CC BY
1ХУСУСИЯТИ БА&ИСОБГИРИИ МЕШНАТ ВА МУЗДИ ОН ДАР
ИСТЕ&СОЛОТ
ИСМОИЛЗОДА АБУАЛЙ МА^МАДАЛЙ
омузгори кафедраи тах,лили ик;тисодй ва аудити Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи Носир Хусрав,. Чумхурии Точикистон, Бохтар, кучаи Айнй 67
Аннотатсия. Дар мацолаи илмии мазкур асос%ои назарияви-методии ба%исобгири метнат ва музди метнат, инчунин хусусияти пардохт намудани он дар протсеси исте%солот мавриди тащиц царор дода шуда, хулоса%о ва тавсищои илми оид ба баланд бардоштани ин раванд тавасути омил%ои %авасмандгардони ва дигар омил%о дар истетсолот асоснок гардиданд.
Калиматои калидй: метнат ва музди метнат, тосилнокии метнат, исте%солот, таъмини самаранокии истетсолот, тавасмандг, музди кор, вацти кори, коргар, батисобгирии метнат.
ОСОБЕННОСТИ УЧЕТА ТРУДА И ЕГО ОПЛАТЫ В ПРОИЗВОДСТВЕ
ИСМАИЛЗОДЕ АБУАЛИ МАХМАДАЛИ
преподаватель кафедры экономического анализа и аудита Бахтарского государственного университета имени Насира Хусрава. Республика Таджикистан, г. Бохтар,
улица Айны, 67
Аннотация. В данной научной статье исследованы теоретико-методические основы учета труда и заработной платы, а также характер ее оплаты в производственном процессе, а также научные выводы и рекомендации по совершенствованию этого процесса за счет мотивационных факторов и других факторов производства.
Ключевые слова: труд и заработная плата, производительность труда, производство, обеспечение эффективности производства, мотивация, заработная плата, рабочее время, работник, учет труда.
FEATURES OF LABOR ACCOUNTING AND ITS PAYMENT IN PRODUCTION
ISMAILZODE ABUALI MAHMADALI
Is a lecturer at the Department of Economic Analysis and Audit at Bakhtar State University named after Nasir Khusrav. Republic of Tajikistan, Bokhtar, Ainy street, 67
Annotation. This scientific article examines the theoretical and methodological foundations of labor and wage accounting, as well as the nature of its payment in the production process, as well as scientific conclusions and recommendations for improving this process through motivational factors and other production factors.
Key words: labor and wages, labor productivity, production, ensuring production efficiency, motivation, wages, working hours, employee, labor accounting.
Масъалаи ташкили мешнат ва музди мешнат яке аз омили мушими баланд бардоштани шосилнокии мешнат ва таъмини самаранокии истешсолот ба шисоб меравад. Ташкили дурусти низоми шавасманд'1 метавонад фаъолияти мешнатии коргарро зиёд намояд ва ба ин васила, шосилнокии мешнат баланд гардида, имконияти зиёд кардани музди мешнат ва сатши зиндагии ашол'1 ба амал меояд. йалли ин масъала бевосита ба низоми дурусти башисобгирии мешнат ва музди он вобаста аст.
Бояд тазаккур дод, ки мушоаида кардани амалиёти фаъолияти хо.агидор'' огози саршавии бааисобгир'' буда, барои дарки масъулнокии объектао ва тавсифи сифати онао ба .о оварда мешавад.
Дар баробари мушоаидаи факту зуауроти фаъолияти хо.агидор'', бааисобгирии хо.агидор'' ченкуниро низ дар бар мегирад, ки ин муайян кардани тавсифи микдор! мебошад.
