CC BY
0Этнография, этнология и антропология | DOI: 10.53315/2782-3377-2024-4-3-51-61
H.R.
УДК 39
хорчин монголчуудын тэрлийн
ТОГТОЛЦООНД ГАРСАН ЗАРИМ
еерчлелтийн тухай
(ЭВвР МОНГОЛЫН ТУНЛЯО ХОТЫН ХОРЧИН 3YYH ГАРЫН ДУНД ХОШУУНЫ ШИБАХУА БАЛГАСНЫ БАЯНТАРИА ГАЦААНЫ ЖИШЭЭГЭЭР)
Хуягт Ч. Мвнхтвр
Монгол улсын Соёл, урлагийн их сургуулийн докторант
Ulaanbaatar, Mongolia
E-mail: munkhturchimedbavuu@gmail.com
Агуулгын товч
ЭнэхYY eгYYллийг зохиогч БНХАУ-ын ЭМЭЗО-ны Тунляо хотын Хорчин зуун гарын дунд хошууны Шибахуа балгасны Баянтариа гацаанд 2015-2017 онд хийсэн хээрийн судалгааны эх хэрэглэгдэхYYнд тулгуурлан туурвилаа. Тус eгYYлэлд ЭМЭЗО-ны зуун хэсэгт орших тариалангийн аж ахуй эрхлэх, хятад соёлын нелее нэлээдгYЙ хYртсэн хорчин монголчуудын ураг терлийн тогтолцоо хийгээд терел садны дуудлагын еерчлелтийн тухай eгYYлэх болно. Удам угсаа, ураг терлийн тогтолцоо нь тодорхойлоход маш хэцYY тул маш сонирхолтой судалгааны объект юм. Материалыг хамгийн албан ёсны тайлбараар системчлэх нь илуу алс холын ирээдYЙн асуудал юм. Зохиогч энэ удаад судлаачдын дугнэсэн ураг терлийн тогтолцооны утга учир, чадам-жийн тухай гурван талт дугнэлт (1. Харьяалах ай; 2. Эрх ашиг, уурэг хариуцлага; 3. Yйл ажиллагаа)-ийн харьяалах ай (нэрийдэл болон хуваарилалтын аргыг бурэл-дуулж, хумуусийн орчин тойрноо биечлэн ойлгох болон ойлгоход ойлгогдохууны загвар болдог)- н асуудлыг хорчин монголчуудын жишээн дээр шинжлэхийг оролдов. Тус егууллийг уншигч хэн бухэнд ойлгомжтой байлгах ууднээс XX зууны эхэн хагасын Эвер монголын цахрын ураг терлийн тогтолцооны схем зургийг енеегийн хорчины ураг терлийн тогтолцооны схемтэй зэрэгцуулэн оруулав.
Тулхуур уг
Хорчин монгол, тариалах орон, терел садан, ураг терлийн тогтолцоо, хувиралт.
0 ®
H.R.
Ethnography, ethnology and anthropology | DOI: 10.53315/2782-3377-2024-4-3-51-61
UDC 39
ABOUT SOME CHANGES IN THE KINSHIP SYSTEM OF KHORCHIN MONGOLS (OVOR MONGOLYN TUNLYAO HOTYN HORCHIN ZYYN GARYN DUND HOSHUUNY SHIBAHUA BALGASNY BAYANTARIA GACAANY ZHISHEEGEER)
Huyagt Ch. Munkhtor
Doctoral student of Mongolian University of Culture and Arts
Ulaanbaatar, Mongolia
E-mail: munkhturchimedbavuu@gmail.com
Annotation
This article was written by the author based on the original materials of the field research conducted in 2015-2017 at the Shibahua Ruins Bayantaria Gorge, Horqing Left Hand Cape, Tongliao City, China's National Autonomous Region. The article will talk about the kinship system and the change in the pronunciation of the relatives of the Khorchin Mongols, who are engaged in farming in the eastern part of the Republic of Kazakhstan, and have been greatly influenced by Chinese culture. Genealogy and kinship systems are very difficult to define and are very interesting objects of study. The systematization of the material in the most formal description is a matter for the more distant future. This time, the author made a tripartite conclusion about the meaning and capabilities of the kinship system (1. Fear of belonging; 2. Rights and responsibilities; 3. Activity) about the meaning and capabilities of the kinship system, which was evaluated by the researchers. tried to analyze the problem of understanding and being a model of what is understood in understanding) on the example of Khorkhin Mongols. In order to make the article understandable to all readers, the diagram of the kinship system of Inner Mongolia in the first half of the 20th century is included alongside the diagram of the kinship system of the present day.
