сўнгги йилларда иқтисодий таржима назариясига бўлган қизиқишнинг ортиб боришига қарамай, уни ўрганиш ва таҳлил қилиш ўта долзарблигича қолмоқда. Ушбу мақолада иқтисод соҳасига оид матнларни инглиз тилидан таржима қилишнинг лингвистик хусусиятларини аниқлаш масаласи муҳимлиги кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЙ МАТНЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Г.Я. Ахмедова

ИЦТИСОДИЙ МАТНЛАРНИ ТАРЖИМА ЦИЛИШНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Сунгги йилларда ицтисодий таржима назариясига булган цизицишнинг ортиб боришига царамай, уни урганиш ва таулил цилиш ута долзарблигича цолмоцда. Ушбу мацолада ицтисод соуасига оид матнларни инглиз тилидан таржима цилишнинг лингвистик хусусиятларини аницлаш масаласи мууимлиги курсатиб утилган.

Калит сузлар: Таржима, ицтисодий дискурс, адекватлик, атама, грамматик узгартириш, синтактик узгартириш.

Халкаро алокаларнинг ривожланиши ва уларнинг кучайиши натижасида, бутун дунё буйлаб таржимашуносликнинг барча турларида мисли курилмаган узгаришлар руй берди. Даётнинг барча янги сохаларини камраб олган илмий-техникавий тараккиёт, турли сохалардаги халкаро хамкорлик алокаларининг мустахкамланишига замин яратди. Бундай шароитда халкларнинг иктисодий, ижтимоий-сиёсий, илмий, маданий ва бошка муносабатларига хизмат курсатиш воситаси сифатида таржиманинг роли нихоятда ортиб бормокда. Дунёдаги сунгги узгаришлар муносабати билан, иктисодий мавзу молия ва ишлаб чикариш сохаларига бевосита алокадор булмаган одамлар учун хам энг долзарб мавзулардан бирига айланиб улгурди.

Молиявий инкироз муаммосини хал килиш учун деярли барча мамлакатларнинг иктисодчилари, сиёсатчилари ва ишбилармонлари инкирозга карши дастурларни яратишда узларининг саъй-харакатларини бирлаштирдилар. Бугунги кунда, барча мамлакатларнинг иктисодий сохага оид илмий журналларида ушбу мавзу буйича маколалар, тезислар, шархлар, тахлилий хисоботлар ва сунгги янгиликлар нашр этилмокда. Турли хил ёшдаги ва хар хил касб эгалари бу янгиликларни фаол мухокама килиб, уларга уз муносабатларини билдириб келишмокда.

Маълумки, таржимашунослик бир канча асосий булимлардан иборат: таржиманинг умумий назарияси, таржиманинг алохида назариялари, таржиманинг махсус назариялари, таржима тарихи ва бошкалар [4]. Таржиманинг махсус назариялари турли жанрдаги матнларни таржима килиш жараёнининг хусусиятларини, шунингдек, нутк шаклларининг ушбу жараёнининг табиатига таъсирини ва уни амалга ошириш шартларини очиб беради. Таржиманинг умумий назарияси эса, матнларни назарий асослаб бериб, хусусий ва махсус таржима назарияларининг асосий тушунчаларини белгилаб беради. Таржиманинг алохида ва махсус назариялари таржиманинг айрим турлари ва турларига нисбатан умумий таржима назарияси коидаларини аниклайди. Махсус таржима харбий, хукукий, техник ва илмий таржима билан бир каторда иктисодий таржимани хам уз ичига камраб олиб, бу таржимага эхтиёж кейинги пайтларда кескин ошиб бормокда. Иктисодий таржима амалий лингвистик фаолият сохаси сифатида махсус таржима турларидан бири булиб, унинг иш объекти сифатида турли хил иктисодий материаллар тушунилади [2].

Таржима учун фойдаланиладиган матнлар жанр, услуб ва функцияларига кура хилма-хил булиши мумкин. Шунинг учун таржимон узи таржима килаётган матннинг хусусиятларини билиши керак. Матн тури таржимага ёндашув ва талабни белгилайди, таржима усулларини танлашга ва таржиманинг асл нусхага эквивалентлик даражасини аниклашга таъсир килади. Таржимоннинг максад ва вазифалари нима таржима килаётганига караб хар хил булади. Муайян нутк доирасидаги маълум бир жанрга оид матнлар таржима жараёнида алохида ёндашувларни талаб килади [1].