Бааисобгирии меанат ва музди он, ин системаи яклухт, пай дар пайи ахбороти бо аам алокаманду дар ау..ат инъикосёфта оид ба фаъолияти кормандон, .иаати и.рои супоришаои ба онао додашуда мебошад. Ин маълумотао барои хулосагир'', кабули карораои дахлдор оид ба беатар кардани шароити меанат, коркарди низоми нави аавасманд'' лозим аст.Арзиши кувваи коргар'' нишона барои аадди акалли андозаи зарурии музди меанат дар аар як мамлакат мебошад. Вале дараьаи музди меанати корманди алоаидаро аниктар микдор ва сифати меанат муайян карда метавонад. Дар шароити иктисоди бозор'' коидаи таксимот мувофики меанат амал мекунад, ки ин барои аар як корхонаву хо.ап хеле аам муаим мебошад.
Масъалаи моаият, мазмуни иктисодии меанат ва музди он, раванди ташаккулёб'' ва роааои ташкили дурусти бааисобгирии он дар истеасолот диккати олимони соааи иктисодиётро ба худ .алб намудааст.
Масъалааои назарияв'' ва та.рибав'1 оид ба беатарини ташкил намудани бааисобгирии меанат ва музди он дар кораои илмии олимон таалил ва омухта шудааст. йамин тавр, масъалаи моаият, мазмуни иктисодии бааисобгирии меанат ва музди он дар истеасолот аз тарафи иктисодчиёни хори. ва ваташ, аз .умла: Нагибина М.Н., Кабушкин Н.И., Свободина М.В., Гринман Г.И., Данилан А.А., Парониян А.С., Кувшинов А.И., Пизенгольц М.З., Папковская П.Я., Казоков С.К, Уроков Д.У., Гулов Т., Шарифов З.Р., Шерназаров А., Низомов С.Ф. ва дигарон тадкикот шудааст.
Баландшавии аосилнокии меанат яке аз омилаои муаимтарини муайянкунандаи музди кор мебошад. Зиёд кардани истеасоли маасулот имконият медихад, ки музди меанати кормандон баланд бардошта шавад.
Дар асоси андозаи музди кор арзиши ашёаои истеъмолии барои ву.уд доштани корманд ва оилаи у, инчунин арзиши таасил нуауфтааст. Ба гайр аз арзиши мол кувваи коргар'1, ба андозаи музди кор омилаои бозор'1', пеш аз хама, таносуби байни талаботу таклифоти меанат, ракобат таъсир мерасонанд. Музди кор - ин нархи меанат мебошад. Оид ба моаияти музди кор дар адабиёти иктисод'' якчанд нуктаи назар ву.уд доранд. Мувофики назарияи марксист'' музди кори коргарони кироя аамчун шакли дигаршудаи арзиш, ё ин ки нархи мол - кувваи коргар'' мебошад, ки чун музди тамоми меанат баромад мекунад.
Асостузорони равияи навклассик'' А.Маршалл назарияи музди корро пешниаод намудааст. У ду омили асосии муайянкунандаи интиаоии меанат ва харо.оти истеасолот, омузонидан ва таълими кормандонро нишон додаст. Агар омили якум талабот ба меанатро муайян намояд, омили дуюм таклифоти меанатро нишон медихад. Бо аам таъсиррасонии онао дараьаи музди корро муайян месозад. Аз тарафи А.Маршалл дар доираи омили дуюми музди кор аисоб намудани харо.от барои омузонидани корманд баъдтар ба ташаккулёбии назарияи сармояи инсош мусоидат кард. Моаияти музди корро бо назарияи омилаои истехсолот алокаманд мекунанд. Асосгузори ин назария Ж.Б. Сэй мебошад. Мувофики ин назария аар як омили истеасолот дар тавлиди мол ва арзиши он иштирок мекунад. Музди ин хизматрасониао нархи омилао, ё ки даромади онао мебошад. Вакте, ки соаибкор «меанат»-ро («кувваи коргариро») мехарад, вай на инсонро, балки хизматрасонии уро барои ба ву.удовардани арзиш мехарад. Пас, музди кор ба сифати нархи меанат аамчун мол баромад мекунад.
