CC BY
11
симпозиума «Миграционный мост между Центральной Азией и Россией: моделирование и эффективное управление миграционными потоками».- Москва-Худжанд.- 2009.
Ходжаев Х.А.
Совершенствование интеграционных процессов и их влияние на миграцию рабочей силы из стран Центральной Азии
Автор рассматривает международную миграцию населения как важный фактор экономического и социального развития многих стран мира, констатирует кардинальное изменение как масштабов, так и векторов традиционного обмена населением между Россией и Центральной Азией в конце XX и в начале XXI веков. Он отмечает, что в странах выезда формируется чётко очерченное стремление к более активному участию в управлении миграционными процессами, что связано с ростом масштабов международной трудовой миграции и соответствующего увеличения объёма денежных переводов, пересылаемых мигрантами на родину.
Khodjaev H.A.
The improvement of integration processes and their influence on migration labor force in Central Asian countries
The author considers the international emigration of the population as a main factor of economic and social development of many countries of the world, ascertains the cardinal change of both scales and vectors of traditional exchange of population between Russia and Central Asia by the end of XX and the beginning of XXI centuries. He remarks that in the countries of departure is formed the aspiration of more active participation in the emigration process which is concerned with the growth of international labor emigration scale and the corresponding increase of money order volume, sending by the emigrants to their motherland.
Матмадиева Ыолимот Лумъаевна, Ыомидов Саидатмад Ыомидович,-
сармуаллимони кафедраи Менелменти
ДДЯБСТ
САТ&И ЗИНДАГИИ А&ОЛ1 (АЗ РУИ МАЪЛУМОТ№ОИ ВИЛОЯТИ СУГД ДАР СОЛИ 2009 -УМ)
Дар давраи гузариш ба иктисодиёти бозор'1 Лумаурии Толикистон ба бисёр муаммоаои илтимо1-иктисод1 дучор омад, ки боиси паст гардидани сатаи зиндагии ааолии шаару деаот гардидааст. Муаммои камбизоат барои бисёр мамлакатаои дунё хос буда, он ба муаммои глобал табдил ёфтааст. Бояд тазаккур дод, ки фаркияти байни табакааои бой ва камбагал
раванди торафт з^дшав!' дорад.
Барои пешгирии роши камбизоатии иктисодии мардyм гyзаронидани тадкикотшои илмьомории сатши зандагии ашош, дидани чорахеишои ихтимо1-иктисод1 ва демограф1 мувофики максад мебошад.
Барои муайян намудани сатши зиндагии ашол", Кумитаи омори вилоят мувофики барномаи коршои омор1 дар шашру ношияшои вилоят мунтазам тадкикоти булети оиларо гузаронида истодааст. Тадкикот то соли 2009 дар шашри Хуланд 100 оила ва дар 7 ношияшои вилоят 200 оиларо дар бар мегирифт. Аз 1 январи соли 2009 микдори хонаводашои тадкикшаванда аз 300 холап ба 860 холап расонида шуд, ки ин бо Карори йукумати Лумшурии Толикистон аз 1 октябри соли 2008 №497 «Оид ба ворид намудани тагйирот ба Карори йукумати Лумшурии Толикистон аз 22 августи соли 1996, №354 (Дар бораи таъмини минбаъдаи омузиши сатши зиндагии ашол") тасдик шудааст. Бакайдгирии нархшои истеъмол1 ва курби арзи милл1 нисбат ба арзшои хорил1 башри муайян намудани бекурбшавии пул, дар магозаю бозоршои шашршои Хуланд, Конибодом ва Истаравшан гузаронида мешавад.
Малмуи даромади мардуми вилоят моше ба шар нафар ашол1 дар соли 2009-ум 202,49 сомониро ташкил кард, ки он нисбат ба соли 2008-ум бо нархшои лор1 ба 16,1 фоиз ва бо нархшои мукоисав1 10,1 фоиз афзудааст. Дар айни замон пардохти нафака, ëрдампyлишо ва имттезшо барои оилашои таншо, камбизоату серфарзанд, маъюбони лангу мешнат, пиронсолон ва донишлyëн дар мадди аввал меистад ва сол то сол он ба андозаи муайян афзоиш ëфта истодааст.
