Научная статья на тему 'Художественный перевод как средство общения между народами'

Художественный перевод как средство общения между народами Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
489
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Крымское историческое обозрение
Область наук
Ключевые слова
ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ПЕРЕВОД / КРЫМСКОТАТАРСКИЙ ЯЗЫК / "ТЕРДЖИМАН-ПЕРЕВОДЧИК" / ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЕ / РАССКАЗ / LITERARY TRANSLATION / CRIMEAN TATAR LANGUAGE / "TERJUMAN-TRANSLATOR" / TRANSLATION SCIENCE / STORY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сейтхалилова Лейля Сейтхалиловна

В данной статье рассматриваются вопросы, проблемы, задачи и целесообразность (необходимость) художественного перевода в жизни человечества. Делается попытка рассмотрения периода зарождения переводоведения в крымскотатарском литературе. Пристальное внимание уделяется эпохальному труду великого крымскотатарского просветителя, педагога, переводчика, создателя первой тюркоязычной газеты «Терджиман» («Переводчик»). В статье также рассматриваются вопросы перевода с романо-германских языков на крымскотатарский. В заключение предлагается художественный перевод с английского языка на крымскотатарский рассказа Э. Хемингуэя “The Snows of Kilimanjaro” («Снега Килиманджаро» «Килиманджаронынъ къарлары»).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Сейтхалилова Лейля Сейтхалиловна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LITERARY TRANSLATION AS A MEANS OF COMMUNICATION BETWEEN PEOPLES

The article considers problems, tasks and necessity of literary translation in the life of humanity. The attempt is made to show the beginning of translation science in the Crimean Tatar literature. Very close attention is paid to epoch-making work of the Crimean Tatar enlightener, translator, creator of the first Turkic language speaking newspaper “Terjuman” (”Translator”), to Ismail Gasprinski. Some problems of translation from Romano-Germanic languages into the Crimean Tatar language are considered. In conclusion, the article provides the translation of American writer Ernest Hemingway`s story “The Snows of Kilimanjaro” («Kilimandzharonyn" k"arlary») translated into the Crimean Tatar language.

Текст научной работы на тему «Художественный перевод как средство общения между народами»

УДК 81'255.2

Художественный перевод как средство общения между народами

Лейля Сейтхалилова

(Крымский научный центр Института истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация: В данной статье рассматриваются вопросы, проблемы, задачи и целесообразность (необходимость) художественного перевода в жизни человечества. Делается попытка рассмотрения периода зарождения переводоведения в крымскотатарском литературе. Пристальное внимание уделяется эпохальному труду великого крымскотатарского просветителя, педагога, переводчика, создателя первой тюркоязычной газеты «Терджиман» («Переводчик»). В статье также рассматриваются вопросы перевода с романо-германских языков на крымскотатарский. В заключение предлагается художественный перевод с английского языка на крымскотатарский рассказа Э. Хемингуэя "The Snows of Kilimanjaro" («Килиманджаронынъ къарлары»).

Ключевые слова: художественный перевод, крымскотатарский язык, «Терджиман-Переводчик», переводоведение, рассказ.

«Народы, разъединённые мечом, временем и расстоянием, объединяют литература и язык».

И. Гаспринский

История формирования перевода в отдельную науку очень долгая. Своими корнями она восходит к тем далёким временам, когда праязык начал распадаться на отдельные языки и возникла необходимость в людях, знавших несколько языков и способных выступить в роли посредников при общении представителей разных языковых общин. Тем не менее по ряду причин, в частности его междисциплинарного характера, перевод выделился в самостоятельную науку лишь в начале XX столетия. В условиях расширения международных связей и обмена информацией переводоведение стремительно развивалось и в настоящее время пользуется статусом самостоятельной научной дисциплины со своей теоретической базой, концептуальным аппаратом и системой терминов.

Проблема переводимости материала, как любая теоретическая модель, отражает не все, а лишь наиболее существенные черты описывае-

мого явления. Основная задача при решении проблемы переводимости заключается в прослеживании закономерностей перевода при соотношении его с подлинником. Большое внимание при переводе уделяется окончательному виду перевода и его соотношению с подлинником. На современном этапе развития подходов к переводу очень важно не только передать основной смысл текста оригинала, но и построить перевод по той же схеме и той же концепции, что и оригинал, для того чтобы в процессе перевода не утратить многочисленных, на первый взгляд не играющих большой роли частей текста, которые, сплотившись в одно целое, и составляют главный смысл произведения. Помимо передачи смысла и структуры подлинника важно, чтобы читатель проникся теми чувствами и настроениями, которые возникают при прочтении оригинала, то есть переводчик должен донести до читателя всю чувственность произведения и его настроение. Переводчики и теоретики перевода современности считают, что главной целью перевода является ознакомление читателя с иностранным языком и страной, с настроением переводимого текста. Перевод может быть как современных произведений, так и древних, при этом переводчик может язык древности перевести на язык современности, используя живой, а не мёртвый язык или наоборот. Следовательно, задача переводчика намного глубже, чем это может показаться изначально. Переводчику мало знать язык, он должен думать на нём и передавать основной смысл по той же структуре, которая представлена в оригинале. В. Н. Коммисаров отмечает, что «перевод является одним из видов речевой деятельности. Его целью является преобразование структуры речевого произведения, в результате которого, при сохранении неизменным плана содержания, меняется план выражения -один язык заменяется другим» [1, с. 125-130].

Посредством перевода не только происходит обогащение литературы, расширение её творческих средств и углубление художественной картины мира, но и создаётся единство мировой литературы. «Каждая литература отдельно, - пишет Н. И. Конрад, - есть явление индивидуальное и вполне самостоятельное, но также вполне самостоятельным явлением уже высшего порядка является мировая литература» [2, с. 460]. Проблема национально-культурной адаптации при работе над переводом имеет особое значение и рассматривать её можно в разных аспектах. Каждый язык отображает особенности национальной культуры, истории, менталитета того народа, который на нём говорит, а каждый литературный текст создаётся в рамках определённой культуры. Элементы этой культуры могут быть совершенно незнакомы и непонятны носителям другого языка. Поэтому текст должен быть адаптирован, чтобы он был понятен читателю перевода. Речь в этом случае идёт об общей передаче реалий, характерной для всех видов перевода.

Начальный период зарождения крымскотатарского переводоведения в настоящее время трудно проследить, хотя крымскотатарская литература и является одной из самых древних тюркоязычных литератур мира.

В более поздний период развития огромную роль в национальной структуре переводоведения сыграл выдающийся крымскотатарский общественный деятель, педагог, переводчик и просветитель Исмаил Гас-принский (1851-1914), который в 1883 году сумел реализовать свою идею издания первой крымскотатарской газеты «Терджиман» («Переводчик») на «тюрки», в арабской графике, а также и в русском варианте. Этот смешанный язык (Turki) «объединил два великих языка тюрков: кипчаков и огузов, он был предназначен, чтобы объединить говорящих на кипчакском наречии ногаев, волжских татар, киргизов и казахов с говорящими на огузском туркменов, азербайджанцев, крымских татар и османских тюрков. Целью И. Гаспринского было огромное желание сблизить «лодочника с Босфора и погонщика верблюдов с Кашгара» [6, с. 3].

Профессор истории ислама в университете Массачусетса (Дартмут), США, Брайан Глин Вилльямс (Brian Glyn Williams) так описывает это весьма знаменательное событие в истории тюркских народов: «Потрясающий труд Гаспринского в области реформирования образования можно сравнить только с его оригинальной деятельностью в сфере издания первой крымскотатаркой газеты «Терджиман» («Переводчик»). Впечатление, которое произвёл на общество этот инновационный шаг, во многом просто невозможно переоценить. Новизну идеи Гаспринского о выпуске печатного издания для крымских татар можно проследить из заявления самого Гаспринского в 1888 году. Он говорил: даже в совсем недалёком прошлом было очень мало мусульман, которые могли бы сказать, что такое газета, и если даже они знали о существовании периодической прессы, самое странное было в том, что относили это к дьявольщине, которую необходимо избегать» [6, с. 3].

И. Гаспринский в реализации своей новаторской идеи часто сталкивался с недопониманием, которое ему приходилось упорно и терпеливо преодолевать. Например: «Исмаил Гаспринский предлагал сменить насыщенность литературного отдела программы своей газеты, позволить печатать очерки, рассказы, путешествия, смесь, повести российских авторов в переводе на крымскотатарский язык, а оригинальные рассказы и повести из быта мусульман на татарском языке, соответственно, перевести на русский. Часто такие предложения редактора «Терджимана» не получали отклика у руководства Главного управления по делам печати МВД» [4, с.20].

Но его идея объединения совершенно разных народов посредством языка, переводов с разных языков уже пустила корни. «До того как издательство Гаспринского заняло достойное место в ряду лучших мусуль-

манских типографий рубежа Х1Х-ХХ вв., а «Терджиман» стал одним из самых авторитетных изданий в тюрко-мусульманском мире, «Переводчику» пришлось столкнуться со многими трудностями» [4, с. 20].

«Чаще всего в период с 1883 года по 1886 редакция «Терджимана» опиралась на информации и сообщения таких периодических изданий, как «Биржевые ведомости», «Кавказ», «Каспий». «Казанский листок», «Кешкуль», «Московские ведомости», «Новости», «Новое время», «Правительственный вестник», «Русский курьер», «Стандарт», «Свет» и др.» [5, с. 21]. Кроме того, редакция использовала ссылки на турецкие, французские, немецкие, английские газеты и журналы. Одним словом, переводы статей, заметок, информационного материала проводились с диаметрально противоположных по своей структуре языков, и происходила межкультурная коммуникация, взаимно обогащающая все вовлечённые народы.

В период конца XIX и начала XX века уже существовала целая плеяда крымскотатарских писателей и поэтов, которая переводили произведения русской и мировой классики на крымскотатарский язык. Это были блестящие мастера художественного слова, такие как И. Гасприн-ский,

А. Боданинский, О. Акчокраклы, Умер Ипчи, Ю. Болат, Эшреф Шемьи-заде. В настоящее время сохранились и были повторно переизданы в 2008 году переводы классика крымскотатарской литературы Эшрефа Шемьи-заде, роман М. Сервантеса «Дон-Кихот». Эшрефом Шемьи-заде был также переведён «Бахчисарайский фонтан» А. Пушкина. Среди классиков зарубежной мировой литературы, которые были переведены в тот период, можно отметить Д. Дефо «Робинзон» (перевод И. Гасприн-ского с его же предисловием, 1888 г.), «Приключения барона Мюнхаузе-на», 1941 г.; Андерсен «Сказки», Гюго «Козетта», 1939; Гюго «Гаврош», 1939г.; О. Генри «Вождь краснокожих», 1926г.; Войнич «Овод», 1937 г.; Гюго «93 год» 1932 г. К сожалению, многие из переводов зарубежной классической литературы делались не с языка оригинала.

Если говорить о преемственности и наличии современных переводов с романо-германских языков в крымскотатарском языке, выполненных именно с языка оригинала, произведений, которые весьма актуальны в мировой практике, то это очень большой пробел современного национального переводоведения. Большая часть переводов после 1950-1957 годов осуществлялась и осуществляется по настоящее время с русского, турецкого и узбекского языков. Но, поскольку романо-германские языки являются доминирующими в современную эпоху, у крымскотатрского народа есть настоятельная необходимость в переводах с английского, немецкого, французского языков. Произведения современных англоязычных авторов не переводятся на крымскотатарский язык, это приводит

к отставанию от мирового сообщества. Эти произведения весьма актуальны для современности, в реалиях которой живёт и крымскотатарский народ. Взять, к примеру, роман Кадзуо Исигуро «Не отпускай меня» (Kazuo Ishiguro "Never Let Me Go", 2006), переведён на более чем сорок языков народов мира. Автор романа, японец по происхождению, приехал в Британию в пятилетнем возрасте. Все его романы написаны на английском языке и изданы в Британии. Роман повествует о современной молодёжи, о детях из специализированной школы-интерната (дети-клоны), которые тоже нуждаются в человеческом тепле и понимании. Темы его произведений полны гуманизма и актуальны для всего человечества. По этой причине они находят отклик и сострадание, и их переводят на многие другие языки. Автору присуждены престижные международные премии за данный роман, по многим его произведениям поставлены художественные фильмы [2, с. 1]. В крымскотатарской литературе переводов произведений английских авторов на крымскотатарский язык считанные единицы. В основном это переводы Л. Сейтхалиловой: драматургия Шона ОКейси, сказки Оскара Уайльда, роман Лили Хайд, монография Б. Вилльямса. Для полноценного функционирования крымскотатарской переводческой науки (национального переводоведения) этот огромный пробел необходимо как можно быстрее заполнить. В связи с этим мы предлагаем перевод рассказа американского писателя Эрнеста Хемингуэя "The Snows of Kilimanjaro" на крымскотатарский язык («Килиманджаронынъ къарлары»).

Эрнест Хемингуэй.

«Килиманджаро къарлары» (икяе)

Терджиме инглиз тилинден къырымтатар тилине япылды.

(Selected Stories by Ernest Hemingway. Moscow. "Progress" Publishers,

1971.рр. 272-303)

Килиманджаро къарнен ортюльген къоджаман дагъ. Онынъ юксек-лиги 19.710 фут* тешкиль эте. Халкъ арасында о Африканынъ энъ юк-сек дагъы сайыла экен. Дагънынъ гъарп тарафтаки энъ юксек тёпеси Masai къабилесининъ тилинде "Ngaje Ngai " - «Аллахнынъ Эви», деп ад-ландырылгъан. Дагънынъ шу гъарп тарафтаки энъ юксек тёпесине ет-меге якъын къалгъанда леопарднынъ къурып, бузлап, къатып къалгъан такълети ятмакъта. Бойле юксекликте леопард не къыдыргъан экен, бу муджизени бир кимсе анълатып оламай.

- Энъ меракълысы шу ки, асыл бир агъыр ёкъ эди, - деди Инсан.

- Башлагъаныны озюнъ корьдинъ де.

- Керчектенми?

- Керчектен. Лякин, къокъу ичюн багъышла, ялварам. Къокъу сени раатсызлайдыр.

- Ялварам! Ялварам, ойле шей айтма!