Иктисодий таржимани махсус таржиманинг мустакил турига киритиш максадга мувофик хисобланади. Бирок, иктисодий дискурснинг мавжудлиги шубхасиз иктисодий матнларни таржима килишнинг махсус назариясини ажратиб курсатиш зарурлиги хакида уйлашга мажбур килади. Таржиманинг мустакил тури иктисодий матнлар таржимасининг узига хос хусусияти булгани учун бу йуналишни батафсил урганиш зарур. Дискурс бир катор гуманитар фанларда ноаник атама булиб, унинг предмети тугридан-тугри ёки билвосита тилнинг фаолиятини - тилшунослик, адабиётшунослик, семиотика, социология, фалсафа, этнология ва антропология кабиларни урганишни уз ичига олади.

Дар кандай ходиса каби дискурс ходисасининг хам турлари мавжуд булиб, улар огзаки ва ёзма дискурсларни уз ичига камраб олади [3]. Шу уринда, дискурснинг иккита асосий турига кушимча равишда - яна битта тури, аклий дискурсни хам таъкидлаш уринлидир. Бирок аклий дискурс огзаки ва ёзма дискурсга караганда анча кам урганилган. Замонавий лингвистик асарларда энг кенг таркалган дискурс

© Г.Я. Ахмедова, 2022.

турлари: педагогик, сиёсий, танкидий, харбий, диний, иктисодий, илмий, маърифий, журналистик, рекламага оид ва бошкалардир.

Иктисодий дискурс - нутк ишлаб чикариш жараёни муайян иктисодий гоялар асосида амалга ошириладиган нуткнинг бир тури. Иктисодий дискурснинг мазмунли томонлари "товар", "пул", "фойда", "бозор", "инвестиция", "иктисод", "иктисодий фаолият" каби асосий тушунчалар оркали актуаллаштирилади. Мураккаб ходиса булган иктисодий дискурсни маълум бир асосга кура куйидаги турларга булиш мумкин:

1) Сугурта ва банк сохасидаги дискурс (институционал асосда);

2) Иктисодий мавзудаги сухбатда оддий одам ва компания рахбарининг дискурси (шахсий ва институционал дискурснинг карама-каршилиги асосида);

3) Иктисодий мавзудаги газета маколасининг нутки, иктисод буйича диссертация, илмий маколалар (жанр асосида) [3];

Таржиманинг асосий максадларидан бири ахборотни лексик, грамматик ва стилистик даражада узатишдир. Бундан ташкари, асосий вазифа матннинг прагматик функтциясини (муаллиф нимани айтмокчи булганлиги ва у укувчи томонидан кандай тушунилганлиги) етказишдир. Бу вазифани таржиманинг адекватлиги оркали бажариш мумкин. Адекватлик таржиманинг хакикий амалиётига асосланади, бу купинча асл нусханинг бутун коммуникатив мазмунини юз фоиз утказишга имкон бермайди. Натижада, таржимон томонидан кабул килинган карор купинча муросали характер касб этади. Бошкача килиб айтганда, таржима жараёнида манба матндаги асосий ва мухим нарсани етказиш учун таржимон купинча маълум йукотишларга дуч келади. Бундан ташкари, таржиманинг адекватлигига эришиш таржимондан, биринчи навбатда, куп ва сифат жихатидан хилма-хил тиллараро узгаришларни -таржиманинг узгариши деб аталадиган нарсаларни амалга ошириш кобилиятини талаб килади, шунда таржима матни барча маълумотларни уз ичига олиб таржимашунослик меъёрларига катъий риоя килган холда амалга оширилади.

Иктисодиётнинг хам бошка фанлар каби узига хос атамалари бор. Бирок, соф атамалар жуда кам учрайди. Купинча суз атамаси бир нечта маънога эга. Масалан, "иктисод" атамаси:

1. Фан (сиёсий иктисод).

2. Иктисодиёт (миллий иктисодиёт).

3. Жамгарма (маблаглар).