Гуногунсохтории иKтисодиëт ба хусусияти шугли ашолии кобили мешнат таъсир расонд ва манбаъшои нави даромад пайдо шуд. Аз лумла даромад аз фаолияти тилорат1 ва фаолияти мустакилонаи касб1, инчунин даромад аз фуруши машсулоти холагии ëрирасон (бештар дар дешот) сол то сол афзуда истодааст.
Аз руи маълумоти тадкикоти интихобии хонаводашо малмуи даромади шар нафар ашол1 дар соли 2009-ум моше ба як аъзои хонавода мувофики манбаъшои даромад чунин аст:
Намаг1' дар шапрпо дар депот
бо сомот ба писоби фоиз бо сомот ба писоби фоиз бо сомот ба писоби фоиз
НамагИ (ламъи даромад) 202,49 100,0 204,49 100,0 201,83 100,0
аз он лумла:
Даромадпои мепнатл 84,77 41,9 123,00 60,2 71,68 35,5
Нафака, ёрдампул1', стипендия, пардохти лубронпулг, аз он лумла кумаки башардустона 6,41 3,2 9,06 4,4 5,53 2,7
Даромад аз моликият ва фуруши мулки гайриманкул 0,90 0,4 0,15 0,1 1,16 0,6
Даромад аз холагии ёрирасони шахс1 (бо писоби истеъмоли шахс1) 48,69 24,0 15,40 7,5 59,65 29,6
Дигар даромадпои пул1, аз лумла даромад аз фаолияти тилоратг ва фаолияти мустакилонаи касб! 61,72 30,5 56,88 27,8 63,81 31,6
Маълумоти ладвал нишон медишад, ки дар соли 2009 -ум моше ба як аъзои хонавода даромадшои умум! 202,49 сомон!, аз лумла дар шашршо 204,49 сомон!, дар дешот 201,83 сомониро ташкил кардааст. Дар шашршо манбаи асосии даромад аз шисоби музди мешнат - 60,2%, фаъолияти мустакилонаи касб! (тилорат ва хизматрасон!) - 27,8%, даромад аз участкаи наздишавлиг! - 7,5%, нафака, стипендия ва ёрдампул! - 4,4%-ро ташкил кардааст.
Дар дешот бошад, даромад аз музди мешнат 35,5%, аз фаолияти тилорат! ва фаолияти мустакилонаи касб! - 31,6% буда, аз фуруши машсулоти холагии ёрирасони шахс! 29,6%-ро ташкил менамояд. Ба микдори ночиз ворид шудани музди мешнат ба оила аз манбаи асосии даромад, масалан корхонашои кишоварз!, ба микдори 35,5%, сабаби асосии камбизоатии ашолии дешот шуда истодааст.