- Ана оларгъа бакъ, - деди Инсан. - Менден кельген кьокьумы,1ко-рюнишимми оларны мында бойле этип топлай?

Инсан мимоза терегининь кень талдасында ерлешкен бешикте ята, талданынъ биткен еринден авлакьта йылтырагьан тюземликке бакъкъан-да, учь кьоджаман, чиркин къуш, тизилип отургьанларыны коре; кокте исе, айны шу заман, ондан да зияде дигер кьушлар учып, Инсаннынь янындан кечкенде, йылдырым киби тез денъишкен талдаларны тешкиль этелер.

- Олар мында юк машинасы бозулгьан куню топланып башладылар, - деди Инсан.

- Бугунь биринджи кере оларнынъ бириси ерге кьонгьаныны корь-дим. Башта олар пек сакъынып учкьанларыны сейир эте эдим, бельки де, бир заман, озь икяемде тасвир этерим деп, акъылыма келе эди. Шимди ошума да кете.

- Ойле айтма! - деди Къадын.

- Мен садедже лаф олсун, деп айтам, - деди Инсан. - Лаф этсем, озюмни енгильджерек дуям. Лякин сени раатсызламагьа истемейим.

- Озюнь билесинь, раатсызламайсынъ, бу ал мени асылда раатсыз-ламай, - деди Къадын. - Мен пек синьирли олып къалдым, чюнки бир шей япып оламаймыз, элимизден бир шей кельмей. Мен беллесем, учакь кельгендже, бир шей япмагьа керекмиз.

- Я да учакь асыл да кельмес.

- Ялварам, айт, мен саньа не япып олурым? Бир де бир мен япып олгьан шейими япайым, эр алда бир шей япмакь керек.

- Аягьымны тартып, чыкьарып олсань, эр бир шей токьтар, лякин, кене де, оньа шубеленем. Я да, мени атып, ольдюр. Сен энди мергин окьчусынь. Сени тюфекнен атмагьа огреттим, ойле дегильми?

- Ялварам, олмайджакь шей айтма. Истейсиньми, саньа текаран окьуйыммы?

- Не окьуйджакьсынь?

- Китап торбасы ичинден окьулмайып кьалгьан бир шей.

- Мен оны диньлеп оламайым, - деди Инсан. - Энь яхшысы лаф эт-мек. Биз давалашкьан заманда, вакьыт кечкенини дуймай кьаласынь.

- Мен давалашмайым. Ич бир вакьыт давалашмагьа да истемейим. Кель, бир вакьыт давалашмайыкь. Не кьадар синьирлеримиз бозукь олса

да, кель давалашмайыкъ. Бельки, олар башкъа бир юк машинасынен ке-лирлер.

- Мен къыбырданмагъа биле истемейим - деди Инсан. - Эндиден сонъ башкъа бир ерге кочьмектен не файда? Бельки, санъа енгильдже олур.

- Бу айткъанынъ къоркъакълыкътыр

- Чешит лагъаплар такъмайып, раат ольмеге чаре бермеге биле ис-темейсинъми? Мени эндиден сонъ сёгмектен не файда?

- Сен ольмейджексинъ.

- Акъмакъ олма. Мен энди олеятам. Мына бу пис джанаварлардан сора.

Инсан къоджаман, чиркин къушлар отургъан тарафкъа бакъты, оларнынъ тюксиз, чыплакъ башлары къанатларнынъ ичине сокьулгьан-лар, къамбурайып отуралар. Дёртюнджи къушта учып келип къонды, ча-бик-чабик чапып, сонъ яваштан, бир тарафындан дигер тарафына авда-рылгъан киби юрип, оларгъа къошулды.

- Олар эр бир лагерь янында даима топланалар. Сен оларгъа бир вакъыт къулакъ асмай эдинъ.

- Бойсунмасанъ, ольмезсинъ.

- Сен буны къайдан окъуп, таптынъ? Будала. Дели десенъ дели!

- Сен тек озюнъ акькьында дегиль де, башкъалары акькьында да тюшюнмеге керексинъ.

- Аллам Яррабим, - деди Инсан. - Бу тек меним шахсий ишим эди.

Инсан кене де чевирилип ятты ве бир муддет тюзгюнликнинъ чеге-

релер сонъуна баргъандже месафесине, атешнинъ йылтырамасына тынч бакьып турды. Бир-эки кийик къочкъар сараргъан тюзгюнликнинъ къар-шысында беяз ве кичкене олып корюне, авлакъта зебра сюрюси отлай, олар да чегерелернинь ешилликлери кьаршысында беяз олуп сезилелер. Бу кьоджаман, тереклернен ортюльген ерде, кьыр устюнде ерлешкен лагерь, онынь пек татлы сувы бар, ве янында аман-аман кьуругьан сув чукьурында чиль кьушлары сабалар олса бир ерден бир ерге учып, кьо-нып ойнар эдилер.

- Истесень, саква бир шейлер окьуйым, - тевсие этти Кьадын. О бешик янында брезент курьсюси устюнде отура. - Ельчик котериле.

- Ёкь, сагь ол.

- Бельким де юк машинасы келир.

- Меним ичюн эписи бир.

- Меним ичюн исе, эписи бир дегиль.

- Меним ичюн бир капик олгьан чокь шейге, сен буюк эмиет бере-синь.

- Та о кьадар чокь шейге дегиль, Хэрри.

- Бир шейчик ютайыкьмы?

- О саньа ярашмай.

- Блэкнинь* малюмат китапчыгьына коре алкоголь ичимликлери саньа ичмеге олмай. Саньа асылда ичмеге олмай.

- Моло!

- Буюрыньыз, Bwana!*

- Виски-сода кетир.

- Баш устюнде, Bwana.

- Ичмесень, яхшы олур эди, - деди Кьадын.

- Мен бойсунмасань дегенде, мына бу меселени козь алдына ал-дым. Билем, алкоголь саньа зарар кетире.

- Ёкь, - деди Инсан. - О маньа яраша.

- Демек, бойле этип, эр шей битип кете, - деген фикир Инсаннынь акьылына кельди. - Демек, о энди буны бир вакьыт битирип оламай-джакь. Демек, бойле этип, ичимлик огьрусында давалашмакьнен эр бир шей бите экен. Сагь аягьында гангрена башлагьанындан ич бир тюрлю агьрылар дуюлмады, агьрылар башлагьан сонь, бутюн кьоркьу да кетти ве шимди о тек аджайип бир ёргьунлыкь ве ачув дуя, чюнки о, бу дюнь-яда олгьан эр бир шейнинь соньу эди. Шимди оны башына келеяткьан шейге мерагьы пек аз. Йылларджа бу фикир онынь бутюнлей джельп этип, толдура эди; лякин, шимди онынь бир эмиети кьалмады. Аджеба, насыл этип агьрылар ве ёргьунлыкь эр бир шейни деньиштирди.

О, бир заманда язмагьа топлагьан малюматны, лякин темеллисинен, яхшы язмагьа азыр олмагьандже язмагьан шейлерни, эндиден сонь о бир вакьыт язмаз. Эльбетте, оларны язып кьалдырмагьа аджети ёкь. Бель-ким, сен оларны бу себептен де бир вакьыт язып оламадынь, четке чекип ташладынь, язып биле башламадынь. Эльбетте, эндиден сонь оны да би-лип оламазсынь.

- Мында кельгенимизге чокь языкь,- деди Кьадын.

Кьадын, кьолунда стаканынен, дудагьыны тишлеп, адамгьа бакьа.

- Парижде саньа бойле бир шей, бир вакьыт олмаз эди. Парижни эр вакьыт севем, деп айтыр эдинь. Биз Парижде, я да башкьа бир ерде, тынч яшар эдик. Кьайда истесень, анда барыр эдим. Мен саньа эр вакьыт айт-тым, кьайда истесень, анда барырмыз. Тюфектен атмагьа истесень, Маджаристангьа барып, анда пек аман-эсен яшар эдик.

- О сенинь арам, шейтандан кельген параларынь япты, - деди Ин-

сан.

- Бу айткьанынь адалетсизликтир, - деди Кьадын.

- О паралар эр вакьыт менимки де, сенинки де эди. Мен эр шейни ташлап, кьайда истесень, анда кетмеге разы эдим. Асылда языкь, мында кельгенимизге, пек языкь.

- Сен озюнь бегенем, дединь де.

- Сагьлыгьынь олгьанда, айттым. Лякин шимди айткьаныма пеш-ман этем. Аньлап оламайым, не ичюн тамам сенинь аягьыньа бу шей ол-ды. Биз не яптыкь та, бойле шейге огьрадыкь?

- Мен десем, аягъымны сыдыргъанымнен, устюнден йод сильмеге унуттым. Сонъ онъа къулакъ асмадым, чюнки бир вакъыт юкъунчлы ха-стлыкъларгъа огърамадым. Вакъыт кечкенинен, вазиет феналашкъан сонъ, башкъа антисептик иляджлар битти, бу карбол иринтисини къул-ландым, о исе, кичкене къан тамырларыны къапатты ве гангрена баш-ланды.

Инсан къадынгъа бакъты.

- Даа не?

- Акъылымда бу дегиль эди.

- Эгер де яхшы бир айдавджыны туткъан олсакъ, бу кикуя (kikuya)* айдавджысыны дегиль де, о машинада олгъан бензинни незарет этип, бу-тюнлей якъып битирмез эди.

- Мен буны айтмайым. Сен озь акърабаларынъны лянетли Old Westbury, Saratoga, Palm Beach* ни ташлап мени мында...

- Я мен сени севе эдим де. Бойле шейлер айтмакъ адалетсиздир. Шимди де сени севем. Эр вакъыт севе эдим. Я сен мени севмейсинъми?

- Ёкъ, - деди Инсан. - Севем демейим. Эм бир вакъыт севмем.

- Хэрри, сен не айтасынъ? Акъылынъны джойдынъмы?

- Ёкъ, акъылым асылда ич бир вакъыт ёкъ эди. Оны джоймакъ ичюн акъылынъ олмакъ керек.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Ичме буны, - деди Къадын. - Джаным, ялварам, буны ичме. Къо-лумыздан кельгенини япмагъа керекмиз.

- Озюнъ яп - деди Инсан.- Мен ёрулдым.

Шимди о Къарагъачтаки (Karagatch)* демирёл дурагъында булуна, юк торбасы янында, «Симплон-Ориент» (Simplón Orient)* треннинъ фе-нерлери къаранлыкъны кесип ярыкълата, о Фракuягъа(Thrace)* кете, тамам ордунынъ арткъа чекилюв вакъты. Бу, илериде язмакъ ичюн сакъланып, четке чекилип къоюлгъан шейлерден бири эди, шимди, саба-дан, пенджереден Болгариянынъ къарлы дагъларына бакъып, бу шей акълына тюшти ве Нансен Кятиби, эсли башлы адамдан дагъларнынъ устюндеки, бу къармы экен, деп сорагъаны ве къарт адам дагъларгъа бакъып: «Ёкъ, бу къар дегиль, къар ичюн даа пек эрте», - дегени. Кятип, янындаки къызгъа чевирилип: «Ёкъ, билесинъми, бу къар дегиль» - деди ве олар эписи бир кереден, бир агъыздан текрарлап:«Бу къар дегиль экен, биз янълыштыкъ». Лякин, о керчектен де пек яхшы, номай къар эди ве о ерде булунгъан инсанларны невбетини денъиштирмек планыны тизип, дигер инсанларны анда йиберди. Олар къар тузагъына тюшип, шу сувукъ къышта о ерде эляк олдылар.

Ве о кене де Гауэртальде (Gauertal)* булуна, бутюн Эве Ноэль ар-феси (Eve Noel arifesi) * афтасы къар ягъды, шу йыл олар одун кесиджи-нинъ эвинде яшадылар, эвнинъ ичинде ярысыны къаплап алгъан балабан, дёрткоше чини соба ерлешкен, олар акъкъаин япракълары толдурылгъан

тёшеклерде юкъладылар, айны шу заман, аякълары бутюн къан, къар устюнде къан излери къалдыргъан къачакъ аскери кельди. О, полис та-мам онынъ пешинден кельгенини анълатты, ве олар адамгъа юн чорап-лар кийдирип, жандармаларны къар ягъып излерини къапаткъандже, лафкъа туттылар.

Шрунц (Schrunz) * деген ерчикте, Эве Ноэль арфесинде къар о къа-дар кескин, ярыкъ парылдай, та мейханеден тышары бакъсанъ, кильсе-ден эр бир эвге къайткъан адамны коресинъ, шу къар да козьлеринъни къамаштыра. Олар тамам о ерге, чана излеринден тегизленген ве ат сийдигинден сараргъан ёл бою тырмаша эдилер, озен бою созулгъан сарп къырлар чам тереклеринен ортюльген, агъыр лыжалар омузларында, олар кене тамам шу тарафкъа чапалар, шу юкъарыдан ашагъы тараф буюк чапышны, глетчер* устюнден «Мадленер-хаус» мусафирханеси-нинъ тёпесинден ашагъы, къар исе, бакъкъанда, торт устюндеки пекмез киби тегиз ве тоз киби хафиф, олар, вызнен, къуш киби ашагъы учып, тайып тюшкен сурьатнынъ сессиз шувултысы але даа къулагъында тура эди.

Бир афта къар тузагъында «Мадленер-хаус» (Madlener-haus)* му-сафирханесинде къалдылар, увулдагъан боранда, бутюнлей тютюн ичинде, фенер ярыгъында отурып, мызаларны * япып, карта ойнадылар. Лент эфенди (Herr Lent) * юттургъан сайын, мызалар эп артты. Ахыр-сонъу о эр шейни юттурды. Эр бир шейни, лыжа мектебининъ парала-рыны, бутюн мевсимде къазангъан келирини, ве, ниает, озь мал-мулькюни, барлыгъыны. Шу инсан але даа козю огюнде тура, узун бурун-лы, карталарны масадан алып ве ачып,"Sans Voir"* дегени. О заманлары даима къумар ойналыр эди. Къар олмагъанда, къумар оюнларына джо-шар эдилер, къар пек чокъ олгъанда да, къумар ойнар эдилер. Омрюнинъ не къадар вакътыны къумар ойнап кечиргенини хатырлады.

