Научная статья на тему 'ХОРИЖ ДАВЛАТЛАРИ ЖИНОЯТ ИШЛАРИ ЮРИТУВИДА ПРОЦЕССУАЛ КЕЛИШУВ ШАКЛЛАРИ'

ХОРИЖ ДАВЛАТЛАРИ ЖИНОЯТ ИШЛАРИ ЮРИТУВИДА ПРОЦЕССУАЛ КЕЛИШУВ ШАКЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

26
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖ ДАВЛАТЛАРИ ЖИНОЯТ ИШЛАРИ ЮРИТУВИДА ПРОЦЕССУАЛ КЕЛИШУВ ШАКЛЛАРИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

ХОРИЖ ДАВЛАТЛАРИ ЖИНОЯТ ИШЛАРИ ЮРИТУВИДА ПРОЦЕССУАЛ

КЕЛИШУВ ШАКЛЛАРИ

Дониёр Эсанович Азимов

Жиноят ишлари буйича Куйи Чирчик туман суди судьяси Судьялар олий мактаби

мустакил изланувчиси

Жазо юзасидан келишув бугунги кунда Европанинг 4 давлати Италия ("applicazione della pena su richiesta delle parti" ёки "patteggiamento" Жиноят-процессуал кодексининг 444 ва 448-моддалари), Словения (Жиноят-процессуал кодексининг 450-моддаси), Албания (Жиноят-процессуал кодексининг 406/d ва 406Л-модцалари) Венгрия (Жиноят-процессуал кодексининг 407-моддаси)да мавжуд. Умумий коидага кура мазкур келишувни барча тоифадаги жиноятлар буйича тузиш мумкин. Х,атто вояга етмаганлар билан келишув тузиш учун чеклов мавжуд эмас. Келишув юзасидан музокалар жараёни катъий тартибга солинган булиб, унда айбланувчи, унинг химоячи ва прокурор катнашади. Одатда музокалар ишни судга кадар юритиш боскичида утказилиб, прокурор ёки химоя томонининг ташаббуси билан бошланиши мумкин.Тарафлар айбланувчи айбига икрор булган холда тайинланадиган жазонинг тури ва меъёри масаласида келишувга эришишлари талаб килинади. Шунингдек, жабрланувчига етказилган зарарни коплаш, суд харажатларини коплаш, бошка айбловларни тугатиш хам келишув предмети булиши мумкин. Келишув жараёни конун ёки прокуратуранинг идоравий хужжатлари билан тартибга солинади.

Якуний келишув битимида айблов холатлари ва келишилган жазо курсатилади. Италиядан ташкари бошка давлатларда келишувга эришишнинг асосий шарти шахснинг айбига икрорлиги хисобланади. Суд келишувни куриб чикади ва одатда, келишув тартибига амал килинган, шахс ихтиёрий равишда суд мухокамасига булган хукукидан воз кечган, шунингдек айбга икрорлик жиноят иши материаллари билан тасдикланган булса келишувни тасдиклайди. Агар суд келишувни рад килса умумий тартибда суд мухокамаси утказилади ёки иш прокурорга кайтарилади. Бирок суднинг ваколати келишувни тасдиклаш ёки рад килиш билан чекланган булиб, унинг мазмунини узгартира олмайди.

Инсон хукуклари буйича Европа суди, узининг бир катор карорларида суд мухокамасига булган хукукдан воз кечишнинг ихтиёрийлиги масаласига алохида эътибор каратди. Жумладан, 1987 йилдаги Deweer v. Belgium иши буйича карорида суд мухокамасига булган хукукдан воз кечиш "босим натижаси" булганлиги яъни дукон эгаси булган

December 1

120

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

шахс жаримани дархол тулаш ва суд мухокамасига булган хукукдан воз кечиш ёки тулик хажмда жиноий таъкиб якунлангунга кадар дуконини ёпиш хакида карорга дуч келиш муаммоси билан тукнаш келганлиги, яъни даромадидан махрум булиш, ишчиларга иш хакида тулай олмаслик, бизнесдан ажралиш хавфи остида суд мухокамасига булган хукукдан воз кечишни босим сифатида бахолаган[1].