Key words
Khorchin Mongol, cultivation country, kinship, kinship system, transformation.
0 ®
УД И Р Т ГА Л
Аливаа овог аймаг, улс Yндэстэн, угсаатны бYлгийн хувьд ураг терлийн тогтолцоо нь тухайн нийгмийн суурь болж хувь xyh хийгээд бYлэг хоорондын харилцаа тYYнд хамаарах YЙл ажиллагааны зарчмыг тогтоож егч байдаг. Тиймээс нийгмийн шинжлэх ухааны бYхий л салбарт чухлаар тавигддаг судлагдахууны нэг юм. Эереер хэлбэл ямар нэгэн зарчмаар хэн нь "би" хэмээх хувь бодгалийн ямар хYн болохыг тогтоох агаад "би"-ийн ураг терелдее хамаарах yyF^ биелYYлэхийг шаардахын сацуу "би" тэднээс юу хYCЭх тэр нэгэн эрх уургийн эш ёсны Yндэслэлийг хангаж егч байдаг.
Нийгэм соёлын хYн судлалд ураг терел гэдэг нь соёлын холбоо хамаарал, тYYxийн гарал угсаа, аль эсвэл биологийн Ye удмын YYCлийг нэрлэсэн харилцаа юм. Ураг терлийн тогтолцоонд хYMYYCийн ураг удам, бусадтай терел садан болсон харилцаа, гэрлэлт, биологийн "дадал", гэр бYлийн гишYYДийн YYPЭг, зэрэглэл, ев залгамжлал гэх мэт маш ерген хYрээг хамруулан авч Yздэг. Ураг терлийн энэхYY харилцаан дээр маш олон нийгмийн бYтэц суурилагдаж байдаг. Тийм ч учраас аливаа нийгмийг бYхэллэг цогц байдлаар авч судлахыг зорьдог нийгэм соёлын хYн судлалын хувьд энэ салбар нь ихээхэн чухал байдаг гэж хэлж болно.
Монголын ард тYмний ураг терлийн тогтолцоог нэг бус удаа авч Yзсэн (Omakaeva, Burykin, 2002; 2007). Монголчуудын ураг терлийн тогтолцооны хувь-салтыг судлах нь бYхий л Эвер монголын нийгэм соёлын хувьсалт буюу хэлбэрийн жимийг ойлгоход хамгийн том огтлоос болдог. Хагас зуунаас нааш Эвер монголын монголчуудын ураг терлийн тогтолцоо нь ихээхэн хувьсалтыг енгерYYлж, гол илрэл нь монголчуудын садан терлийн дуудлага харьяалагдах ай болон бусад нийгэм соёлын утга агуулга нь мэдэгдэм хувиралт гарсан байна1.
Тэгвэл ЭМЭЗО-ны ЗYYн орны монголчууд нь энэхYY хувиралтад хамгийн их явагдсан бегеед ураг терлийн тогтолцоо, хийгээд терел садны дуудлагын хувьд малжих орныхоос нэлээдгYЙ ялгаатай болсон байдаг. Миний судалгаа хийсэн ЭМЭЗО-ны зуун хэсэг бол XIX зууны суул XX зууны эхэн Yeэс эхлэн тариалангийн соёлд шилжсэн. Нийгэм соёлын хувьд нэлээд сонирхолтой тариачин монголчууд голлон суудгаараа онцлогтой юм.
Антропологийн оролцон судалгаа явуулсан гол хэсэг болох Баянтариа гацааны суугуул иргэдийн дийлэнх нь XIX зууны суулээр хуучнаар Эвермонголын Зостын чуулганы Аохан, монголжин, харчин (одоогийнхоор Лионин мужийн ФYшинь сяань) зэрэг газруудаас 1891 онд гарсан Улаан алчууртны бослого2 ( ^ ^ Ж ^ SL Жинь
чшв^о -ш^шттш^тт". 2005
Ш 1 ШШ 32 I.ÜI 158 шо
21891 онд Зостын чуулганы Аохан вангийн тахилгатай уулнаас хятад тариачид мод огтолсныг Аохан ван шийтгэн мод огтолсон тариачныг ялалснаас YYДЭн хятад тариачид вангийн ордныг галдан шатааж, монголчуудыг хуйс тэмтэрнэ гэсэн уриатайгаар эхэлжээ. ТYYхэнд "улаан алчууртны бослого" гэж нэрлэх бегеед Бумбын суртахууны номлолтой шашны нууц бYлгийн турхиралтаар едеегдсен бослого хеделгеен. Бослогод оролцогчид толгойгоо улаан алчуураар боож байснаас монголчууд улаан алчууртны бослого гэж нэрлэсэн бегеед хятадаар "Жин дан дао ^ ^ Ж " гэнэ. Чингийн тереес хYч хэрэглэн дарсан бегеед уг бослогын хелд зостын чуулганы олон монголчууд ертен хядуулж хэсэг нь нутаг орноо орхин дайжжээ.