Яке аз сабабшои паст будани даромад аз музди мешнат ин зиёд будани сафи бекорон мебошад. Сафи бекорони ба таври расм! бакайдгирифташуда дар охири моши декабри соли 2009-ум 14,3 шазор нафарро ташкил кард, ки ин нисбат ба охири моши декабри соли 2008-ум 3,4% кам аст. Лекин дар асл сафи бекорони расман ба кайд гирифтанашуда хеле зиёд мебошад. Коргарон, хизматчиён ва дешконон, ки дар давоми сол пурра фаолият намекунанд ва аз лои кори асос! саривакт музди кори ночизашонро намегиранд, инчунин бекорон барои таъминоти ашли оилаашон малбур шастанд, ки ба фаоълияти тилорат! ва ё фаолияти мустакилонаи касб! (мардикор!) машгул шаванд. Аз ин лишоз, сашми даромади пул! аз фаъолияти инфирод! дар даромади умумии пул! дар соли 2009 дар шашршо 27,8%, дар дешот бошад, 31,6% -ро ташкил кард. Гарчанде ки дар соли 2009-ум афзоиши даромади пулии оилашо мушошида карда мешавад, лекин баробари ин нархшои истеъмол! низ баланд шуда истодаанд. Афзоиши даромади пулии шар нафар ашол! ба шисоби миёна ва инчунин даралаи афзоиши нархшои истеъмол! дар
муддати моааои январ то декабри соли 2009 -ум дар ладвали зерин оварда шудааст:
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
Афзоиши даромади пулии хар нафар ахоли дар соли 2009 нисбат ба мохи декабри соли 2008 бо % -•-Афзоиши нарххои истеъмоли дар соли 2009-ум нисбат ба мохи декабри соли 2008 бо %
Чуноне ки дар ладвал нишон дода шудааст, дар моааои январ-августи соли 2009-ум кам шудани даромади пулии оилаао ба аар нафар сокини вилоят нисбат ба моаи декабри соли 2008 мушоаида карда мешавад. Ин аз як тараф бо сабаби буарони молияв! аз се як аисса кам ворид шудани пули накд аз муаолирони меанат! бошад, аз тарафи дигар сари вакт напардохтани музди меанати коргарон мебошад (карздор! аамаг! дар вилоят ба муалати то 01.01.2010 - 4470,8 аазор сомон!, аз лумла дар соаааои саноат, сохтмон ва алалхусус дар соааи кишоварз! -3409,3 аазор сомониро ташкил намудааст). Инчунин кам шудани даромадаои пул! аз сабаби риоя нашудани коида ва конунао аз лониби субъектони алоаида дар сурати пурра нишон надодани музди меанати коргарони кироя дар муаосиботи корхонааои шакли моликияташон хусус!, бе шартнома кор фармудани коргарон ва аз аисоби маблагаои пинаон! пардохтани музди меанати онао бо максади кам супоридани андозао ва монанди инао мушоаида карда мешавад. Дар соааи кишоварз! бошад, аамчун музди меанат нишон надодани даромади ба намуди натурал! гирифтаи илоракорони заминаои кишти зироатао ва богу токзорао, аамчунон ниаоят паст будани маошу тарифао ба кораои кишоварз! ба назар мерасад.
Умуман даромади пулии аар нафар ааол! ба аисоби миёна (176,20 сомон!) дар соли 2009 нисбат ба моаи декабри соли 2008-ум (152,35 сомон!) ба андозаи 15,7 % афзудааст, ки ин нишондиаанда дар мукоиса бо солаои пешин паст мебошад. Тадкикоти динамикаи нархаои истеъмол! тайи моааои январ-декабри соли 2009 нишон медиаанд, ки нархао аар моае ба аисоби миёна ба кадри 0,3% ва аз сари сол ба андозаи 3,7% афзудааст, ки ин нишондиаанда аломати лоннокшавии иктисодиёти милл! мебошад. Аз ин лиаоз, гуфтан мумкин аст, ки чорабиниаое, ки аз тарафи
давлат оиди масъалашои иктисод!, арз!, сиёсати молияв! ва паст кардани камбизоат! кабул шудааст, пастравии истешсолотро дар сошашои пешбаранда боздошт намуда, боиси ба тараккёти мунтазам ру овардани иктисодиёт гардида истодааст.