Лякин, бу шей акъкъында о бир вакъыт, бир сатыр биле язмады, айны кене де шу ачыкъ-айдын, сувукъ Эве Ноэль арфесинде, тюз ернинъ сонъунда корюнген къырлар узеринден «Деллял»*, мудафаа ёлагъыны ке-чип, Австриянынъ, треннен татильге кеткен субайларны бомбалады; сепилип, даркъалгъан инсанларны исе, пулемётнен атып ольдюргенлери акъкъында да язмады. «Деллял» сонъра озю де харап олып кетти, онынъ урулгъаны акъкъында бир шейлер айтып башлагъан инсанларны, насыл о урулып, тынч олып къалды, базылары, бир де бир инсан лаф сырасы онынъ акъкъында айтып ташлагъаны: «Сен пич, къанлы, игренч джана-варсынъ!»

О заманлары олар ольдюрген инсанлар ве сонъра оларнен лыжа тайып, зевкълангъан адамлар, айны шу австриялылар эди. Ёкъ, айны шу инсанлар дегиль. Хэнснен о инсан бутюн йыл девамында лыжа таймагъа къатнады, о Kaiser-Jagers* де хызмет этти, алар бераберликте тавшан авламагъа кеткенде, Пасубио (Pasubio)* да олгъан дженк акъкъында

лаф юрьсетир, Pertica, Asalone* ге уджум этильгени акъкъында субет-леше эдилер, лякин о бир вакъыт, ич бир сёз бу шей акъкъында бир ерде язмады. Не де Monte Corno*, не де Siete Commun*,не де Arsiedо* акъкъында да язмады.

Къач къыш о Форарльбергде (Voralberg) * я да Арльбергде (Arlberg) * яшады? Дёрт къыш, сонъ тильки сатмагъа истеген адам акъылына тюшти, олар Блуденц (Bludenz)* деген ерге кеткен заманда, бу сефер исе, эдиелер алмакъ макъсадынен кеткенде, тазе вишне анбериесининъ * татлы лезети, сурьатнен, къаткъан бузнынъ устюнден учкъан къар то-зы: «Хай! Хоу! Кеттик!» ве ашагъы сарп учурымгъа таба къалгъан со-нъки месафени учкъанлары, ёлны башта догъру тутып, сонъ багъча-нынъ учь бурулышыны кечип, эндекнинъ устюнден мусафирханенинъ артындаки бузлу ёлундан, ерине келип чыкъакъанлары, акъылына кельди. Лыжаларнынъ багъларыны чезесинъ, чыкъарасынъ, мусафирханенинъ агъач диварына таяндырасынъ, пенджереден фенер ярыгъы келе, ода-нынъ ичи тютюн толу, тазе шарап къокъусы сезиле ве чалгъан аккордеон сеси эшитиле.

Энди мында, Африкада, булунаракъ: «Биз Парижде къайда яша-дыкъ?» - янында брезент курсю устюнде отургъан Къадындан сорады.

- Криллонда. Озюнъ билесинъ де.

- Мен къайдан билейим?

- Биз эр вакъыт тек анда токътар эдик.

- Ёкъ. Эр вакъыт дегиль.

- Анда ве Сен Жерменде (St. Germain) Хенри Квотерз Павильонын-да (Pavillion Henri - Quatre)*. Бу ерлерни севем, деп айтыр эдинъ.

- Севги, бу бир оба кубре, - деди Хэрри. - Мен исе, онынъ устюне чыкъып, «кокарекок» деп, къычыргъан хоразым.

- Эгер де сен кетмеге азырлансанъ, - деди Къадын, - артынъда къалгъан эр бир шейни йыкъып-якъып, ольдюрип кетмеге керекми? Ай-таджагъым, атынъны ве рефикъанъны ольдюрип, эгерни ве силянъны да якъмагъа керекми?

- Эбет, - деди Инсан.- Сенинъ арам параларынъ меним силям эди.

- Айтма ойле.

- Яхшы. Айтмам. Джанынъны агъыртмагъа истемейим.

- Акъылынъа текаран кеч кельди.

- Яхшы, истемесенъ, мен джанынъны агъыртырмагъа девам этерим. Бу иш даа да зевкълы. Мен сеннен тек бир шейни япмагъа севе эдим, шимди оны да япып оламайым.

- Ёкъ, айткъанынъ ялан. Сен меннен чокъ шей япмагъа север эдинъ ве эр истеген шейинъни мен япар эдим.

- Вай, Алла Ризасы ичюн. - Макътанмагъа етер, анъладынъмы?

Инсан Къадынгъа бакъты, Къадын агълай эди.

- Сен беллейсинь маньа енгиль, я да меракьлымы бойле япмагьа. Не ичюн айткьанымны озюм де бильмейим. Мен десем, бу башкьасыны ольдюрип, озюмни сагь кьалдырмакь киби бир шей. Лаф этип башлагь-анда, эр бир шей яхшы эди. Бойле джан агьыртмасы чыкьармагьа акьы-лыма да кельмеди, лякин энди эшек киби чылдырдым. Керчектен де, мен сени севем. Билесинь де, мен сени севем. Сени севгеним киби, башкьа бир кимсени омюримде севмедим.

Ве о, кене де, о кьадар таныш, омрюни яхшы кечирмек ичюн даима кьуллангьан ялангьа берильди.

- Сен меним севгилимсинь.

- Сен кьанджыкьсынь,- деди Инсан.- Зенгин кьанджыкьсынь. Мы-на бу саньа бутюн шиириет. Мен шимди шиириеттен токьум. Эр шей серсемлик ве шиириет. Арам шиириет.

- Етер энди, Хэрри, саньа шимди шейтангьа уймагьа не керек?

- Мен бир шей кьалдырмагьа истемейим, - деди Инсан. - Артымдан

бир шей кьалдырмагьа истегим ёкь. ***

Акьшам кьараныгьы тюшти, инсан аля даа юкьламакьта. Кунеш кьырнынь артына сакьланды, тюзлюкнинь устюне талда тюшти, кичкене айванчыкьлар лагерьнинь чевресинде отлай; оларнынь чабик башлары ерге эгильген, бурулгьан кьуйрукьлары тикленип тёпеде турмакьта. Инсан оларны шимди узакьтан, чегерелер ичинде отлагьанларыны козь этип ола. Кьушлар энди ерге тизилип беклемейлер. Олар эписи терек-лернинь пытакьларына агьыр кевделерини ерлештирип отуралар. Олар даа да чокьлаштылар. Инсангьа хызмет этип, оны бакьып тургьан огь-лан, тёшеги янында беклеп тура.

- Memsahib"* авламагьа кетти, - деди огьлан.

- "Bwana" бир шей истейми?

- Ёкь, бир шей истемейим.

Кьадын авлап, бир парча эт тапып кетирмеге кетти, Хэрри не кьадар авны сейир этмеге севгенини билип, Инсан оны корип ве нетиджеде ра-атсызланып оламагьан, тюзлюкнинь узакьча бир кошечигине кетти.

- Кьадын эр бир япкьан ишини тюшюнип япа, - деген фикир Ин-саннынь акьылына кельди. - Эр бир бильген, окьугьан шейи акьында, я да эшиткен шейине, о пек дикькьат эте.

О Кьадыннен таныш олгьанда, озюнинь ички дюньясы энди бус-бутюн бош олып кьалгьан эди, ве Кьадыннынь бу меселеде бир кьабаа-ты асыл да ёкь эди. О Кьадын, сени айткьанларыньда бир мана олмагьа-ныны; айткьан лафларынь бутюнлей тек адет узьре олгьаны ве оньайтлы яшамакь ичюн айтылгьан сёзлер олгьаныны кьайдан бильмели? Та о кьадар чокь ялан да айтмаз эди, чюнки айтмагьа акькьы да ёкь. Энди о

озь омрюнинь соньуна кельди, ве кене де оны яньыдан башкьа адамлар-нен, даа да номай паранен, дюньянынь энь яхшы ерлеринде оньайтлы ерлешип яшамакьнен, башта корьген ерлернинь энь гузеллеринде ве ба-зыда яньы, эвельден асыл да корьмеген ерлерде булунып, яшап башлады.

Бир шей акъкъында тюшюнмеге ихтияджы олмады, шу ал онынь ичюн пек аджайип эди. Ички дуйгьулары тарафындан о кьадар оньайт-лы, дигерлери киби озюни тюшюндженен парчаламагьа да ихтияджы ёкь ве керекмей, ойле корюниш япасынь, саньки башта япкьан ишиньни шимди сенинь ичюн асыл да эмиети ёкь, шимди, энди сен о ишни асыл да япып оламагьанда... Лякин, озь-озюнье айтасынь, сен бу инсанлар акькьында бир кунь ола, вакьыт келир, язарсынь; пек зенгинлер акькьында язарсынь; сен олардан бириси олмагьанынь акькьында да язар-сынь, сен оларнынь арасында, дюньясында садедже джасуссынь; вакьыт келир, сен оларнынь диярыны ташлап, олар акькьында язарсынь, я да башкьа биреви, не акькьында язгьаныны пек яхшы бильген инсан, язар. Лякин, о, шахсий озю, бир вакьыт язмаз, чюнки эр бир язмагьан куню, эр бир тынч, арекетсиз яшап кечирген куню, нефрет эткен инсанлардан би-риси олып кьала, озь кьабилиетини сёндюрип, токьтатып, ишке озь авес-лигини кесип, ахыр-соньу бир шей япмайып яшай. Шимди танышлары-нынь эписи онынь чалышмагьанына кьуванып, раат олдылар. Омрюнинь энь яхшы вакьытларында яшагьан ери Африка олды, шу-нынь ичюн олар мында бир даа, яньыдан башламакь ичюн кельдилер. Бу сафарини* олар пек оньайтлыкьнен тешкилятландырмагьа тырыштылар. Агьырлыкь чекмедилер, лякин боллукь да ёкь эди, ве кене де бойле яшап алышмагьа керек олгьаны акьылына кельди. Санки юрегини кьап-лап саргьан ягьны иритмек киби олды, айны бойле этип курешчи дагь-ларгьа чалышмагьа ве талим алмагьа барып, беденине саргьан ягьны ёкь эте.

Бу Кьадын оны бегене. Бегенем, деп айтта эди. Эр бир меракьлы, аджайип, оньа таныш олмагьан ерлерге алып барды ве анда яньы, асыл да танымагьан инсанлар яшагьан ерлерни корьди, о ерлерде эр бир шей аджайип олгьаныны о бегене эди. Инсаннынь чалышмагьа истеги, ира-деси пейда олувы садедже хаял* олгьаныны дуйды. Эм де бойле этип омрюнинь соньуна етеджек олса, Инсан да оны дуя, демек, ойле де оладжакь, ве о, белькемиги кьырылгьаны ичюн озь-озюни тишлеген йы-лангьа беньзетмемек керек.

Бу шейде Къадыннынъ кьабааты ёкь. Бу Кьадын олмаса, башкьасы олур эди. Яланнен яшап алышкьан сонь, яланнен да ольмеге тырышмакь керек. Инсан кьыр артындан тюфек давушыны эшитти.

Кьадын пек яхшы тюфекнен ата, бу зенгин кьанджыкь, мерхаметли хаста бакьыджысы ве онынь истидатынынь эсас йыкьыджысы, эписи бу Кьадын эди.

Сачмаламакь. О озь-озюнинь истидатыны йыкьып, гьайып этти. Не ичюн шимди о, оны яхшы, сабырнен бакькьан Кьадынны кьабаатлай? О, озь-озюнинь истидатыны ишлетмейип, озюни сатып, озь умютлерини са-тып, та аньлайышыны джойгьан дереджеге кьадар ичип, тенбелликнен, кьалпазанлыкьнен, кибирликнен, гьурур, хурафат ве эр тюрлю эмиш-демишнен гьайып этти.

Бу аслында не эди? Эски китапларнынь кьабаатымы? Эльбетте, о акьикьий истидат саиби, лякин озь истидатыны файдалы ишлетмеси ерине, оны тиджарет этип кьулланды. О бир вакьыт онынь эсасында тиджарет те япып олмады, лякин беджерип олгьаны тек о эди. Озь ашай-джакь отьмегини кьалем ве кьуршун кьалем иле кьазанаджагьы ерине, чешит дигер бир ёлларны сечип алды. Кене де, шашыладжакь бир шей, ойле дегильми, башкьа бир кьадынгьа севда олса, шу кьадыннынь пара-сы мытлакьа эвельки кьадыннынь парасындан зияде олмалы эдими? Лякин онынь севгиси битип соньуна кельсе, о тек темиз ялан айтып башла-са, тамам шимди бу Кьадынгьа айткьаны киби, о заман шу яньы тапкьан кьадыннынь эписинден зияде парасы олмалы эди, шимди тамам мында бутюн параларнынь саиби олгьан шу Кьадын эди. Шу Кьадыннынь кьоджасы ве балалары бар эди. Кьадыннынь ойнашлары да олгьан ве ойнашларынен о пек мемнюн олмагьан. Шимди шу Кьадын оны джан юректен севе, эркек оларакь севе, аркьадашы оларакь севе, ве бир гузель шейнинь гьурурлы саиби оларакь севе; шашыладжакь шей, шу Кьадын-ны о асыл да севмегенде ве бутюнлей яланлар айткьанда, севген зама-нындан да зияде эмиет, севги, дикькьат тек онынь парасы ичюн айыра эди.

- Япкьанларымыз ичюн эпимизни парча-кесек япып ташламагьа ке-рек, - деп тюшюнди о. Насыл да олса, биз ашайджакь отьмегимизни не чаре тапып кьазансакь, демек, истидатымыз да о ерде сакьлангьан. Эр алда, яшамакь ичюн берильген бутюн омюр кучьлерини, о аяты дева-мында сатты. Озюньни чалышып беджерген, бегенген шейлериньни ом-рюньде кьулланмасань, сен, нетиджеде, парагьа зияде эмиет бермеге башлайсынь. Инсан бу шейни аньлады, лякин, бу шей акькьында да бир вакьыт, бир шей о язмаз, акьикьатында исе, о язмагьа пек ляйыкь олгьан бир шейдир.