Дар адабиёти иктисодии муосир музди кор аамчун аакки коргар барои меанати у, барои истифодаи кувваи коргарии у тавсиф карда мешавад. Андозаи музди кор бо якчанд омилао муайян карда мешавад:
• арзиши кувваи коргар'';
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
• микдор ва сифати меанат;
• афзоиши аосилнокии меанати коргар;
• даралаи ихтисоснок'1 ва хислати меанат;
• конъюнктура (вазъи аозира) дар бозори меанат;
• даралаи умумигардонии музди кор.
Музди кор ду хел мешавад: музди кори исм'1 ва музди кори воке'1. Музди кори номТ - ин микдори пуле мебошад, ки корманд ба сифати аакки меанати худ мегирад. Музди кори ном'1 андозаи аакикии истеъмолоти кормандонро нишон дода наметавонад. Даралаи аакикии истеъмолро дар як давраи муайян музди кори воке'1 ифода карда метавонад. Музди кори вокет ифодаи пулии он микдори мол ва хизматрасоние мебошад, ки корманд ба музди кори номии худ харида метавонад. Аз ин лост, ки ба музди кори воке'1 се омил таъсири бевосита мерасонанд: микдори музди кори ном'1; аалми андозаои воке'1; даралаи нархи молаои истеъмол'1 ва хизматрасон'1. Музди кори аакик1 кобилияти харидории музди пулии меанат, мазмуни курби харидории онро ифода мекунад. Барои аамин, ч'1 кадаре, ки музди кори ном'1 баланду даралаи андоз ва нарх паст бошад, аамон кадар музди кори воке'1 баланд мешавад.
Музди кор аз руи арзиш ва ё нархи кувваи коргар'1 аамчун мояи асосй муайян карда мешавад. Аз ин ло чунин хулоса бароварда мешавад:
• музди кор наметавонад бо арзиши маасулоти пурраи меанат баробар шавад, корманд наметавонад гирифтани чунин арзишро талаб кунад;
• чунин подоши меанат боадолатона аисобида мешавад, ки мувофики арзиши кувваи коргар'1 бошад ва шароити муътадили такрористеасоли онро таъмин намояд;
• конунгузор'1 талаб менамояд, ки давлат аукукаои коргарро барои гирифтани андозаи аз лихати илтимо'1 боадолатонаи музди кор аимоя намояд.
Тафрика дар музди кор барои иктисоди бозор'1 хос аст. Фаркият дар микёси музди кор аз якчанд омилао вобаста аст, ки дар байни онао лиаатаои ихтисоснокию касб'1 мавкеи махсусро ишгол мекунад. Ин пеш аз аама лаёкати табии инсон (кобилияти фикрию лисмон'1), даралаи тайёр будан ва ихтисоснок'1; соаа ва бахшаои шуглварз'1, даралаи зудамалкунии кувваи коргар'1 ва дигарао мебошанд. Арзиши кувваи коргар'1 дар мамлакатаои гуногун аз шароити таърих'1 ва таби'1, анъана, аз даралаи мавлудаи некуааволии ламъият вобаста аст. Ба даралаи музди кор сатаи тараккиёти иктисодии мамлакат таъсир мерасонад. Ч' кадаре, ки иктисодиёт таракк1 кунад, аамон кадар музди кор зиёд шуда метавонад.
Аз ин ру ба музди меанати асос'1 инао дохил мешаванд: аакки пурраи меанати коргар (вакти ко рва берун аз он) аз руи ставкааои тариф'1 ва нархномаи корбайъ; ааргуна шакли музди илова аз руи системаи корбайъи рогрессивию мукофот'1 ,барои ихтисос, илрои кори шабона ва гайра.
Музди мешнати иловагт барои вакти коркарда нашуда пешбинй нашудааст. Масалан , музди меанати рухсат'1, музд барои рузаое, ки коркунони корхона вазифаи давлатиро ба ло меоранд , музди барои занони кудаки ширхурдор муайян шуда ва гайра .