Инсон хукуклари буйича Европа судининг карорларини тахлил килиш суд мухокамасига булган хукукдан воз кечишнинг куйидаги мажбурий шартлари белгиланганлигини курсатади:

•Сукут сакдаш хукукидан воз кечиш онгли ва ихтиёрий равишда воз кечилганда химоячининг иштирок этганлиги;

•айбланувчи узининг хукуклари хакида етарли маълумотга эга булганлиги, хукуклари содда ва тушунарли тарзда, зарур булса таржимон иштирокида тушунтирилганлиги;

• айбланувчида воз кечишнинг окибатларини тушуниши ва кузи етишига тускинлик килувчи нуксонлари мавжудлиги(мастлик холати ёки савод даражасининг пастлиги).

Масалан Кипр ва Словенияда утказилган суровда катнашган адвокатлар баъзида судьялар хам айбланувчиларни айбига икрор булиш ёки прокурор билан келишувга эришишга раFбатлантирганлиги, агар келишув тузилмаса OFирррок жазо куллаш билан тахдид килганликларини маълум килишган. Айбга икрорлик уацида келишув

Енгилрок жазо эвазига ишни судга кадар юритиш боскичида суд мухокамасига булган хукукдан воз кечиш формал келишув сифатида Венгрия ва Словения конунчилигида мустахкамланган. Мазкур келишув барча жиноятлар буйича тузилиши мумкин. Агар келишув дастлабки суд мухокамасида тузилса(якуний айблов эълон килинган ва суд мухокамаси куни тайинланишидан аввал), суд келишувда белгиланган жазо билан чекланади. Шахс айбига икрор булган булса, далиллар суд мухокамасида текширилмайди ва суд мухокамаси факат жазони тайинлаш учун утказилади. Агар шахс айбига икрорлигини инкор килса ёки суд икрорлик кабул килишни рад килса умумий тартибда суд мухокамаси умумий тартибда утказилади. Процессуал конунчиликда айбга икрорлик хакида келишув тузиш учун расмий музокалар утказиш кузда тутилмаган. Амалда, норасмий музокалар дастлабки суд мухокамаси утказилгунга кадар давом этади. Жазо юзасидан келишув каби суд шахс ихтиёрий ва онгли равишда суд мухокамасига булган хукукдан воз кечганлигини ва икрорлик жиноят иши материаллари билан исботланганлигини текширади. Суд келишувда кузда тутилган

December 1

121

Tashkent State Transport University Volume 3 j TSTU Conference 2 j 2G22

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

жазо билан чекланган ва OFиррок жазо тайинлашга ваколатли эмас.

Кипрда келишyвнинг мазкур тури конун билан тартибга солинмаганлиги сабабли, суднинг келишувда белгиланган жазони тайинлаш мажбурияти xам мавжуд эмас.

Инсон xyкyклари бyйича Европа конвенциясининг 6-моддасида белгиланган Узининг ишини судда окилона муддатларда кури6 чикилишига бyлган xy^^ бузилганлиги xолати юзасидан Инсон xyкyклари Европа судининг карорлари, Европанинг купгина давлатларида айбга икрорлик xакида келишувни жорий килиш оркали ишни куриш муддатларини кискартиришга каратилган ислоxотларга сабаб булди.

Жумладан, Финляндияга нисбатан Инсон xyкyклари Европа судининг бир канча карорларидан сунг, 2015 йилда мазкур давлатда айбга икрорлик xакида келишув битими жорий килинди. Унга кура, айбга икрорлик xакида келишув дастлаб суд мyxокамасидан аввалги терговда тузилиши мумкин, бирок ушбу иш тулик суд мyxокамасида курилади.

Айбловдан шартлиравишда воз кечиш.

Келишувнинг мазкур шаклида одатда шахсдан айбига икрорлик талаб килинмасада, прокурор муайян шартлар асосида, масалан мажбурий даволаниш, жамоат ишлари, жабрланувчи билан ярашиш ëки зарарни коплаш эвазига айбловдан воз кечишга рози булади. Агар шахс мажбуриятларини тулик бажарса иш тугатилади. Мазкур жараëн устидан суд назорати умумий тартибда амалга оширилади.

Мазкур жараëн Словенияда "жиноий таъкибни шартли равишда кечиктириш ва келишув процедураси", Венгрияда "жиноят процессини шартли равишда кечиктириш", Францияда "composition pénale" ва Бельгияда "mediation pénale" ëra "transaction pénale" деб номланади.