Кьадын энди кьырлар артындан пейда олып, лагерьге таба ачыкь-лыкь ерден корюнди. О ат устюнде юрмек ичюн бол панталонлар кийген ве кьолунда тюфеги бар. Эки огьлан бала пешинден кийик кьойны сал-ландырып келелер. Инсаннынь шимди акьылына бойле шей кельди: Кьадыннынь корюниши але даа гузель, бедени де гузель. Севги уста-лыгьына да буюк аньлайышы ве истидаты бар, бети исе, шырныкьлы де-гиль, лякин онынь бетини де Инсан бегене, Кьадын пек чокь окьуй, аткьа минмеге ве тюфекнен атмагьа севе, ве, эльбетте, пек чокь иче. Кьоджасы кечингенде, Кьадын даа яш эди, бир муддет о балаларынен

огьрашты, балалары исе, анасына мухтадж олмадылар, аналары янла-рында олгьанларында, онынь атлар аранларындан, китапларындан ве ич-кен шишелеринден агьырсынып, утана эдилер. Кьадын акьшамлары емектен эвель окьумагьа севе эди ве окьугьан вакьытларында Искотч виски ве содасыны иче эди. Емек заманына кьадар о энди яхшы сархош ола ве емек вакьтында да ичкен бир дане даа шише шараптан сонь о геджени, ниает, тапып, юкьлап кьала эди.

Бу ойнашларындан эвель олгьан вакьиалар эди. Ойнашлары пейда олгьан сонь, Кьадын о кьадар чокь ичмеди, чюнки юкьламакь ичюн сархош олмагьа ихтияджы кьалмады. Лякин, ойнашлар да оны бездирди. Къадыннынъ эвленип яшагьан инсаны исе, оны бир вакьыт бездирмеди, бу инсанлар исе, оны пек бездире эдилер. Апансыздан балаларындан би-риси учакь кьазасына огьрап, гьайып олды. Бу белядан сонь Кьадын бир де бир ойнашны бир даа кьабул этмеди ве яньы аят башламагьа меджбур олды. Кьадында бир кереден пек аджджы янъгъызлыкъ дуйгьусы пейда олды. Лякин Кьадын озь янында урьметке ляйыкь инсанны корьмеге ис-теди. Эр бир шей пек енгиль ве саде олып башланды. Кьадын онынь язгьан шейлерини бегене ве кечирген омрюне сукьлана эди. Кьадын, бу Инсан тек озь истеген шейни япып яшай, деп белледи. Кьадын бу Инсанны озюне бойсундырып, мефтюн этип озюне багьламакь ичюн япкь-ан басамакьлары, ниает нетидже олып, оньа севда олгьаны - эписи бир адий инкишафнынь кьысымыдыр ве бойле этип озюне яньы бир омюр кьурды, эркек исе, озюнинь эски аятындан соньки кьалгьан шейлерини сатты.

Оны озь хафсызлыгьы ве оньайтлы яшайышы ичюн япты, буны о ред этмей, я да о даа не ичюн олмалы? Инсан озю де аньламай!

КБадыннынь, бу эркек не истесе бермеге имкяны бар эди. Инсан буны биле. Эм де, бу Кьадын шейтангьа уйгьан киби аджайип гузель. Эр-кек тёшекте эр анги кьадыннен ола билир эди; лякин дигерлеринден зия-де бу Кьадыннен олмакь истер эди, чюнки бу Кьадын эписинден зенгин ве бир шейге дава чыкьармай. Шимди исе, бу Кьадыннен яньыдан кьургьан аяты соньуна келеята, чюнки эки афта эвельси о тизини тикен-нен сыдыргьанда, ярасына йод сюртмеди, олар шу заман антилопалар сюрюси пешинден фотосуретлер чыкьармакь меселесинен огьраша эди-лер; антилопалар, башларыны тиклеп, чевре-четини дикькьат иле неза-рет этмектелер, бурун кьанатлары авада олгьан кьокьуларны тешкере, тикленген ачыкь кьулакьлары бир зерре давуштан оларны чегерелер ичине кьачтырмагьа азыр эди.

Кьадын онынь янына етип кельди.

Инсан тёшекте башыны чевирип, Кьадынгьа бакьты.

- Селям, - деди Инсан.

- Мен кийик кьой атып ольдюрдим, - деди Кьадын.

- Ондан саньа яхшы сорпа, озюме исе, ичине кьартоп эзип, боткьа япарым. Озюньни насыл дуясынь?

- Текаран яхшыджаракь.

- Бакь, насыл гузель! Билесиньми, яхшы олурсынь деп, ойле де белледим. Мен кеткенде, сен але даа юкьуда эдинь.

- Яхшы юкьладым, юкьума тойдым. Узакькьа кеттиньми?

- Ёкь. Кьыр артына кьадар бардым. Кийик кьойны яхшы бир атыш-нен ольдюрдим.

- Билесинь де. Пек гузель атыджысынь.

- Мен тюфектен атмагьа севем. Африкагьа севда олдым. Керчектен де. Яхшы олсань, меним ичюн энь буюк бахт олур эди. Билесинь, сеннен тюфек атмагьа баргьанда насыл бахтлы эдим. Мен асылда бу дияргьа севда олдым.

- Мен де оны бегенем.

- Джаным, озюньни текаран яхшы дуйгьаныньнен мен насыл бахтлы олдым. Сен агьыр алда олгьанда даянып оламай эдим. Меннен ойле башкьа лаф этме, яхшымы, джаным? Сёз бересиньми?

- Ёкь,- деди Инсан.- Не айткьаным, акьлымда да ёкь.

- Сен меним гоньюлимни кьырып, куль этмеге истемейсинь де, ой-леми? Мен олгьаны-оладжагьы орта-яшлы, сени пек севген, ве, не исте-сень япмагьа разы олгьан бир кьадыным.

- Мен сени тёшекте эки-учь кере фелян этип, афан-туфан этмеге истер эдим, - деди Инсан.

- Эльбетте. Бу ёкь этмекнинь яхшы бир шекили. Биз эпимиз бойле ёкь этильмек ичюн дюньягьа яратылдыкь. Учакь ярын энди мында олур.

- Кьайдан билесинь?

- Эминим. Кельмеге керек. Огьланлар одун ве атештен тютюн чыкьармакь ичюн от азырладылар. Мен бугунь ашагьы тюшип оны бир даа тешкердим. Учакькьа кьонмагьа пек чокь ер бар, атешлери эки та-рафтан да азыр.

- Эминим. О келир. О энди кечикти. Шеэрде олар сенинь аягьыны тедавий этерлер ве биз соньра тёшекте севишип, яхшы бир кейф чатар-мыз. Бойле мушкюль кьаба лаф юрьсетмек киби дегиль.

- Бир шей ютайыкьмы? Кунеш те кьонды.

- Бу бизге керек дейсиньми?

- Мен бир кьаде ютар эдим.

- Кель, экимиз де бирер дане ютайыкь. Моло, виски-сода кетир, -деп кьычырды Кьадын.

- Чиркийлерден кьорчалагьан аякькьапларны кийсень, яхшы олур эди,- деди Инсан.

- Бир чайкьанып чыкькьан сонь киерим...

Кьаранлыкь темеллисинен тюшкени кьадар олар ичип отурдылар, кьаранлыкь басып, бир ерде тюфек атмакь ичюн бир зерре ярыкь шавле-

си кьалмагьан сонь, сыртлан к^^ньшь артындан ачыкълыкъны айла-нып кельди.

- Бу пис айван эр гедже мында айланып келе,- деди Инсан.

- Эки афта девамында - эр гедже келе.

- Геджеси шамата чыкьаргьан да одыр. Чыкьара берсин. Затен олар пис айванлар.

Олар берабер отурып ичмектелер, агьрылар шимди дуюлмай, тек бир тарафында девамлы яткьанындан текаран оньайтсызлыкь дуя, огь-ланлар атеш якьтылар, атешнинь кольгеси чадырнынь устюне секире. О, бу омюрге кБайтувнынь тынч раатлыгьыны дуйды. Куньдюз о мерамет-сиз ве адалетсиз эди. Бу кьадын керчектен де зариф, муджизевий бир кьадын. Ве тамам шу ань ичинде озюнинь олеяткьаныны дуйды.

О бир акьым киби кельди; сув я да ель акьымы киби дегиль, лякин, апансыздан, бир ярамайлыкь дуйгъусынынъ бошлугьыны пейда этти ве, энь аджайип шей, сыртлан о бошлукьнынь четинден яваштан, сессиз, бузда тайгьан киби, созулып кечьти.

- Не олды, Хэрри? - сорады Кьадын.

- Бир шей дегиль, - деди Инсан. Сен башкьа тарафкьа чекилип отурсань, яхшы олур эди. Ель эскен тарафкьа отур.

- Моло аягьыньдаки саргьыны деньиштирдими?

- Эбет, деми деньиштирдим, бор экшилигинден де сюрттим.

- Озюньни насыл дуясынь?

- Текаран такьатсыз олгьаным киби келе.

- Мен барып бир чайкьанайым, - деди Кьадын. - Мен тез олурым. Экимиз ашармыз, сонь тёшекни кьоярым.

- Демек, даваны токътаткъанымыз яхшы олды, - деди Инсан озю озюне. О бу Кьадыннен дава этмез эди, башкьа, ондан эвель севген кьа-дынларынен исе, о кьадар давалаша эдилер ки, ахыр-соньу, ве даима, араларында олгьан эйи дуйгьуларны къавгъалар кьурутып, ёкь этип ташлар эди. О пек чокь кьадын севди, чокь шей талап этти, истеди ве шимди эр бир шей ипрангьан алда, гьайып олып кетти.

Бу сефер о Константинопольде янъгъыз къалып юргени акъылына тюшти. Парижде, кетмезден эвель, о къавгъа чыкъарды. Константинопольде бутюн вакъыт ороспуланып юрди, безген сонъ, янъгъызлыкъны кене де енъип оламады, аксине, тек бетер олды, ве оны эвельден ташлап кеткен къадынгъа, насыл о янъгъызлыкъны енъип оламагъаныны анъла-тып, мектюп язды...

Насыл муниципалитетнинъ чевресинде шу къадынны корьгенде, эсини джояр беллегени, мидеси булангъаны ве о, онъа ошагъан къадын-нынъ пешинден тюшип, Бульвар бою, о, шу къадын олмагъаныны анъла-магъа къоркъып, ондан кельген юрек дуйгъуларны джоймагъа сакъынды.

Эр бир джисмий алякъада булунгъан къадыны киби, шу къадынны да, озюни даа да зияде сагъынмагъа ве истемеге, меджбур этти. Насыл этип бутюн япкъанларнынъ бир эмиети олмагъаныны язды, чюнки о биле эди, бу севгиден тедавийленип оламаз. Бу мектюпни тюшюнип, о су-вукъкъанлы алында язды ве Нью-Йоркъкъа ёллады, къадынгъа исе, дже-вабыны Париж офисине йибермеге риджада булунды. Онъа бойле телюкесиз корюнди. Бу геджеси, шу къадынны пек сагъынгъаны себе-бинден, ичинде насылдыр бир бошлукъ, раатсызлыкъ дуйгъусыны ис этти. Таксим* янында кезинип юргенде, бир кяхпе къызны расткетирип, акъшам емегине алып барды. Сонъра берабер дискотекагъа бардылар, къыз ярамай оюнджы олып чыкъты ве Инсан оны ташлап, сыджакъ къанлы американ къанджыгъына илинди, къанджыкъ къурсагъыны Ин-сангъа къаршы о къадар бургъушлады, о та къайнап кетти. Инсан къанджыкъны британиялы топчусы, кучюк забиттен къавгъа чыкъы-рып, тутып алды. Бу топчу оны тышары чыкъып анълашмагъа давет этти. Олар тышарыда, къаранлыкъта, къалдырымларнынъ ташлары устюнде котеклештилер. О топчунынъ эки кере ченгесине яндырды ве топчу йыкъылмагъан сонъ, котеклешмеге керек оладжагъыны анълады. Топчу онынъ беденине, сонъра козюне яндырды. Инсан ондан сонъ кене де сагъ къолунен урды ве дарбе барып ерине тюшти, топчу Инсаннынъ устюне авдарылды, биджагъына япышып, енъини узип алды. О бир даа къулагъынынъ артына патлатты, сонъра сагъ къолунен яндырып, итеп йиберди. Топчу йыкъылгъанда, башы ерге урулды ве олар къызнен шу дакъикъасы къачып кеттилер, чюнки арбий полислер кельгенини эшит-тилер. Такси тутып, Босфорнынъ четинде Риммили Хисса (Rimmily Hissa) * ве онынъ этрафына кеттилер, гедже салкъын олгъанындан тё-шекке ашыкъып сокъулдылар, къыз онъа кемалына текаран зияде кель-ген киби корюнди, озю гъондже япракълары киби шербетли, тегиз къур-сакълы, буюк кокюсли, янбашлары тюбюне ястыкълар сокъулмасынынъ ихтияджы ёкъ; Инсан, шу къыз уянмаздан эвель, оны ташлап кетти, биринджи кунь шавлелеринде къызнынъ корюниши баягъы орьселенген киби кельди. О Pera Palace бинасына козюнинъ тюбю когерген, къолунда енъи сёкюльген биджагъынен, къайтып кельди.

Айны шу геджеси Анадолу (Anatolia) тарафына кетти ве бираз вакъыт кечкен сонъ акъылына бир шей кельди; айны шу сеяатта о бутюн кунь къашкъаш тарлаларында кезди, олар къашкъашны махсус афьён япмакъ ичюн асрай эдилер ве сонъунда афьён насыл аджайип дуй-гъулар багъышлай, бутюн месафелер янълыш корюне, анда, янъы кельген Constantine officers (забитлерине) * уджюм эткен ерлер янълыш олгъан киби корюне эди, забитлер шу лянетли шейни бильмей эдилер, артиллерия ордугъа атеш ачты ве британиялы козетиджиси бала киби агъла-ды. Шу кунъ о биринджи кере ольген адамларны корьди, оларнынъ усть-

леринде беяз балет фистанлары, аякъларында помпонларнен ярашты-рылгъан аякъкъаплар бар эди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тюрклер, дивар киби, якъынлашалар ве фистанлы адамлар къачкъ-анларыны, забитлер оларны артларындан аткъанларыны, сонъра, озь-лери къачып башлагъанларыны корьди; о, ве британиялы козетиджиси де, акъджигерлери агъыртып, агъызындан бакъыр дады кельгендже чаптылар, олар насылдыр къаялар артында токъталдылар ве, кене де, анда тюрклер, титремеген дивар киби келеяткъаны корьдилер.