Куйидаги иктисодий атамалар инглиз тилидан таржима килинганда узбек тилида баркарор аналогларга эга:

industry - саноат;

manufacturing output - саноат ишлаб чицариш уажми; industrial production - саноат ишлаб чицариш; car production - автомобил ишлаб чицариш; global downturn - глобал таназзул ; demand - талаб ;

gross domestic product -ялпи ички мщсулот;

Automobile Manufacturers Association - Автомобил ишлаб чицарувчилар уюшмаси; Ministry of Economy, Trade and Industry - Ицтисодиёт, савдо ва саноат вазирлиги; International Monetary Fund - Халцаро валюта жамгармаси. Бошка ибораларнинг таржимаси асосан контекст билан белгиланади: Official figures rebounded from January's record 10.2% plunge. -Расмий рацамлар январ ойидаги рекорд 10,2% га пасайишдан тикланди.

"Plunge" - атамасининг асосий маъноси "сувга чумиш, шунгиш"дир, аммо контекстга кура, уни "пасайиш" деб таржима килиш мумкин.

Economic stimulus package "far exceed" 2%. -

Ицтисодий рагбатлантириш пакети 2 фоиздан "жуда ошиб кетди".

"Far" нинг асосий маъноси "узок" булиб, ушбу гапда "жуда" маъносида келаяпти.

Inject into their economies -Уз ицтисодларига йуналтириш

"Inject" сузининг маъноси "укол", лекин ушбу мисолда "йуналтирмок" маъносида келаяпти.

Economy will contract by 5.8%.-Ицтисодиёт 5,8 фоизга цисцаради.

"Contract" сузининг "шартнома тузмок, бошламок, кулга киритмок" ва хоказо маъноларидан ташкари "кискармок" маъноси хам мавжуд.

Шундай килиб, юкоридаги сузлар атаманинг ноаниклиги каби ходисани тасдиклашдан ташкари, уларнинг маъноси контекстга богликлигини курсатади.

Иктисодий маколаларда махсус сузлар ва атамалардан ташкари, куп кулланиладиган сузлар хам мавжуд, ушбу куп ишлатиладиган сузларнинг бир кисми (work, company, office) таржимада кийинчилик тугдирмайди. Бошка кисмини куйидаги гурухларга ажратиш мумкин.

Кундалик фойдаланишдан бошка маъноларда кулланиладиган сузлар. Масалан, махсус матнда "to offer" феъли таклиф килишдан кура таъминлаш (каршилик) маъносида купрок кулланилади, "to attack" феъли хужум килмок эмас балким хал килишни (вазифаларни) бошламок, "to happen " феъли содир булмок маъносига караганда, тугри келади маъносида ишлатилади.

Chain management oversees the enterprise relationships in order to get the information necessary to run the business, to get product delivered through the business, and to get the cash that generates profits for the business [6].

Занжир менежменти бизнесни юритиш учун зарур булган маълумотларни олиш, бизнес орцали маусулот етказиб бериш ва бизнес учун фойда келтирадиган пул маблагларини олиш учун корхона муносабатларини назорат цилади.

Ушбу гапда "to run" феъли "югуриш", "кувиб утиш" маъноларидан фаркли уларок, "бошкариш" маъносини хам беради.

Маколаларни таржима килишда сузларнинг асосий маъно узгаришларини куйидаги мисолларда куриш мумкин:

In the rich world the job losses are starkest in America, where the recession began [7].

Бойлар дунёсида иш уринларининг йуцолиши энг куп тургунлик бошланган Америкада кузатилади.

Mr. Obama called the bosses of the biggest US banks to the White House and told them: "We are in this together" [7].

Жаноб Обама АКЩнинг энг йирик банклари бошлицларини Оц уйга чацирди ва уларга: "Биз бу ишда биргамиз", деди.

Таржиманинг энг кенг таркалган тури бу узгартириш, яъни грамматик алмаштиришлар булиб, таржима жараёнида грамматик бирликлар: суз шакллари, гап булаклари, гап аъзолари, синтактик богланиш турлари ва бошкалар алмашиниши назарда тутилади. Бундан ташкари, факат алохида бирликлар эмас, балки бутун тузилмалар хам алмаштирилиши мумкин.