Дар ин муддат нархшои истеъмол! ба шисоби миёна мувофики вилояти Сугд муътадил афзуда бошад шам, мутаассифона нархи баъзе аз маводшои озука, гайриозука ва нарху тарифшои хизматрасонии пулак! ба ашол! боло рафтаанд. Аз лумла нархи намудшои асосии маводи озука: мош-67,7%, шакар-61,8%, себ-58,2%, нок-50%, нахуд-32,1%, асал-30,8%, мавиз-27,2%, тарбузу харбуза ва шоколадшо-25%, бодиринг-20,5%, зардолуи хушккардашуда-17% баланд шуд. Аз байни молшои гайриозукавор! бошад: доруворишо-35,4%, бензин ва пойафзоли хонагии занона-27,7%, туфлии занона-22,8%, пайпоки мардона-21,1%, маснуоти тилло!, колини муина ва мебел-17,3-17,7% баланд шудаанд. Нарху тарифшои хизматрасонии пулак!, ки ба ашол! расонида мешавад, низ афзоиш ёфтаанд, аз лумла пардохти гази таби!-60,8%, пардохти кувваи барк-56,3%, хизматрасонии муассисашои санаторию истирошат! ва бешдошти саломат!-25%, хизматрасонии наклиёт-24,1%, аз оншо чиптаи рошшои шаво!-38,1%, роши ошан-31,5%, наклиёти шашрию байнишашр!-20,3%, хизматрасонии муассисашои партовкашон!-12,9%, пардохти обу ташноб-10,3%, хизматрасонии муассисашои тандуруст!-9,4% афзудаанд.
Афзоиши нархшои маводи озука, молшои гайри озука ва хизматрасонии пулак! афзоиши даромади пулии ашолиро ба шисоби миёна ба 3,6% ихтисор кард ва омили паст шудани сатши зиндагии мардум гардид. Дар бозоршо ва фурушгошшо аксарияти фурушандагони (толирони) молшои ниёзи мардум аз суст ва яквакта будани назорати макомоти нозироти андоз ва дигар макомотшо истифода бурда беинсоф! мекунанд - ба молшояшон нархнома нагузошта бо нархшои баланд мефурушанд. Бо максади кам додани андоз аз даромад, рупуш кардани даромади умумии савдо аз аппаратшои назоратии кассав! истифода намебаранд, ки шамаи ин сабабгори касодии бюлети машалл! мегардад.
Нокифоя будани даромадшои пул! ва баланд рафтани нархшои истеъмол! ба шалми умум! ва структураи талаботи ашол! таъсири худро расонидааст. Дар соли 2009-ум шар як аъзои хонавода барои хариди мол ва пардохти хизматрасон! 179,34 сомон! ё ки 91,8% аз шалми умумии харолот, мутаносибан барои харолотшои истешсол! (аз лумла барои холагии ёрирасон) - 8,58 сомон!, ё ки - 5,1%, андозшо ва пардохтшо - 7,32 сомон!, ё ки 4,3%, шамаг! - 195,24 сомон! маблаг сарф кардааст. Сарфи маблаг барои харолотшои истеъмол! (хариди мол ва хизматгузор!) ва структураи он, ки яке аз нишондишандашои муайян кардани сатши зиндагии ашол! мебошад, дар диаграммаи зерин оварда шудааст:
маводи
молхои
озука 52,7%
гайриозука 31,1%
сузишвори 2,4%
Чуноне ки аз диаграмма дида мешавад, дар соли 2009-ум моше ба як аъзои хонавода барои хариди хуроквор'1 бо назардошти истеъмоли кисми машсулоти холагии ёрирасон, ки барои рузгор (хурок) сарф карда шудааст -94,53 сомон'1 ё 52,7%, молшои гайри озука - 55,85 сомон'1 ё 31,1%, хизматрасонии пулак'1 - 24,15 сомон'1 ё 13,5%, машрубот - 0,53 сомош ё 0,3% ва сузишвор'1 - 4,28 сомош ё 2,4%, шаман 179,34 сомош маблаг сарф шудааст. Дар соли 2009 -ум барои шар як нафар сокини вилоят барои хариди маводи хурока 94,53 сомош ё ки 52,7% -и маблаги харолоти истеъмол'1 сарф шуда бошад шам, ин маблаг аз меъёри миёнаи биологии маводи озука хеле кам аст.