Сонъра акъылынынъ уджуна биле кетирип оламагъан шейлер олды ве бираз вакъыттан сонъ ондан да бетер шейлерни корьди. Бойле этип, Парижге къайткъан сонъ, бу башындан кечирген вакъиалары акъкъында лаф юрсетильгени, я да анъылгъан шейлерге даянып, къабул этип, ола-мады.

Анда, о къавехане янындан кечеяткъанда, шу таныш америкалы шаир отура эди, онынъ къаршысында бир оба тепсилер тура ве, къар-топкъа бенъзеген, анъкъав бетли Дада акъымы (Dada тоувтвМ) * акъкъында лаф юрсеткен романиялы эриф ерлешкен; озюни адынинъ Тристан Цара (Тг1з1ап Тгага)* деген инсан, даима монокль такъып юрип, баш агърысынен чекишир эди; Инсан кене де озь эвлеринде рефикъасы-нен булуна, шимди янында кене де оны севген къадын, давалар унутыл-ды, делиллик битти, эвде олмакътан о къуванч толу; мемуриет мектю-бини онъа та одасына кетирип теслим эттилер. Бойле этип, озю йиберген мектюбине джевабыны бир кунь саба эрте сервис табагъы устюнде кельди ве онынъ устюнде язысыны корьгенде, буз-бузлады, ве мектюпни башкъа мектюплер тюбюне сокъмагъа тырышты. Лякин, рефикъасы бир кереден: «Джаным, бу мектюп кимден?» - ве о шу янъы-дан башлангъан омрюнинъ сонъу олды.

О бутюн къадынларнен кечирген яхшы заманларыны ве даваларны хатырлады. Олар даима энъ яхшы кезген ерлерни дава чыкъармакъ ичюн сечип ала эдилер. Бу шей акъкъында о бир вакъыт язмады, чюнки, би-ринджиден, о бир кимсенинъ джаныны агъыртмагъа истемеди, ве о за-манда дигер язылмагъа ляйыкъ муим шей чокъ эди. Лякин, акъылына эр вакъыт келип тура эди. Бир вакъыт, ахыр сонъу, о мытлакъа язар! О дюньянынъ денъишкенини коре эди; саде вакъиалар дегиль; о чешит вакъиалар чокъ корьди ве чешит инсанларны сейир этти, о инсанларда индже бир денъишмелер олгъаныны сечип алды ве халкъ чешит заман-ларда насыл олгъанларыны хатырлады. О, озю онынъ ичинде олды, оны незарет этти ве онынъ борджу бу шей акъкъында язмакъ эди; лякин энди о бир вакъыт язмаз...

- Насылсынь? - деп, Кьадын ондан сорады. Чадыр ичинде ювунгь-ан сонь, Кьадын янына кельди.

-Яхшым.

- Энди ашап оласынъмы?

Къадыннынъ артында о Молоны, къолунда къатлангъан курсюнен ве дигер огъланны, къолунда емек савутларынен тургъанларыны, корьди.

- Мен язмагъа истейим, - деди о.

- Санъа, текаран такъатынъны топламакъ ичюн, сорпа ичмеге керек.

- Мен бу гедже джан береджем, - деди Инсан. - Манъа такъат топ-ламагъа керекмей.

- Мелодрама япма, Хэрри, ялварам, - деди Къадын.

- Сен асылда не ичюн бурнунъны ишлетмейсинъ? Саным ярысына кельгендже энди чюрюдим. Сорпанен мен не баш кутеджегим? Моло, виски-сода кетир.

- Ялварам, сорпаны ич, - деди Къадын йымшакъ ве назик сеснен.

- Яхшы.

Сорпа пек сыджакъ эди. Сорпа сувугъандже оны тутмагъа меджбур олды ве сонъ, бир кереден, богъулмайып, ичип йиберди.

- Сен гузель къадынсынъ, - деди Инсан. - Айткъаныма чокъ къу-лакъ асма.

Къадын онъа о къадар таныш, о къадар севимли, Spur and Town and Country* дергилеринде басылгъан ресимлерге бенъзеген чересини чеви-рип бакъты, лякин шу дергилердеки черелерден, ичкиджилик себебин-ден, юзю бираз осал эди, чокъ тёшеклер корьгени ичюн баягъы фена, ля-кин Town and Country дергилери бир вакъыт бойле аджайип кокюслерни, бойле керекли, файдалы малюмат берген шейлерни косьтермей, бойле назик, енгильден севип охшагъан эллерни косьтермей, ве о Къадынгъа бакъып, онынъ дюльбер тебессюмини корьгенде, кене де олюм келеяткъ-аныны ис этти. Бу сефер аджеле дегиль. О бир енгиль нефес алувы киби ис этильди, чыракъкъа уфюрьгенде алеви узунлашкъан киби, бир хафиф ельчик олып сезильди.

- Чильтерни кетирип, терек устюне текаран кечче джайсалар да олур, атешни де якъсынлар. Мен бу гедже чадыр ичине кирип ятмам. Нафиле къыбырданмакънынъ ихтияджы ёкъ. Кок ачыкъ, гедже айдын. Ягъмур ягъаджакъкъа бенъземей.

Демек бойле этип эджель келе, сен эшитип оламагъан хафиф фы-сылтынен келе. Эльбетте, энди давалар олмайджакъ. Бунъа о сёз бере. Бир вакъытта алынгъан теджрибени, о шимди бозмаз. Бельким де бозар. Сен озюнъ эр шейни боздынъ. Лякин, бельким де бозмаз.

- Санъа агъыздан айтып берсем, стенография япып олурсынъмы?

- Бир вакъыт огренмедим, - джевап къайтарды Къадын.

- Яхшы, ойле олса...

- Эльбетте, вакъыт ёкъ, лякин ойле корюне ки, санки сен оны яхшы, догъру ерлештирип олсанъ, бир параграф ичине эписи сыгъаджакъ киби келе.

Озеннинъ четинде, къыр устюнде къалын кутюклерден япылгъан, аралары беяз киречнен толдурылгъан эвчик ерлешип тура. Дирек устю-не, халкъны емек вакъытларында давет этмек ичюн, чанъ такъылгъан. Эвнинъ артында тарлалар тёшелип ятмакъта, тарлаларнынъ биткен еринде кересте обалары корюне. Сельбилернинъ сыралары эвден искеле-ге къадар созула. Дигер сельбилер сырасы бурунгъа тараф узангъан. Ёл къырларгъа, кересте янындан бурулып, алып кете, шу ёл бою о бурюль-ген джыйяр эди. Сонъра бу агъач эв янып кетти, ве эр бир сыгъын ту-ягъындан япылгъан, аскъычта асылып тургъан тюфек янып кетти, он-дан сонъ оларнынъ намлусында къуршуны биле ирип, къундагъынен берабер янып кетип, бир оба куль устюнде къалды, о куль де балабан шорба чоюнлары ичюн сильте япмасында къулланылгъан эди, о къар-тбабасындан оны алып ойнамагъа рухсет сорар эди ве къартбабасы исе, «ёкъ» дер эди. Сен анълайсынъ, тюшюне Инсан, олар къартбабанъ-нынъ тюфеклери эди, ондан сонъ о ич бир вакъыт тюфек сатып алма-ды. Авламагъа да бир даа ич те бармады. Эв айны шу ерде янъыдан къу-рулды, бу сефер керестеден япылды ве беяз боянен бояланды, онынъ босагъасындан озеннинъ этрафында сельбилерни корьмеге мумкюн эди; лякин бу эвде ич бир вакъыт башкъа тюфек тутмадылар. Бир заман сыгъын туякъларындан япылгъан аскъычта асылгъан тюфеклер къун-дакълары турды, сонъ бир оба куль ичинде ятты, оларгъа бир даа бир кимсе токъунмады.

Къара Орманда (Black Forest-)* дженктен сонъ биз голь алаба-лыгъы толу озенчикни кирагъа алдыкъ, онъа алып баргъан эки ёл бар эди. Бириси ашагъы вадийге таба, Триберг (Triberg)* ве вадий ёлу бою, терек талдасында, олар беяз ёлнынъ кенарларында осер эди, ве сонъ ян та-рафтаки ёлдан, къырларгъа эп тёпеге тырмашып, номай кичкене фер-малар ичинден балабан Шварцвальд эвлерининъ янындан, тамам ёл ир-макъны кескен ерине къадар алып бара. Тамам бу ерде балыкъ авымыз башлана эди.

Дигер ёлдан кетсенъ орманларнынъ уджунда сарп къаягъа тыр-машмагъа ве къырларнынъ тёпесини кестирип, чам орманлыкъ ичинден, сонъра чайырнынъ четине келип шу чайырдан ашагъы копюрге тараф кетмеге керек ола. Ирмакъ балабан дегиль, тар, темиз ве чабик, четле-ринде акъкъайын тереклери осе, акъкъайын терегининъ тамыры тюбю-не келип ургъан ерде, гольчиклер пейда ола. Тритберг Мусафирханеси-нинъ саиби яхшы, келири гузель, мевсим олгъанына къувана. Эр бир шей пек гузель ве эпимиз пек яхшы дост олдыкъ. Келеджек йыл инфляция ол-ды, пара кучюни джойды ве кечкен сене къазангъан пара янъы мевсимге азырланып ачылмасына биле етмеди, ве эв саиби озюни асты.

Буны Къадынгъа айтып яздырмагъа мумкюн, лякин Place Contrescarpe деген ерде олгъан шейлерни айтып оламазсынъ, анда чечек

сатыджылары чечеклерни сокъакъта боялап, боясы сувнен берарбер автобус тургъан къалдырым бою акъар эди, къадынлар ве эркеклер, ярамай шарап ве marc ичип даима сархош, балаларнынъ бурунлары су-вукътан акъып тура; эр ер фукъарелик, ювулмагъан тенден кельген агъыр тер ве ичкиджилик сасыгъы, Cafe de Amateurs ве Bal Musette* кабаре ороспулары да юкъары къатта яшар эди. Джумхуриет гвардиясы-нынъ аскерни эглендирген консьерж* озь хызмет одасында ёкъ, аскер-нинъ ат къуйругъы пускюльнен яраштырылгъан демир башлыгъы курсю устюнде турмакъта. Эвнинъ кираджы къадыны къоджасы аякъ маши-налар ярышында иштирак эткен инсан, ве шу къадыннынъ сют тюкя-нында къуванчыны корьсенъиз, чюнки о L'Auto* газетасыны ачкъанда, къоджасы Париж-Тур (Paris-Tours)*ярышындаучюнджи ерде олгъаны-ны корьди, шу инсаннынъ о биринджи буюк ярышы эди. Къадын бир ке-реден атеш ичинде къалып къызарды ве къолундаки сары спорт газета-сыне кулип, юкъарыгъа чапып чыкъты. Къадынныъ къоджасы Bal Musette кабаресининъ саиби, эм де такси айдавджысы, о саба эрте Хэр-рини ава лиманына етиштирмеси керек олгъаныны билип, оны къапусы-ны къакъып уяндыртты ве олар учмаздан эвель, цинк бар стойкасы янында бирер стакан беяз шарап ичтилер. Инсан бу мааленинъ бутюн къомшуларыны биле эди, чюнки олар эписи фукъаре эдилер. Бу ерлерде эки шекиль инсан яшар эди: ичкиджилер ве спортчылар. Ичкиджилер фукъаре олгъанларыны бойле этип сакъламагъа тырыша эди, спортчылар исе, спортнен огърашып, озь фукъарелигини гизлей эдилер. Олар эпи-си коммунарлар несиллери эди ве оларгъа сиясетни бильмек, анъламакъ ичюн саваш япмакъ керек дегиль эди. Олар пек яхшы биле, оларнынъ ба-баларыны, сой-сопларыны, агъаларыны ве якъын достларыны, башла-рында кепкалары олгъаны себебинден, къоллары агъыр иштен къаба, ишчи сыфаты я да башкъа бир ишареттен ишчи олгъаныны анълап, Версаль ордусы шеэрге киргенде ве коммунарлар даркъатылгъанда, оларнынъ эписини ким атып ольдюргенини анълай эдилер. Бу фукъаре-ликте ве бу Boucherie Chevaline * тюкянларына якъын сокъакъта, ве шарап тюкяны янларында о, озюнинъ келеджекте бутюн япыладжакъ иш-лерини язды. О бир вакъыт Парижнинъ башкъа ерини бу къадар севмеди, онынъ чытырманланып созулгъан тереклер сыраларыны ве эс-ки, беяз, ашалары исе, къаверенки ренкте боялангъан эвлерини, узун ешиль автобусны о тёгерек мейданда, къалдырымлар устюнде эрылгъан ренкте чечек боялангъан сонъ акъкъан боя, ве апансыздан Кардинал Ле-муан (Cardinal Lemoine)* сокъагъындан Озенге тараф тик эниш, ве бир ёл даа о тар, къалабалыкъ Муффетар (Mouffetard)* сокъагъынынъ дюньясы. Бу сокъакъ Пантеонгъа (Pantheon) * тараф чапмакъта, ве ди-гер, о даима аякъ машинасынен юрген ёл, бу ерде екяне асфальт тё-шельген сокъакъ, айдагъанда копчеклер тюбюнде тегиз ёл олгъаны дую-ла, юксек, тар эвлеринен ве уджуз тар мусафирханесинен, анда Поль

Варлен (Paul Verlain)* кечинген эди. Апартмант даиресинде тек эки ода бар эди ве олар анда яшадылар, о озю исе, бу мусафирханенинъ юкъары къатында бир одада яшады, шу одагъа 60 франк тёледи, шу ерде бутюн озь языларыны япар эди, шу ерден де Парижнинъ эв дамларыны, баджа-ларыны, Парижнинъ бутюн дагъларыны корип турар эди.