"Composition pénale" муайян шартлар, шу жумладан жабрланувчига етказилган зарарни коплаш, давлати ëra хайрия ташкилотига хайрия килиш, жамоат ишларини бажариш, мажбурий даволаниш, медиация курсини уташ эвазига ишни тугатиш имконини беради.

Бельгиядаги мазкур тартибга мувофик гумон килинувчи шахс жиноят ишини тугатилиши эвазига килмиш натижасида етказилган зарарни коплаш, зарур булса даволаниш, 120 соатгача жамоат ишларини бажариш мажбуриятини уз зиммасига олади. "Transaction pénale" прокурорга муайян вакт оралиFида, муайян микдорда пул маблаFи туланиши эвазига ишни тугатиш ваколатини беради.

December 1

122

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

Аргентина, Бразилия, Хорватия, Эстония, Франция, Грузия, Ирландия, Люксембург, Македония, Жанубий Африка, Швейцария ва Замбияда келишув хавдда ишларда химоячининг иштироки мажбурий эканлиги белгиланган. Кенияда прокурорларга берилган йурикномада агар химоячи келишув тузишда иштирок этмаса келишув жараёни электрон равишда кайд этилиши зарурлиги, вояга етмаганлар химоячисиз келишув туза олмаслиги кузда тутилган.

Континентал хукук тизимидаги аксарият давлатларда суднинг келишувни тасдиклаши тарафлар томонидан келишилган жазони тайинлашини англатмасада, баъзи давлатда (Эстония, Грузия) суд тарафлар келишган жазони тайинлашга мажбур. Австралия, Янги Зеландия, Сингапурда суд келишув тузилганлигини инобатга олсада имтиёзли тартибда жазо тайинлаш масаласини узи хал килади. Масалан Германияда келишув натижасида тайинланадиган жазо конунда белгиланган энг кам микдордан кам булиши мумкин эмас. Австралия ва Перуда имтиёз 10-15%гача, Янги Зеландияда 25%гача, Англия ва Уэльсда жазонинг учдан бир кисмигача булиши мумкин.

Айрим хукук тизимларида жиноятнинг муайян туридан келиб чикиб, келишув тузишнинг алохида тартиби белгиланиши мумкин. Масалан Янги Зеландияда касддан одам улдириши айблови буйича келишув тузиш масаласи Адлия вазири томонидан тасдикланиши керак. Хорватияда шахснинг хаёти, соFлиFи ёки жинсий эркинлигига карши каратилган камида 5 йил озодликдан махрум килиш жазоси кузда тутилган ишлар буйича давлат айбловчиси келишув тузилгунга кадар жабрланувчи билан маслахатлашиши зарур. Процессуал келишувларни жорий килиш юзасидан Грузия тажрибаси алохида ахамиятга молик булиб, мазкур давлат процессуал келишувларни постсовет давлатлари орасида биринчи булиб, яъни 2004 йилда жорий килган. Бирок бугунги кунга кадар келишув тартиби 2 маротаба яъни 2005 ва 2009 йилларда узгарган. Грузияда дастлаб 2 та яъни келишув шакл яъни айблов юзасидан ва жазо юзасидан келишувдан иборат булган. Айблов юзасидан келишувда шахснинг айбига икрорлиги талаб килинса, жазо юзасидан келишувда шахс айбига икрор булмасада айбловга розилиги ва жиноий таъкибга ёрдам берганлиги келишувнинг мажбурий шарти булган. Бирок 2005 йилда жиноий таъкибга ёрдам бериш шарти чикариб ташланди.

Грузия ЖПКнинг 6799-моддасига кура алохида холларда, айбланувчининг хамкорлиги OFир жиноятни содир этган шахсни фош килиш ёки жиноят содир этган юкори даражали мансабдор шахсни фош килишга олиб келган такдирда, Грузия бош прокурори айбловни тулик тугатиш хакида илтимоснома бериш хукукига эга.

December 1

123

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

Бирок айблов тулик тугатилган холда хам шахс судланган хисобланади ва факатгина жарима тулаш оркали жавобгарликдан озод килишга йул куйилмайди(6799-модда).