Сарфи маводшои хуроквор'1 дар харолоти умумии истеъмол'1 дар якчанд солшои охир (ба афзоиши даромад нигош накарда) аз меъёри 50% паст нашуда истодааст, ки ин нишоят паст будани сатши зиндагии ашолиро нишон медишад. Ин нишондишанда дар соли 1990 36% -ро ташкил мекард.
Нишондишандаи дигаре, ки сатши камбизоатии ашолиро нишон медишад, ин истеъмоли вокеии маводшои асосии озукавор'1 нисбат ба меъёршои рационал'1 мебошад, ки дар ладвали зерин оварда мешавад:
22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
№
К &
К
а
к
н
о £
и
О
И
ПНормаи рационалии истеъмоли хуроквори ба хар нафар ахоли дар як мох бо кг. □ Истеъмоли хакикии хуроквори ба хар нафар ахоли дар як мох бо кг.
Аз маълумоти дар боло овардашуда дида мешавад, ки дар вилоят дар соли 2009-ум нисбат ба меъёри истеъмол!: тухм 3,8 маротиба, гушт ва машсулоти гушт! 3,5 маротиба, шир ва машсулоти шир! 3,6 маротиба, канд ва маводи каннод! 3,0 маротиба, сабзавот ва полезишо 35,7% кам истеъмол гардидааст. Яклоя бо ин картошка 93,6%, мевалот ва ангур 82,6% ба меъёр наздик; равгани растан!, машсулоти нон! бошад, мутаносибан аз меъёр 15 ва 10,6 % зиёд ба шар нафар ашол! истеъмол шудааст.
Агар он микдор маводшои хуроквории (дар ладвал нишондодашуда) истеъмолшударо бо нархшои миёнаи моши декабри соли 2009-ум шисоб кунем, ба як нафар ашолии вилоят моше 88,27 сомон! рост меояд, ки ин аз меъёри ратсионалии сабати истеъмолии хуроквор! (171,87 сомон!) 83,60 сомон! ё ки 2 маротиба кам аст. Ташлили сохтори маводшои истеъмолшуда нишон медишад, ки вазни киёсии машсулоти нон! дар арзиши малмуи маводи озука 30%-ро ташкил мекунад. Яъне оилашое, ки серфарзанд шастанд машсулоти шир!, гушт!, тухм ва кандро аз меъёр хеле кам истеъмол мекунанд, ё ки норасогии озукавор! - гизои шаётан зарурро аз шисоби истеъмоли барзиёди машсулоти нон! пушонида истодаанд, ки дар оянда ба саломат! ва кобилияти мешнатии оншо таъсири худро расонида метавонад.
Ба гайр аз ин ааолии вилоят аз сабаби паст будани даромади пул! ва баланд будани нарху тарифао барои пардохти хизматрасонии пулак'1 маблаги ночизро сарф мекунанд, ки он моае ба як нафар ааол'' 15,7%-и малмуи харолоти истеъмол'1, ё ки 24,15 сомониро ташкил кард. Аз лумла барои хизматрасонии наклиёти мусофирбар - 4,83%, манзил'-коммунал!' -4,16%, системаи маориф -1,2%, маиш!' -0,5%, дигар хизматао - 1,2% маблаг сарф карда шудааст. Аксарияти оилааои серфарзанд маблаги сарфи хизмати коммунал'': газ, барк, об ва дигараоро саривакт пардохта натавониста карзашон зиёд шуда истодааст.