Даирелерден тек орманны ве комюрджилер чалышкъан ерлерни коре эди. О шарап та сатты, ярамай шарап. Boucherie Chevaline артында тургъан эйкель - алтын атнынъ башы, каркаслары ачыкъ пенджерелер-ден сары алтын ве къырмызы тюсте боялангъан кооператив тюкянла-ры, олар андан шарап сатын ала эдилер. Шарап яхшы ве уджуз эди. Къомшулары, геджелери, бир де биреви инъильдеп сокъакъта сархош ятса, тамам франсыз шекиль сархошлыкъта - бойле сархошлыкъ асыл-да олмагъаныны пропаганда япып, инандырмагъа чалыша эдилер -адамлар пенджерелерни ачар эди ве фысылдашып лаф эткенлери эши-тиле эди.

- Полис хадими къайда юре экен? Керекмеген вакъытта о даима янынъда пейда ола. Бир де бир къапыджы къадыннен юкъламакътадыр. Полиция хадимини чагъырынъыз. Ниает, бир де биреви, пенджереден бир къопкъа сув ашагъы сархошкъа авдара ве инъильти токътай.

- Бу не? Сув. Аааа, пек акъыллы иш.

Ве сонъра къапатылгъан пенджерелер тасырдысы эшитиле.

Мари, онынъ хызметчи къадыны, куньде секиз саат чалышмакъны бегенмейип, наразылыкъ бильдирип:

- Эгер къоджам саат алтыгъа къадар чалышса, о иштен эвге къайтканда текаран сархош ола ве пек чокъ пара масраф этмей. Эгер де о тек саат бешке къадар чалышса, о эр гедже сархош ола ве асылда парасы къалмай. Бу къыскъартылгъан иш кунюнден бутюн зарарыны тек къадынлар коре.

- Текаран даа сорпа истейсинъми? - сорады Къадын.

- Ёкъ, чокъ сагъ ол. Пек лезетли эди.

- Текаран даа къап.

- Мен виски-сода истейим.

- О санъа келишмей.

- Ёкъ, о манъа ярамай. К. Портер (Cole Porter)* сёзлерини де, авасы-ны да о язды. Сен мени севип акъылынъны джоймагъа азыр олгъанынъ-ны билип, язды.

- Билесинъ, сен текаран ичкенинъни мен бегенем.

- Эльбетте. Тек о манъа ярашмай.

- Къадын кечинсе, мен мындан бутюн истеген, бегенген шейлерим-ни алырым, - деп тюшюнди Инсан. - Истегенимни дегиль де, мында олгъан бутюн шей менимки олур. Вай-вай, о пек ёргъун эди. Пек ёргъун. Текаран юкъусы да келе. Бираз тынч ятты, лякин олюм кельмеди. О,

бельким, башкъа бир сокъакъкъа адашып, чыкъып кетти. Олюм экевле-шип юре, аякъ машиналарнен юре ве къалдырымлар устюнден сессиз-солукъсыз келе.

Ёкъ, Париж акъкъында о бир вакъыт язмады. О озю севген Париж акъкъында дегиль. Лякин башкъа язмагъан шейлери акъкъында не айт-магъа мумкюн? Ферма ве кумюш киби куль тюсте ювшан отлары, су-вармакъ ниетинен япылгъан арыкъларда темиз ве чабик сувлар ве ёнд-жанынъ* къою ешиллиги акъкъында, не айтар? Арыкълар къырларгъа тараф алып кете, мал сюрюси исе, язда сыгъын киби къоркъакъ ола. Кузьде, оларны эвге къайтарып кетиргенде, тоз котерип акъырын келе-яткъан мал сюрюсининъ мунърев ве мунтазам юрюшнинъ давушы эши-тиле. Дагъларнынъ артында, дагъ тёпесининъ акъшам ярыгъында ачыкъ кескинлиги, ве вадийнинъ ярыкълаткъан ай ярыгъында излер бою ашагъы тайып тюшмеси акъылында тура. Шимди исе, насыл этип къа-ранлыкъта, кересте ичинден атнынъ къуйругъыны тутып чыкъкъаны, чюнки бир шей корьмеге асылда чареси ёкъ, ве язмагъа ниетленген икяе-лери акъылына кельди. Онынъ акъылында шимди акъылдан хаста хыз-метчи осьмюр бала тура, о заман о фермада къалдырылгъан эди ве онъа бир кимсеге пичен бермемеге буйрукъ берильди, ве бу арам, Форке деген ерчикте яшагъан къарт, о осмюр огълан онынъ къолунда чалышкъанда, баланы котеклеген ве емек бермеген, шимди де къарт оны котеклей-джегини бильдирди. Бала ашханеден тюфекни алды ве, къарт ахыргъа киреджек олгъанда, оны атты. Инсан фермагъа къайтып кельгенде, о къарт ольгенине энди бир афта олгъан, ве къош ичинде бузлап, къатып къалгъан, копеклер базы къысымларыны ашап ташлагъанлар. Къалгъан къысымларны олар ёргъан ичине сарып, чана устюне къойып багълады-лар ве акъылдан зарар баланы да янына ярдым этмеге алып, экиси къартнынъ джеседини 60 миль ашагъы шеэрге тараф тартып кетти-лер ве анда о баланы полиске теслим этти. Баланы аписке алынад-жагъы акъылына биле кельмеди. О, озь вазифесини мувафакъиетли беджердим деп, беджерген иши ичюн мукяфат беклей эди. О къартны тартып кетирдим ве энди къарт не къадар ярамай инсан олгъаныны эр кес биледжек, ве насыл шу къарт онъа аит олмагъан емни хырсызла-магъа истегенини де биледжек; шериф келип оны къолларына келепке такъкъанда, о инанып олмады. Сонъ агълап башлады. Бу Инсаннынъ язмагъа ниетленген шейлерден бириси эди. Энъ азындан йигирмиге якъын бойле икяелерден бири эди, лякин оларны о ойле де язмады. Не ичюн?

- Не ичюн олгъаныны сен оларгъа анълат, - деди Инсан (Озь-озюнен лаф эте).

- Не, не ичюн, джаным?

- Бир шей дегиль.

Шимди энди Кьадын о кьадар чокь ичмей, чюнки янында бу Инсан бар. Лякин, эгер Инсан сагь къалгъан олса биле, о Кьадын акъкъында эписи бир, бир шей язмаз эди. Шимди о бу вазиетни эминликнен биле. Онда олгьан бутюн къадынларнынъ, бириси акъкъында язмаз эди. Зен-гин адамлар меракьлы инсан олмай, олар кьарардан чокь ичелер я да пек чокь триктрак ойнайлар. Олар джан сыкьыджы адамлар олалар ве эписи бири-бирине беньзей.

Энди акьылына бичаре Джулиан кельди, онынь зенгинлерге нисбе-тен кьоркьунен къарышыкъ романтик севгиси, ве бир кере Джулиан икяе язып башлады, онынь серлевасы бойле эди: «Пек зенгин олгьанлар сен-ден ве менден фаркьлыдыр». Ве насылдыр бир адам Джулиангьа джевап берди: «Эльбетте, оларда тек пара арткьач». Лякин, Джулиангьа бу ку-люнчли корюнмеди. Олар хусусий бир аджайип романтик ыркь, лякин эсасында меселе ойле олмагьаныны аньлагьан сонь, рухтан тюшти, башкьа бир муим шей ичюн рухтан тюшкен киби, телеф олды.

- Телеф алында олгьан инсанларгьа о нефрет беслер эди. Бу вазиетни анБлайсыньмы, анБламайсыньмы, эмиети ёкь. О эр бир шейни еньип олур, чюнки озю истемесе, бир шей онынь юрегини кьырып-якьып ола-маз, - деген фикир Инсаннынь акьылына кельди.

Айды, пек яхшы. Энди о олюм акькьында да кьасевет этмей. О эр вакьыт тек бир шейден кьоркьар эди, бу да агьрылар эди. Агьрыларгьа о эр бир инсан киби даяныр эди, эгер агьрылар зияде девамлы олмаса ве оны такьаттан тюшюрмесе, лякин мында даа башкьа бир оны кьоркь-уткьан шей бар эди, ве тамам о шей оны йыкьып башлагьанда, агьрылар токьтады.

Акъылына чокъ йыллар эвельси таныгъан бомбаджы субай Вилль-ямсон кельди, Вилльямсон теллер ичинден кечкенде, алман деврие аскер-лери аткъан къол гранатасы онъа келип урды. Багъырып, эр кеске оны атып ташламагъа ялварды. О мазаллы, пек джесюр инсан ве яхшы субай эди, чешит фантастик шоу чыкъышларына алышкъынлыгъы олгъан адам. Лякин, бу гедже о теллер ичине тутулып, сарылып къалды, прожектор турмаздан оны ярыкълатып турмакъта, ичеклери теллер ус-тюнде асылып къалды, бойлеликнен, оны о даа сагъ олгъанда кетирген-де, тельден бошатмакъ ичюн ичеклерини кесмеге меджбур олдылар. «Атып ольдюр мени, Хэрри, Алланынъ Ризасы ичюн ялварам, атып таш-ла мени», - деп седа чыкъарды.

Бир заманларда ойле бир делиль бар эди. Алла Тааля даянып олгъа-нынъдан зияде сынавлар бермей ве даа бир кимнинъдир назариеси эсасында, бир аныкъ заманда бутюн агърылар озь-озюнден токътап кете.

Лякин онынъ акъылындан Вилльямсон, ве шу гедже олгъан вакъиа бир вакъыт чыкъмады. Вилльямсоннынъ агърылары асыл да кечмеди. Ве

о, озю ичюн сакълагъан морфий апларыны онъа бермеге меджбур олды, олар да бир кереден тесир этмеди.

Кене де онынъ шимди олгъан алы пек енгиль, бундан да фена олма-са, раатсызланмагъа шей ёкъ. Анджакъ, о башкъа бир гузель джемиет арасында олмасыны истер эди. О текаран озь истеген, юрегине якъын инсанлары, джемиети акъкъында тюшюнип ятты.

«Ёкъ» - акъылына кельди. - Эгер эр япкъан ишинъни пек созсанъ, шу иш кечке къала, ве онынъ ичюн анда къалгъан адамларны тапып ола-мазсыз. Бутюн адамлар кетти. Эглендже акъшамы сонъуна кельди ве сен эв саибесинен бир озюнъ къалдынъ. - Онынъ акъылына кене де кельди: -Эр шейден безген киби, олюм беклемесинден де бездим.

- Джан сыкъыджы шей, - къычырды Инсан.

- Не о, джаным?

- Япкъан шейинъ бир бокъкъа ярамагъан.

О атешнен озюнинъ арасында къалгъан Къадыннынъ бетине бакъты. Къадын курсюнинъ аркъасына таянып отура, атеш ярыгъы бетининъ дюльбер чизгилернинде йылтырай, Къадын юкъусырагъаны корюне. О кене де сыртланны, тамам атеш этрафы узакълыгъында давушланып, шамата чыкъаргъаныны эшитти.

- Мен яза эдим, - деди о. - Лякин ёрулдым.

- Юкълап олурсынъмы, не тюшюнесинъ?

- Эльбетте. Сен не ичюн ятмайсынъ?

- Янынъда отурмагъа истейим.

- Сен худжур бир шей дуймайсынъмы? - деп сорады о Къадындан.

- Ёкъ. Тек азачыкъ юкъсырайым.

- Мен дуям, - деди Инсан.

Олюм кене де онынъ янындан кечкенини дуйды.

- Билесинъми, бу дюньяда меним екяне гъайып этмеген шейим, бу эр шейни бильмек авеслигидир, - деди о.

- Сен бир вакъыт бир шей джоймадынъ. Мен бильген инсанларнынъ арасындан сен энъ текмиль, энъ эксиклиги олмагъан инсандырсынъ.

- Аллам Яраббим, - деди Инсан.

- Къадын зааты асылында не къадар аз биле. Бу недир? Ичтен кель-ген сезгинлик дуйгъуларымы?

Чюнки тамам о вакъыт олюм кене де айланып кельди, башыны аякъ уджуна бешикке къойды ве о, олюмнинъ нефесини ис этти.

"Never believe any of that about a scythe and a scull"* («Бир вакъыт чалгъы ве къафа тасы акъкъында айткъанларына инанма»), - деди о Къа-дынгъа.

- Олюм эки аякъ машина устюнде полиция хадимлери олабилир, я да къуш сыфатында олур. Я да олюмнинъ сыртланынъ киби узун домуз бурну олур.

Шимди о Инсаннынъ устюне ерлеше, лякин онынъ энди бир тюрлю шекли ёкъ. О садедже ер ала.

- Айт онъа, кетсин! - О кетмеди, даа да якъын ерлешти. - Сенинъ нефесинъ пис,- деди Инсан онъа.

- Сен сасыкъ пис шейсинъ. - О кене де Инсангъа якъынджа йылыш-ты ве энди Инсан оннен лаф этип оламай, Инсан лаф этип оламагъаныны корип, даа зияде якъынлашты ве шимди Инсан оны лаф этмезден къува-лайджакъ ола. Лякин, о кене де Инсаннынъ устюне йылышты ве онынъ агъырлыгъы Инсаннынъ кокюсине кельди. О шей онынъ устюнде букю-лип отургъан заманда, не къыбырданып, не де лаф этип олды, тек Къа-дын айткъаныны эшитти:

- "Bwana" энди юкълай. Бешикни яваштан котерип чадыр ичине кирьсетинъиз.

О шейни андан къуваланмасыны Инсан къадынгъа айтып оламай, о шей исе, даа да агъырлашып устюне букленип ерлешти, агъырлыгъын-дан Инсан, та нефес алып оламады. Сонъ, хызметчи балалар бешикни ко-тергенде, апансыздан эр бир шей, бир кереден, яхшы олды ве багъырын-дан агъырлыкъ ёкъ олып кетти.

Саба ачылып бираз узангъанда, о учакъны эшитти. Учакъ онъа пек кичкене корюнди, сонъ о кенъ даире япты. Огълан балалар чапып чыкъ-ты ве отны обалап, керосиннен атешлерни якъты. Учакъ къонаджакъ ерге эки балабан, бенек киби от обалары яптылар, енгиль саба ельчиги олар-ны лагерьге тараф уфюрип алып кетти, учакъ эки даире даа япты, бу се-фер алчакътан учып, сонъра ашагъы тайып озюни догъуртты, ве йым-шакътан ерге къонды, онъа къаршы кельген инсан севимли джан досту Камптон эди, устюнде бол штан, твид къумачтан курткасы ве къаверенки фетр шляпасы.