Маколалар мисолларидан фойдаланиб, иктисодий матнларга хос булган алмаштириш турларини куриб чиксак:

Масалан, сифатни от билан алмаштириш:

Given how fast European economies are shrinking, nobody doubts that worse lies ahead [8]. -

Европа ицтисодиёти цанчалик тез цисцараётганини уисобга олсак, бундан уам ёмони олдинда эканига уеч ким шубуа цилмайди.

Киёсий даража шаклидаги инглиз сифатлари узбек тилига таржима килинганда феъллашган отлар билан алмаштирилиши мумкин.

The stoppage, which is in support of higher pay and shorter working hours, began on Monday [8]. -

Юкори иш хаки ва кискарок иш вактини куллаб-кувватлашни тухтатиш душанба куни бошланди.

Инглиз тилида жумладаги сузларнинг тартиби асосан тугридан-тугри, яъни, эга куп холларда кесимдан олдин келади, тулдирувчи эса кесимдан кейин келади.

Баъзан гапни синтактик жихатдан кайта куриш чикиш такозо этилади. Ушбу турдаги синтактик узгартиришнинг энг кенг таркалган намунаси инглизча мажхул нисбатли конструкцияни узбекча аник нисбат билан алмаштиришдир:

The motives of invest and savings of the various participants of the economic relations are defined both by the factors of microenvironment [5].-

Ицтисодий муносабатлар турли иштирокчиларининг инвестициялари ва жамгармалари мотивларини микромууит омиллари орцали белгилайди.

Яхши таржимон матнни янада жонли ва ифодали килиши учун асл нусхада кулланиладиган стилистик воситаларнинг бир кисмидан фойдаланади. Таржимон матнни таржима килаётганда ё асл нусхани кучириб олиб таржима килишга харакат килади, ёки агар бунинг иложи булмаса, таржимада худди шундай эмоционал таъсирга эга булган узининг стилистик вариантини яратади.

Хулоса килиб айтганда, иктисодий ихтисослаштирилган нашрларнинг маколаларини уз ичига олган иктисодий матнларни таржима килишда хисобга олиниши керак булган узига хос хусусиятлар мавжуддир. Бу хусусиятлар таржиманинг умумий назариясидан фаркли уларок, турли жанрдаги матнларни таржима килиш жараёнининг хусусиятларини, шунингдек, нутк шакллари ва шарт-шароитларининг ушбу жараённинг табиатига таъсирини очиб берадиган махсус таржима назарияси очиб беради. Ушбу турдаги матнларга хос булган таржиманинг лексик хусусиятлари, биринчи навбатда, махсус лугат, атамалар ва касбий жаргонлар, шунингдек, умумэътироф этилган лугат, лекин узига хос булмаган услубга хос булмаган маъноларда кулланилади.

Âèaôuëmnap:

l.BHHorpagoB B. C. TaprnMa: yMyMHH Ba neKCHK caBonnap. - M.: Bticmaa mKona, 1971.

2.,thhhcko H. C. Maxcyc MaTHnapHH TaprnMa KHnum xycycHarnapH. 'tyMaHHTap Ba HMHMOHH-HKTHCogHH $aH-nap" TypKyMH. 5-coHH.

3.KapacHK B. H. ^HCKypc Typnapu ^a^Hga. .THHrBHCTHK maxc: ннcтнтyцнoнaп Ba maxcHH gHCKypc. Hhmhh TynnaM.- Bonrorpag: nepeMeHa, 2000.

4.KoMHccapoB B.H. TaprnMaHHHr yMyMHH Ha3apuacH. -M.: ^epo, 2000. 5.Insurance of investment risks in the transnational companies. <http://www.eerc.ru/>

6.Lambert D. The Principles of Supply Chain Management. The International Journal of Logistics Management, Vol. 9, No. 2, - 2003.

7.Obama tells banks 'work together', BBC NEWS. - 2009.- 20 March 8.The jobs crisis. The Economist. - 2009.-12 March

ÂXMEflOBÂ ry^H3EEO MKYEOBHÂ - TomKeHT gaBnaT H^THCoguëT yHHBepcHTeTH, CaMap^aHg ^HnHanHHHHr HHrnH3 THnH y^HTy bhhc H .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.