Таъкидлаш зарурки, келишув тузилиши шахсни фукаровий жавобгарликдан озод килмайди. Бирок алохида холларда Грузия бош прокурори ёки уринбосари судланувчини фукаровий жавобгарликдан хам озод килиш хакида илтимоснома кУзFатиши мумкин. Бундай холда фукаровий жавобгарлик давлат зиммасида колади.

^онуннинг дастлабки тахририда келишув жараёни факат прокурорнинг ташаббуси билан бошланиши мумкинлиги белгиланган эди, бирок 2005 йилдан кейин айбланувчи ва судга хам мазкур хукук берилди. 2005 йилдаги моделга кура судья суд мухокамаси бошланишидан аввал тарафларга келишув тузишни таклиф килишга ваколатли булган.

Шунингдек, судья хукукни мухофаза килувчи органлар томонидан судланувчига нисбатан кийнок ва муомаланинг бошка шафкатсиз турлар кулланмаганлигини текшириши, шунингдек бундай муомала хакида шикоят конуний тузилган келишувни тасдиклашга тускинлик килмаслигини тушунтириши зарур.

Ахамиятли жихати айбланувчига суд келишувни тасдиклагунга кадар исталган вактда келишувдан воз кечиш хукуки берилган. Агар келишув суд томонидан рад этилса ёки айбланувчи келишувни рад килса айбланувчининг курсатувларидан узига нисбатан фойдаланишга куйил куйилмайди.

Келишув юзасидан музокара жараёнида айбланувчига айблов мазмуни, уни тасдикловчи далиллар, жавобгарликни кузда тутувчи ЖК моддаси ва жиноят учун кузда тутилган жазо хакида маълумот берилиши керак.

Келишув факат айбланувчи томонидан прокурорга бериладиган маълум кисмидан ташкари жамоатчилик учун очик.

ЖПКнинг 6798-моддасига мувофик прокурор келишув битими имзоланишидан аввал жабрланувчини хабардор килиши зарур. Жабрланувчига келишув устидан шикоят килиш ёки бошка тарзда тускинлик килиш хукуки берилмаган, бирок фукаровий даъво кУзFатиши мумкин.

Келишув натижасида кабул килинган хукм устидан судланувчи умумий асосларда шикоят кила олмайди ва факатгина куйидаги асослар билан шикоят килиши мумкин:

агар келишув алдов натижасида тузилган булса;

судланувчининг химоя хукуки бузилган булса;

December 1

124

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

келишув енгиб булмайдиган куч, таддид ёки куркитиш натижасида тузилган булса;

дукм чикарган суд келишув учун белгиланган талабларни бузган булса (ЖПК 6796-моддаси).

Процессуал келишувни жорий килиш юзасидан Грузия тажрибасининг заиф жидатлари сифатида судьянинг ваколатлари чекланганлиги( келишувда белгилангандан камрок жазо тайинлаш ваколатига эга эмас, бундай ваколат факат прокурорда мавжуд), суд жиноят ишидаги далилларни мустакил бадолаш ваколатидан етарли даражада фойдаланмаслиги, келишув тузишда прокурор ваколатларининг даддан ташкари кенглиги, "дамкорлик" килганлиги масаласи субъектив бадоланиши[2] ни келтириш мумкин.

Испанияда процессуал келишувнинг "конформидад" деб номланган шакли 19 асрдан буён кулланилади. Мазкур тартиб 6 йилгача озодликдан мадрум килиш жазоси кузда тутилган жиноятлар буйича кулланади ва дукм судланувчининг икрорлигидан ташкари раислик килувчи судья томонидан ишдаги далилларни текшириш натижаси булади. Судья ишончли далиллар булмаган долда оклов дукми чикариш ваколатига дам эга булиб, 15%дан 30%гача ишлар "конформидад" оркали дал этилади.

Испания ЖПКсига мувофик, иш буйича бир неча айбланувчи жалб килинган долларда барча айбланувчилар билан келишув тузилмаган булса иш умумий тартибда куриб чикилиши зарурлиги белгиланган.

REFERENCES

1. ECtHR, Deweer v. Belgium, n°6903/75, judgment of 27 February 1980, §53, available at: bit. ly/3lTtsIQ

2. Plea Bargaining in Georgia: Negotiated Justice", Transparency International: Georgia (Dec. 15, 2010). Available at: http://www.transparency.ge/en/node/1061

December 1

125

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.