- Не олды, къарт хоразым? - сорады Камптон.

- Аягъым агъырта, - джевап берди Инсан. - Сабалыкъ текаран къа-пынырсынъмы?

- Сагъ ол. Якъында чай ичтим. Сен о Puss Moth* учагъыны биле-синъ де. Мен ханымны алып оламам. Мында тек бир ер бар. Юк машина-сы ёлда келеята.

Хелен Камптонны четке чекип, онен бираз лаф этип отурды. Камп-тон кери къайткъанда зияде шенъ корюнди.

- Биз сени шимди алырмыз, - деди о. - Къадынны исе къайтып ке-лип алырым. Гъалиба, Аруштада къонып, янъыдан керосин толдурмагъа керек олур.

- Кетсек яхшы олур.

- Чай истемейсинъми?

- Билесинъ де, мен оны пек севмейим.

Огъланлар бешикни котерип, ешиль чадырлар чевресинден ашагъы къая бою кетип тюземликке чыкътылар ве сонъ бенеклер бою кеттилер,

атеш бенеклери шимди пек ярыкъ яна, бутюн от янгъан, ель атешни уфюртип, кичкене учакъкъа тараф алып кете. Оны учакъкъа кирсетмеси зор олды, лякин кирсетильген сонъ о, териден япылгъан отургъычкъа та-янды, аягъы тамам Камптон отургъан ерге къадар созулды. Камптон мо-торны йиберди ве ерине отурды. Сагълыкълашып, Хелен ве огълан-ларгъа къолуны саллады, моторнынъ чатырдысы таныш олгъан гудюрдиге чевирильген сонъ, олар Кампинен (Compie)* учакъны айлан-дырып, Wart hog * чукъурларыны сейир этип, ерде эки якъылгъан атеш-лер арасындаки месафени силькинип, сонъки обадан сонъ котерильди-лер, ве ашагъыда эписи къолларыны саллап тургъанларыны корьди, къыр янында ерлешкен лагерьни энди догъурылып башлагъан ве узанып тургъан тереклер группалары, тюзлюкте сепильген тереклер, кийик ай-ванларнынъ излери шимди энди къуру тыйнакъларгъа алып кете; янъы, о, озю бир вакъыт корьмеген тыйнакъ та пейда олгъан. Зебранынъ кичкене тёгереклешкен аркъасы ве антилопа, балабан башлы бенеклер, санки дерсинъ, тёпеге тырмаша, олар тюзлюк бою узун пармакъларгъа бенъ-зеп кетелер. Энди сепильген шейлер кольгелер киби оларгъа, учакъкъа тараф якъынлашалар, шимди олар бир зерре олып корюнелер, оларнынъ арекетлеринде галоп чапмасы* ёкъ, корьгенинъ къадар месафеде тюзем-лик сарылтым ве куль тюсте, онынъ алдында севимли Кампи достунынъ твид биджагъынынъ аркъасы ве къаверенки фетр шляпасы. Сонъ олар биринджи къырны кечтилер ве антилопалар оларгъа тараф чапып башла-дылар. Сонъра дагъларнынъ узерине чыкътылар, апансыздан котерилип пейда олгъан дагъларнынъ ешиль тёшеме орманы, массив бамбук джап-лары, сонъра кене де сыкъ орман, олар оны учып кечкенде, олар сюйрю уджларынен ве чукъурларынен эйкель киби тура эди, сонъра энди ате-шин, эрылгъан ве къаверенки тюсте, сыджакътан энишли-ёкъушлы бир тюземлик даа пейда олды. Кампи артына айланып, учакъны насыл ай-дагъанларыны сейир эте. Сонъра огде, къаранлыкъта даа да дагълар пей-да олды.

Ве сонъра Аруштагъа учмакъ ерине, олар сол тарафкъа бурулдылар, гъалиба, Кампининъ акъылына учакънынъ якъарлыгъы етерлик олур деп кельди, ашагъы бакъкъанда о ер тёпесинден учкъан пемпе сепильген бу-лутны корьди. Авада, Аллах бильсин къайдан кельген къар бораны, биринджи къар учкъунлары киби, аслында, о сарынчкъа эди, сарынчкъа исе, дженюптен кельгенини о биле эди. Сонъ олар тёпеге тырмашып башладылар, гъалиба, шаркъ тарафкъа ёл туттылар, сонъра эр бир ер къаранлыкълашты ве олар фуртунагъа огърадылар, ягъмур о къадар шиддетли ягъа эди, санки дерсинъ учансув тюбюнден учасынъ, ве ниает, ондан да чыкътылар. Кампи башыны айландырып онъа ырджайды ве ог-ге косьтерди, анда, алдында, о корип олгъан месафеде, дюнья о къадар кениш, мукеммель, къоджаман эди, кунь ярыгъында Килиманджаро

дагънынъ дёрт коше тёпеси инанылмайджакъ беязлыкъта йылтырап тура. Тек шимди о анълады, онынъ ёл туткъан дияры, будыр.

Тек о заман сыртлан озь гедже увулдысыны токътатып, худжур, ин-сангъа бенъзеген, агълагъан киби, давуш чыкъара эди. Къадын бу да-вушны эшитти ве раатсызлыкънен къыбырданды. О даа уянмады. Къа-дын озь эвинде, Лонг Айленд (Long Island)* деген ерде булунды, ве озь къызынынъ биринджи джемиетке чыкъыш мерасими геджесинден эвель олып кечкен вакъианы корьди. Сонъ сыртлан ойле кескин давуш чыкъ-арды, Къадын уянып кетти ве биринджи дакъикъасы къайда олгъаныны анъламайып, пек къоркъты. Сонъ, къолуна фенерни алып, дигер бешик-ни, олар Хэрри юкълап къалгъан сонъ кирсеткен бешикни, ярыкълатты. О Инсанны, сиврисенектен къорчаламакъ ичюн япылгъан ёлагъы тю-бюнден беденини корьди, лякин насылдыр Инсан аягъыны чыкъаргъан ве аягъы бешиктен асылып къалгъан. Ярасынынъ бутюн саргъысы чези-лип тюшкен ве Къадын Инсаннынъ ачыкъ ярасына бакъып оламады.

- Моло! - чагъырды Къадын.

- Моло! Моло!

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сонъра: «Хэрри, Хэрри!» Сонъ даа да кучлю сеснен: «Хэрри! Ялва-рам, вай, Хэрри!»

Джевап кельмеди, нефес алгъаны да дуюлмады.

Чатырдан тышта сыртлан айны шу худжур, оны уянткъан, давушны чыкъара.

Лякин Къадын, юреги ургъанындан, оны эшитмей.

Анълатмалар

(Комментарийлер)

Эрнест Хэмингуэй июль 21, 1899 сенеси экимлер аилесинде, кичке-не Оак Парк (Oak Park) деген шеэрчикте дюньягъа кельди. Бираз вакъыт кечкен сонъ бу шеэрчик Чикаго шеэрине къошулды. 1917 сенеси илериде языджы оладжакъ бала ерли орта мектепни битирип, Канзас "Star" («Йылдыз») газетасына мухбир оларакъ чалышмагъа кирди. Козьлери зайыф олгъаны себебинден арбий экспедиция корпусына оны алмадылар, ве американ Къызыл Хач автоколлоннасына къошулып, 1918 сенесининъ майыс айында Авропагъа ёл ала. Яралангъан сонъ, италиян арбий хач ве кумюш медалинен такъдирлене, ве 1919 сенесининъ январь айында Америка Къошма Штатларына къайта. 1920-1921 сенелери Хемингуэй «Торонто Дейли» ве «Торонто Стар Уикли» газеталарында чалыша, ве 19201921 сенелери шу газеталарнынъ Авропада мухбири вазифесини эда эте. Авропада булунгъанда, хусусан Парижде яшай (1928 сенесине къадар). Мында Хемингуэйнинъ биринджи китаплары чыкъа: «Учь Икяе ве Он Шиир» ("Three Stories and Ten Poems", 1923) ве «Бизим Заманда» ("In Our Times", 1924) топлумнынъ биринджи нешири дердж олунды. Омрю-

нинъ бу девири акъкъында ольгенден сонъ нешир этильген китабы «Даима Сеннен олгъан Байрам» ("A Movable Feast",1964), «Кунеш чыкъ-ар» ("The Sun Also Rises", 1926) романы «гъайып олгъан несильнинъ» дженктен сонъра йылларында олгъан такъдири тасвирлене. Бу роман языджыгъа буюк шан-шурет кетире. 1927 сенеси онынъ янъы китабы дюнья юзюни коре: «Эркеклер къадынларсыз» ("Men Without Women") ве 1929 сенеси онынъ энъ мешур романы: «Эльвида, силя!» ("A Farewell to Arms") чыкъа. Бу романны о чокътан язмагъа ниетленген эди ве ниает роман язылып нешир олунды. Роман Биринджи Джиан Дженкининъ фаджиларыны тасвирлей. 1928 сенеси Хемингуэй Америка Къошма Штатларындаки Ки-Уэст адасында ерлеше. 1933 сенеси учюнджи икяе-лер топлумы нешир этиле: «Гъалип чыкъкъан бир шей къазанмай» ("Winner Take Nothing"). Отузынджы сенелернинъ биринджи къысы-мында онынъ бугъалар куреши - (коррида-испан.) акъкъында китабы чыкъты: «Уйледен сонъ олюм» ("Death After the Afternoon", 1932) ве «Африканынъ ешиль байырлары», ("The Green Hills of Africa", 1935) Шу китапларда языджынынъ авджылыкъ сеферлери тасвирлене. 1936 сенеси Испанияда франкист генералларнынъ исьяны къопа. Языджынынъ юреги Испания Джумхуриети тарафында эди, 1936 сенесининъ сонъунда 40000 доллар топлап, санитар машинасыны сатып алып, ватандашлыкъ джен-кине алынгъан Испаниягъа кете. Ондан да гъайры, даа учь кере анда ба-рып, фашистлерге къаршы дженкте арбий мухлис ве языджы оларакъ иштирак эте.

Айны шу заман Хемингуэй «Бир шейнинъ Саиби олмакъ я да олма-макъ» ("To Have and Have not", 1937) романыны ве «Бешинджи колонна» ("The Fifth Column", 193 8) пьесасыны язды. Бу пьесада Мадридде ча-лышкъан Джумхуриет разведкасынынъ фаалиети ачыкълана. Айны шу заманда бир сыра очерклер, икяелер нешир этиле. Шу ишлеринде о Ис-пан халкъынынъ къараманлыгъыны ве фаджиасыны косьтере. 1940 сенеси Хемингуэйнинъ энъ буюк романы «Чанъ ким ичюн чынъылдай» ("For Whom the Bell Tolls") чыкъа. Романда языджы Испанияда Ватандашлыкъ Дженки акъкъында озь фикирлеринен таныш эте. 1939 сенеси Испания-дан къайткъан сонъ, Кубагъа яшамагъа келип, анда да къала. Гавана янында Сан-Францискода, Паула къасабасында яшай. Кубада языджы омрюнинъ сонъки деврини кечирди, кене де сыкъ-сыкъ Африканы, Гъарп Авропаны, Америка Къошма Штатларыны зиярет этип турды.

Июль 2, 1961 сенеси девамлы агъыр хасталыкътан сонъ, языджы озь омрюне суикаст япты. Языджы Хемингуэйнинъ эви Кубада Джумхуриет буйругъуна бинаен музей япылды.

«Килиманджаро Къарлары» ("The Snows of Kilimanjaro") биринджи кере 1936 сенеси нешир этильди, о ("The Fifth Column and First Forty Nine Stories",1939), «Бешинджи колонна ве биринджи къыркъ докъкъуз икяе-лер» топлумына кирьди. Языджы оны Африкагъа барып кельген сонъ яз-ды. Африкада дизентериягъа огърап, агъыр хасталанды, икяеде дигер, языджынынъ озь терджимеийалына бенъзеген къысымлары бар (Би-ринджи Джиан Дженки вакътында, греклер ве тюрклер арасында дженк, Парижде кечирген яшайышы). Лякин бу икяени языджынынъ омрюнен къыяслап, бенъзетмек олмаз, чюнки муэллиф озю де бунъа къатиен нара-зылыкъ бильдире. Энъ эсасы, Хемингуэй бир заман озь истидатыны, виджданыны сатып къулланмады. О эмин эди, эгер бир кере бу ёлдан языджы, шаир тайып кетсе, о даима озь виджданыны сатар. Америка языджылары акъкъында тюшюнерек, о эр даим къасеветнен айта эди: «Дюньяда языджыны озь иджадий ёлундан къайтармагъа ве эдебий яра-тыджылыгъыны бозмагъа пек чокъ ёллар бар»

- Биринджиден, «Африканынъ ешиль байырлары» икяесинде язар эди о, - оларны экономик тарафтан бербат этелер: «Олар пара къазан-макъ пешинден чапмагъа башлайлар. Зенгинлешкен сонъ, языджылары-мыз енгиль омюр кечирмеге тырышалар ве айны шу ерде олар тузакъкъа тюшелер». Къадынлар, шуретперестлик, ашыкъкъанлыкъ, озь виджда-ныны сатмакъта америкалы языджыларына бербат олмасына ярдым эте-лер. Айны шу фикирлер «Килиманджаро къарлары» икяесинде ифаде олуна. Озь бедий усулынен (формасынен) «Килиманджаро къарлары» орта къарарда олгъан романгъа якъын келе. Олеяткъан Хэррининъ акъ-лында чешит, бири-биринен багълы вакъиалар пейда ола. Мисаль ичюн, он бешинджи саифеде тиркемек (сцепление) къар образы иле ифаделене. Хэррининъ аятында кечмиши ве шимдики заман себеп багълары, адет узьре, узюльген, лякин, чешит эпизодлар тикленмеси, бу икяеде тасвир-ленген чешит вакъиалар парчалар «окъуйджыгъа озь хулясасыны» чыкъ-армагъа имкян бере. Бу икяеде шу композицион усул энъ юксек дередже-ге котериле. Бу усул екяне озь мундереджесинен багълы, хас къараманнынъ ички дюньясыны косьтермек, аятынынъ сонъки дакъикъ-аларында озь омрюни янъыдан козь алдындан кечирип, озь-озюне, япкъ-анларына къыймет кесмек. Башкъа икяелерине нисбетен мында троп ус-люплери зияде къулланыла (метафора, эпитет, метонимия, кинае, джанландырув, аллегория, гипербола, къыяслав). Мисаль оларакъ, пек меракълы метафора къулланып, Хэрри эфсаневий адамгъа бенъзетиле: олеяткъан инсан «озь атыны, къадыныны, эгерни ве силясыны якъып, ёкъ этмеге истей».