Маблаги умумие, ки коргарон ва хизматчиёни корхона барои илрои корашон аисоб карда шудааст, фонди музди мешнат номида мешавад.
Маблаги музди асос'1 ва иловагие, ки коргарон ва хизматчиён аисоб карда шудаааст, дар аамаи мавридао ,катъи назар аз манбаи пулдиа'1 дар асоси моддаао, сметаао ва дигар ауллатаои пулдиа'1 бо фонди музди меанат дохил мешавад.
Бо ташкил ёфтани давлати соаибистиклол шароитаои тарифавии пардохти музди меанати мутамарказёфта бекор карда шудаанд. Акнун ашколи системаао ва аалми ардохти музди меанати коргарон , аамчунин дигар навъи даромади корхонааоро вобаста аз вазъи молиявии онао мустакилона мукарар месозанд. Сарконуни ЛТ аамаи корхонааоро новобаста аз шакли холагидор'1 ва моликияташон уададор нашудааст, ки коргаронро бо андозаи аадди акали музди маош , шароити бехавфи меанат ва тадбираои аифзи илтимо'1 таъмин намояд.
Дар шароитшои иктисоди бзоргот ташкили пардохти музди мешнат таксими дакики вазифа ва манфиатшои байни молики воситашои истешсолот ва коргари кироя ба миён меояд:
1. Аз лишати модд'1 ба натилаи мусбии кори корхона, мусташкамгард'1 ва инкишофи он манфиатдор аст;
2. Таншо барои натилаи мешнати худ, ки пардохт намудани он шатми ба шисоб меравад, новобаста аз кори корхона дар шакли томаш,лавоб мегуяд.
Дар мисоли бозориии ташкили пардохти музди мешнат дар лои аввал манфиатнокии коргар ба натилаи мешнати худ меистад. Вале ин чунин маъно надорад,ки манфиатшои корхона ва ламъият ба ташкили пардохти музди мешнат умуман таъсир надоранд- ба тарзи сода оншо ба мисли иктисодиёти мутамарказонидашудаю идорашаванда хусусияти мустакилиро сошиб нестанд.
Натилаи шахси фаъолияти мешнати коргар бо сатши пардохти он тибки системашои гуногуни пардохти музди мешнат вобаста карда мешавад. Мувофики ин шар як корхона новобаста аз типшои хилагидор'1 шукук дорад, ки мустакилона шаклу системашои пардохти музди мешнати коргаронро муайян созанд.
Лозим ба ёдоварист, ки таъсири зиёди шавасмандсозиро ба инкишофи истехсолот интихоби дурусти шакл ва системашои пардохти музди мешнат мерасонанд, ки нисбатан ба шаротшои холагии мушаххас лавобгу мебошанд.
Ба ин такя намуда шаклшои пардохти музди мешнат ба корбайъу соатбаъй таксим мешаванд. Корбайъ ба шисоб гирифтан микдори машсулоти истешсолнамудаи сифатан муносиб ё шалми кор ба сомон расидаро ифода менамояд. Дар мавриди чунин шакли пардохти музди мешнат коргар ба илрои коршои шалман зиёд, бе сифати мошиятнокии он манфиатдор аст, зеро пардохти музди мешнат ба пуррап аз микдори машсулот вобастап дорад.
Музди кор - кисми даромади милл'1 буда, арзиши машсулоти заруриро ифода карда ба истеъмоли шахсии коркунон мувофики микдор ва сифати мешнати сарфкардаи оншо дода мешавад. Манбаи асосии даромади коргарону хизматчиён музди кор мебошад, бо ёрии он аз болои меъёри мешнат ва истеъмол назорат карда мешавад; вайро чун фишанги мушими иктисод'1 барои бозсозии катъии идоракунии иктисодиёт, баланд бардоштани шосилнокии мешнат ва беист ба амал овардани принсипи адолати илтимо'1 истифода мебаранд.