Хулоса, аз нишондиаандааои тадкикоти омории дар боло овардашуда маълум мегардад, ки 53,5% ааолии Лумаурии Толикистон дар сатаи пасти зиндаг'' карор доранд. Аз Паёми Президенти Лумаурии Толикистон ба Маллиси Ол'' маълум гардид, ки ин нишондиаандаи камбизоат'' дар охири соли 2009 -ум мувофики Лумаурии Толикистон то ба 50% паст фаромадааст. Аз ин лиаоз, самаранок истифода бурдани иктидори истеасолии корхонааои саноат'' ва дигар коргоаао бо баркарор кардани лойаои кории пештара, бунёд кардани НОБ-и «Сангтуда-2», «Рогун», корхонааои муштарак, лойаои кории нав аз аисоби маблаггузории дохил' ва хорили кишвар, баланд бардоштани аосилнокии зироатао, самаранок истифодабарии замин дар деаот, зиёд кардани музди кори кормандони холагии халк, пеш аз аама дар соааи кишоварз' ва корхонааои булет'', инчунин афзудани аалми нафакаи пиронсолон, маъюбони лангу меанат ва донишлуён, хусусан танзими оила, расму оинао, баланд бардоштани маданияти истифодабарии телефонаои мобил' ва монанди инао аз масъалааои аввалиндаралаи таъхирнопазир дар самти аалли масъалаи стратегияи паст кардани сатаи камбизоат' ба аисоб мераванд. Вазифааои дар боло гузошташуда мааз бо саъю кушиши умум'' ва ба хотири таъмини манфиатаои милл'', ободии Ватан, осудааолию ободии рузгори мардум ва таакиму рушди мунтазами иктисоди милл' амал'' мегарданд.
Вожашои калидТ: иктисодиёти бозор!, камбизоат!, тадкикоти булет, бекурбшавии пул, пардохти нафака, ёрдампул1, имтиёзао, музди меанат.
Ключевые слова: рыночная экономика, малообепеченность, исследование бюджета, инфляция, выплата пенсий, пособий, дотации, заработная плата.
Key words: market economy, low standard of life, research of budget, inflation, payment of pension, allowance, subsidy, salary.
Адабиёт:
1. Коидааои асосии методологии тадкики булаи хонаводаи Кумитаи давлатии омори Лумаурии Толикистон. - Душанбе, 2000.
2. Маълумотаои ламъбастии омории бюлети хонавода, тайи моааои январ -декабри соли 2009-уми Кумитаи омори вилояти Сугд.// Бюлетенаои омории солона.- Хуланд, апрели 2010 с.
3. №исоботи «сабати истеъмолии маводи озука» ба як нафар ааолии вилоят ба аисоби миёна дар соли 2009-ум. Кумитаи омори вилояти Сугд. -Хуланд, 2010.
4. Обследование уровня жизни за 2007 год. // Отчет Юнисеф Госкомстата Таджикистана.-Душанбе, 2009.
5. Паёми Президенти Лумаурии Толикистон ба Маллиси Олии Лумаурии Толикистон дар бораи сиёсати дохил! ва хорилии Лумаурии Толикистон.// Рузномаи «Народная газета» №17 аз 28 апрели соли 2010.
6. Экономическая статистика. Учебник/ Под ред. Ю.Н. Иванова. - М.:ИНФРА, 2001. - 480с. (419 - 446).
7.
Махмадиева Ходжимох Джумаевна, Хомидов Саидахмад Хомидович,-
ст.преподаватели кафедры менеджмента ТГУПБП
Уровень жизни населения (по материалам Согдийской области в 2009 году)
При переходе к рыночной экономике Республика Таджикистан столкнулась со многими социально - экономическими проблемами, которые повлияли на снижение уровня жизни населения городов и сел. Для определения уровня жизни населения, Областной комитет по статистике Согдийской области на основе статистических программ проводит регулярные обследования бюджета семей.
В данной статье рассмотрены такие показатели, как средний денежный доход на каждого члена семьи и его динамика, структура общего дохода семей, изменение потребительских цен на продукты питания, средняя заработная плата, задолженность по заработной плате и структура расходов населения.
Mahmadieva H.J.,
Life level of Khujandpeople
The auhor of the article stresses that during transition to market economy Tajik republic faced a lot of social economic problems, which became the cause of low level life standard of city and village population.
To define the level of life, Regional Statistical Committee helds regular investigation of family budget.
In the given article is considered such as indicators as the average money income for each family member and its dynamics, structure of general family income, change of consumer price for food, average wage, wage debt and structure of population expance.