Хэмингуэйнинъ тилинде къыяслав усуллары да пек сыкъ расткеле, олар саде ве бедий тарафтан пек кучьлю. «Килимаджаро къарлары» икяеси Хемингуэйнинъ биринджи тимсальджилик усулыны къуллангъан эсеридир. Шу усулны муэллиф махсус ве ачыкътан къуллана, чюнки о

бедий образларны къуветлендирмеге ярдым эте. Олюм образлары тим-сальджилик шеклинде яратылгъан: къоджаман пис къушлар, игренч сыртланлар ве аякъ машина устюнде полислер; олар аньаневий аллего-риягъа къарама-къаршы къоюла, кенъештириле. Аньаневий аллегорияда олюмни даима чалгъы ве къафа тасынен ифаде этип, тасавур этелер. Тимсальджилик шеклинде яратылгъан эпиграф ве онен багълы икяенинъ сонъу бойле: джесюр леопард Килимаджаро гъарбий, энъ юксек нокъта-сына аман-аман барып етип, анда бузлап къалгъан, лякин энди о чюрю-мейджек, эбедий тёпеде къаладжакъ. Леопард образы икяеде къараман-лыкъ темсилидир. О тёпеге, юксек севиеге етмек ниетинен багълыдыр. Сыртлан исе, бизим анъымызда, бозулмакъ, чюрюмек ве олюмнен багъ-лы. Ойле яшамакъны Хэрри сагъ вакътында озюне насип корьди. Къар-нен ортюли юксек дагъ къаялары акъикъий санатнынъ юксеклигинен къыяслана. Эр бир истидатлы языджы, шаир бу юксекликке ынтылмагъа керек. Онынъ ичюн леопард образы янъыдан пейда олып, икяеге янъы, темизленмек къуветини бере. Лякин, муим бир нокътасы, бутюн темсил-лик юксеклигине бакъмадан, икяенинъ сонъу кинаели - чюнки Хэрри Килиманджаро дагънынъ тёпесине барып чыкътым деп тек тюшюне, онъа тек ойле корюне.

Шуны да къайд этмек керек ки, Хемингуэйнинъ иджадында кинае пек буюк ер ала. Онынъ кинаеси йымшакъ ве кимерде исе, серт олмакъ мумкюн. Бу икяенинъ баш къараманы озюни зенгинлер сырасында тек джасус оларакъ беллегени, янълыш олып чыкъа, эсасында, о шу зенгин-лер дюньясыны ве озь йымшакълыгъынынъ къурбаны ола. Языджынынъ бутюн бедий системасы, тимсальджилик ве кинаеси мында тек бир макъ-садгъа етмек ичюн къулланыла - бу, муэллифнинъ озь Ватанында языд-жыларнынъ такъдирини ачыкътан-ачыкъ тасвирлемектир.

С. 119

Feet - фут (узунлыкъ ольчюси, 1 фут - 30.4 см. тешкиль эте) the Masai - масаи къабилесининъ тили С. 121

Black's - Блэкнинъ тиббиет малюмат китабы Bwana - (суахили тилинде) - эфенди, шорбаджы, саип С. 122

Kikuya - кикуйя, Африкада яшагъан къабилелерден бирисининъ ады Old Westbury - Нью-Йорк штатындаки курорт

Saratoga =Saratoga Springs - Саратога Спрингс, Нью-Йорк штатында минерал чешмелери олгъан курорт шеэри Palm Beach - Палм Бич, Флорида штатында курорт

С. 123

Karagatch - Къарагъач, Юнанистаннынъ шималий-шаркъий тарафта ер-лешкен кичкене шеэр

The Simplon-Orient - экспресс треннинъ ады

Thrace - Фракия, шималь - шаркъий Юнанинстан виляети

Nansen - Фритьоф Нансен (1861-1930) - белли Норвегиялы Арктиканы

араштырыджы алим, океанограф

Gauertal - Гауэрталь, Тирольде дагъ вадийси, Австрия

Schrunz - Шрунц, Тирольде кичкене бир ер, Австрия

The Madlener - haus (немсе) «Мадленер - хаус» - мусафирханесининъ

ады

С. 124

Herr Lent (нем.) - Лент эфенди (немсе ады)

"Sans Voir" - (фр.) карта оюнында бир усул, карталаргъа бакъмайып ой-намакъ

Kaiser-Jagers - (нем.) дагъ окъчулар отряды

Pasubio - Пасубио, шималь Италиядаки дагъ, Биринджи Джиан Дженки заманында пек агъыр урушлар олып кечкен ер.

Pertica, Asalone, Monte Corno, Siete Commun - шималий Италияда халкъ яшагъан ерлернинъ адлары Arsiedo (догърусы - Arsiero) - шималий Ита-лияда санайы меркез

Voralberg (догърусы - Vorarlberg) - Форарльберг, Тирольде дагъ больге-си, Австрия

Arlberg - Арльберг, Тирольде дагъ богъазы, Австрия Bludenz - Блуденц, Тирольде шеэр, Австрия С. 125

Kirsch = der Kirsch (немсе) - вишнеден япылгъан шарап (вишнёвая настойка)

St. Germain - Сен-Жермен - Парижде къадимий, асыл-заделер яшагъан квартал

«My Swift and my Armor» - энъ буюк эт чыкъаргъан корпорацияларнынъ

адлары.

С. 126

Memsahib - (инд.) - ханым, ханым эфенди С. 127

Safari - (афр.) - авджылыкъ сеяхаты С. 132

Constantine officers - дивизия субайлары, Алжирнинъ бир де бир депар-таментининъ ады

Taxim - Истамбулнынъ меркезинде ерлешкен Таксим мейданы акъкъын-да сёз юрьсетиле

Rimmily Hissa (Риммили Хисса) дегенде, муэлиф Истамбулнынъ Босфор саилинде Авропа тарафында ерлешкен Румелихисар къалеси акъкъында яза биле.

С. 133

Dada movement - дадаизм, Биринджи Джиан Дженки вакътында Гъарбий Авропанынъ эдебиятында формалистик ер алгъан бир акъынты, шиири-етте онынъ эсас чизгилери манасыз бир сёзлер топлумы олмалы. Tristan Tzara - Т. Цара дадаизм акъынтысынынъ эсасчысы С. 134

Spur and Town and Country - дергилернинъ адлары С. 135

Black Forest - Шварцвальд, Германиянынъ дженюбий-гъарп тарафында дагъ районы

Triberg - Триберг, Германияда курорт шеэри, къыш спорт чешитлеринен огърашкъан инсанлар арасында мешур ер.

Bal Musette - (фр.) - миллий алетлер такъымы чалып ойнагъан кабаре С. 136

L'Auto - газетанынъ ады

Paris-Tours - Париж-Тур месафесинде айдав ярышлары

Communards - (фр.) - коммунарлар, Париж Коммунасынынъ иштиракчи-

лери, 1871 с.

The Versailles troops - Версаль ордусы, Париж коммунарлары атылып ольдюрьмесинде иштирак эткен аскерлер, 1871 с. С. 137

Boucherie Chevaline - (фр.) ат эти сатылгъан тюкянлар The Cardinal Lemoine - (фр.) Кардинал Лемуан сокъагъы Rue Mouffetard - (фр.) - Муффетар сокъагъы

The Pantheon - Парижде Пантеон бинасы, Франциянынъ энъ белли ин-санларынынъ дефн этильген ери

Paul Verlaine - Поль Верлен (1844-1896) - белли франсыз декадент-шаири

Cole Porter - Портер, К. (1983с. ) Америкалы композитор The Forks - ернинъ ады С. 140

А scythe and a scull - «чалгъы ве къафа тасы» - олюмнинъ белли бир тас-савур этильмеси козь алдына алына. C. 141

Puss Moth - «Кобелек»ке бенъзеген учакъ

Compton-Compie (Камптон-Кампи) адынынъ къыскъартылгъан шекили C. 142

Wart hog - Африкада сюелли домузлар С. 143

Long Island - Лонг Айленд, Нью-Йорк шеэри ерлешкен адаларынынъ би-риси

Лугъат

Анберие - (тюрк.) - настойка, ликёр Ань, шуур - сознание, миг Айрыкъ - урочище Баджа - дымоход Бурун - мыс

Галоп - ат чапмасынынъ шекили

Глетчер - бузлукъ, ледник

Деврие аскерлери - патрульные солдаты

Деллял - глашатай, зазывала (бу ерде учакънынъ ады)

Демир башлыкъ - шлем

Ёнджа - клевер, люцерна

Исьян - мятеж

Келепке - наручники

Кересте - лесоматериал

Тенъештирмек - сравнение (услюп)

Кинаели - ироничный (услюп)

Къош - загон

Къундакъ - приклад, ложе ружья Консьерж - къапуджы Мызалар - ставки (карта оюнында) Намлу - ствол (оружия, орудия) Сарынчкъа - саранча Сильте - шёлочь Сыртлан - гиена Такълет - скелет

Тасвирлемек - описать, описывать Тыйнакълар - пруды Чалгъы - коса (от чалмакъ) Джасус - шпион Шуретперестлик - честолюбие Ыркъ - раса

Эве Ноэль арфеси - (тюрк.) Рождество Эгер - седло Ювшан - полынь Юнанистан - Греция

Терджиман акъкъында малюмат: Лейля Сейтхалиловна Сейтхалилова, лаборонт-араштырыджы, Татарстан Джумхуриет Илимлер Академиясы, Ш. Марджани адлы тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези,

(420111, Батурин сокъ., 7А, Казань, Русие Федерациясы), е-mail: lilya-crimea@mail.ru

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Комиссаров В. Н. Теория перевода (лингвистические аспекты). М.: Высшая школа, 1990. 253 с.

2. Конрад Н. И. Запад - Восток. М.: Международные отношения, 1966. С. 460-461

3. Kazuo Ishiguro. Never Let Me Go. 2006, typeset by Faber and Faber Limited, Printed in England by CPI Bookmarque, Croydon, 283 p.

4. Полное собрание сочинений Исмаила Гаспринского. Том I. Литературно-художественные произведения / Ред. Р. С. Хакимов, сост. Г. Ю. Сетваниева, С. А. Сеитмеметова. Симферополь: ООО «Форма», 2016. 381 с.

5. Гаспринский И. Полное собрание сочинений. Том II. Ранняя публицистики: 1879-1886 гг. / Ред. Р. С. Хакимов, сост. С. А. Сеитмеметова. Казань - Симферополь: ООО «Константа», 2017. 381 с.

6. Сейтхалилова Л. С. По научным трудам Б. Г. Вилльямса «Газета «Терджиман» Гаспринского как средство создания "Тюркского мира"» // Голос Крыма new. № 10 (1156).

Сведения об авторе перевода: Лейля Сейтхалиловна Сейтхалилова, лаборант-исследователь, старший преподаватель английского языка, Крымский научный центр Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); e-mail: lilya-crimea@mail.ru

LITERARY TRANSLATION AS A MEANS

OF COMMUNICATION BETWEEN PEOPLES

Leylya Seytkhalilova

(Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT)

Abstract: The article considers problems, tasks and necessity of literary translation in the life of humanity. The attempt is made to show the beginning of translation science in the Crimean Tatar literature. Very close attention is paid to epoch-making work of the Crimean Tatar enlightener, translator, creator of the first Turkic language speaking newspaper "Terjuman" ("Translator"), to Ismail Gasprinski. Some problems of translation from Romano-Germanic languages into the Crimean Tatar language are considered. In conclusion, the article provides the translation of American writer Ernest Hemingway's story "The Snows of Kilimanjaro" («KanHMaHfl^apOHbiHt Ktap.na-pbi») translated into the Crimean Tatar language.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Keywords: literary translation, Crimean Tatar language, "Terjuman-Translator", translation science, story.

REFERENCES

1. Komissarov V. N. Teoriya perevoda (lingvisticheskie aspekty) [Theory of translation (linguistic aspects)]. M.: Vysshaya shkola, 1990. 253 p.

2. Konrad N. I. Zapad - Vostok [West-East]. M.: Mezhdunarodnye otnosheniya, 1966. Pp. 460-461.

3. Kazuo Ishiguro. Never Let Me Go. 2006, typeset by Faber and Faber Limited, Printed in England by CPI Bookmarque, Croydon, 283 p.

4. Polnoe sobranie sochineniy Ismaila Gasprinskogo. Tom I. Literaturno-khudozhestvennye proizvedeniya [Full collection of works by Ismail Gasprinski, volume I]. Red. R. S. Khakimov, comp. G. Y. Seitvanieva, S. A. Seitmemetova. Simferopol': OOO Forma, 2016. 381 p.

5. Gasprinskiy I. Polnoe sobranie sochineniy. [Ismail Gasprinski. Full collection of works]. Volume II. Red. R. S. Khakimov, comp. S. A. Seitmemetova. Kazan' - Simferopol': OOO «Konstanta», 2017. 381 p.

6. Seytkhalilova L. S. Po nauchnym trudam B. G. Vill'yamsa «Gazeta «Terdzhiman» Gasprinskogo kak sredstvo sozdaniya "Tyurkskogo mira» [Following the scientific works of B.G. Williams. "The newspaper "Terjuman" by

Gasprinski as the means of creating 'Turkic World"]. Golos Kryma new [Voice of the Crimea new]. No. 10 (1156).

About the translator: Leylya Seytkhalilovna Seytkhalilova - senior English language teacher, senior laboratory assistant on the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT (7A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); e-mail: lilya-crimea@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Пользовательское соглашение Политика конфиденциальности
Открытая наука