Башисобгирии дуруст ва сари вакт ташкилкардашудаи истифодабарии вакти кор'1 ва сармояи музди кор , коркарди коргарон ва музди кори шар як коркун дар баланд бардоштани шосилнокии мешнат ашамияти калон дорад. Ин нишондишандашо дар шароити такмилдишии дастгоши холагидор'1 боз шам ашамияти калон пайдо мекунад.
Нагз ба рош мондани башисобгирии мешнат ва музди кор шарти мушими тарбияи муносибати софдилона ба мешнат мебошад.
Вазифашои асосии башисобгирии мешнат ва музди кор аз иншо иборат аст:
^ назорат кардани риояи таносуби байни афзудани шосилнокии мешнат ва музди кор;
^ назорат кардани илрои супориши афзудани шосилнокии мешнат ва истифодаи вакити кор'1;
> сари вакт шуллатноккунонии коркард, шисоб кардани музди кор ва ёрдампул'1 лашзаи корношоямии муввакат'1, инчунин шисобу китоби сари вакт ва дуруст;
^ васеъкунии амалияи шисоби холагии даста ва пудратии коллектив!';
^ дуруст таксимкунии музди кори шисобкарда байни объектшои калкулятсия;
> назорат кардани сифат ва микдори мешнати сарф шуда, истифодаи сармояи музди кор, сармояи шавасмандгардонии модд'1, аз руи гуруши коркунон, коргошшо, шуъбашо ва умуман иттишодияшо (корхона) -и истешсол'1';
> сари вакт тартиб додани шисоби шисобдор'1 ва оморгир'1 доир ба мешнат ва музди
кор.
На;шаи-1:сарчашма б.Накшаи х,исобаои аисобгирии мух,осибии фаъолияти молиявию холагии субъектаои холагидор'' ва Дастури методии истифодабарии он. Бо карори Вазорати молияи ЛТ аз 5 марти с.2004, №28, Душанбе-2004с. 166с.
Хулоса бааисобгирии меанат ва музди он яке аз кораои меанатталаби кори муаосиб'1 ба шумор рафта, барои аамин дар бисёр холагиао автоматикунонии бааисобгир'1 аамеша мааз аз аамин ло, яъне аз таъсиси АЛК оид ба бааисобгирии меанат ва музди он сар мешавад. Дар ин ло чун бааисобгирии молу масолеаи кимматнок коркарди ахбор дар даралаи яксатаа ва даралаи дусатаа ба роа монда мешавад, ки ин самаранок буда метавонад.
АДАБИЁТ
1. Конуни Лумаурии Толикистон«Дар бораи бааисобгирии мух,осиб'1 ва аисоботи молияв'1» №702 аз 25-уми марти соли 2011
2. Накшаи х,исобаои аисобгирии мух,осибии фаъолияти молиявию холагии субъектаои холагидор'1 ва Дастури методии истифодабарии он. Бо карори Вазорати молияи ЛТ аз 5 марти с.2004, №28, Душанбе-2004с. 166с.
3. Астахов В.П. Теория бухгалтерского учета. - Растов н/Д: Издательский центр «Март», 2002.
4. Белобородова В.А. Бухгалтерский учет с основами экономического анализа: Учебник. -М.: Финансы и статистика, 1982 г.
5. Низомномаи аисобгирии мух,осиб'1 «Сиёсати аисобдории корхона» УПП 1\99, №135 аз 24-уми сентябри соли 1999.
6. Низомномаи аисобгирии мух,осиб'1 «йисоботи мух,осибии корхонаао» ПБУ 5\2001 №104 аз 16-уми июли соли 2001.
7. Низомнома оиди ба роа мондани аисобгирии мух,осиб'1 ва аисоботи мух,осиб'1, №163 аз 30-уми декабри соли 1999.