дан даогийн бослого)-ын улмаас уугуул нутгаасаа дYрвэн гарч Жирмийн чуулганы ХYрээ хошуугаар дамжин тус газар болох Хорчин зуун гарын дунд хошуу (Дархан хошуу)-нд нYYДЭллэн ирсэн цагаач иргэдээс бYPДCЭн байна.
Тиймээс энд 30 гаруй овог угсааны хан хятад, монгол Yндэстнээс бYPДCЭн тосгон юм. Гэвч энд нийт хYн амын 100-ны 90 гаруй хувь нь еерийгее монгол хYн гэх бегеед цеен хэдэн хан Yндэстэн гэр бYл, хувь хYMYYC суудаг. Одоогоор еерийн биеэ монгол гэх боловч уг гарлаа хан хятад гэдгийг мэдэх хYMYYC ч цеенгуй байна.
Хээрийн судалгааны явцад нийт хYн амын дунд явуулсан ураг удам, хувь хYний амьдралын аман тYYxээс тус тосгоны хYн ам нь
1. Шаньдун мужаас гаралтай харчин, монголжинд ирж суурьшин монголжсон хан хятад Yндэстний YP сад,
2. Харчин, монголжины уугуул монголчууд,
3. Уг хорчин нутгийн монголчууд гэсэн томоохон гурван бYлэг хYMYYCЭЭC мен цеен тооны манж гэгийн харьяат монголжсон манж гаралтай хYMYYC гэсэн дервен бYлгээс бYрэлдсэн болох нь харагдана.
Баянтариа тосгоныхонтой уулзаж ярилцах явцад тэдний нийгэм соёлын хуви-ралтыг 1891 оны Yйл явдал, 1949 он буюу БНХАУ байгуулагдсан, 1978 он буюу бух улс даяар еерчлелт шинэчлэлт явагдсан гэхчлэн еренхийд нь зааглаж болох ч ураг терлийн тогтолцоонд томоохон еерчлелт авч ирсэн Yйл явдлуудад нэгдэлжих хеделгеен, телевлегеет терелт, газар шорооны хувьчлал, хотжилт эрчимжсэн Yе гэх зэргийг чухалчлан авч YЗYYштэй юм.
ОЛОН СОЁЛТ ГЭР Б Y Л, ТОСГОН YYССЭН БА
Т0Р0Л САДНЫ Д У УД Л А ГАД ЭвРЧЛвЛТ ОРСОН НЬ
Хорчин монголчуудын ураг терлийн тогтолцоонд одоогоор идэвхтэй хэрэ-глэгдэж буй терел садны дуудлагын нийт 120 орчим нэр Yr байгаагийн 70 хувь буюу 84 нь хятад уг, 30 хувь буюу 36 нь монгол Yг байна. YYнээс гадна "би"-ийн нэгдYгээр Ye, "би"- ээс дээш, дооших хоёрдугаар Ye дотроо монгол нэр дуудлага голлох бол дээш дооших бусад YeYДЭД хятад нэр дуудлага голлоно. 35-80 насны 50 хYнээс авсан судалгааны асуулгаас харахад еереес дээш 5-н Yeийн терел садны дуудлагын нэр томьёог хэлж мэдэх боловч эцгийн талын еереес дээш 3-н Yeийн дээдсийн нэр зарим нь амьдралын туухийг ярьж чадаж байв. Харин еереес доош 4-н Yeийн терел садны дуудлагын нэр томьёог идэвхтэй хэрэглэж байна. Чухам юуны улмаас ийнхуу хорчин монголчуудын ураг терлийн тогтолцооны ангилал ЗYЙд хятад Yr давамгайлах болсон бэ? гэх асуулт хэн хYний сонирхлыг татах нь ЗYЙн хэрэг биз ээ. Бид судалгааны явцад оролцогч бYрийн еерийн болон еереес дээш Yeийнхний амьдралын туухийг нэг бYрчлэн хуурнуулсний дотор энэхYY асуултын учгийг гаргаж болох олон эш баримт гарч байсан юм.
Баянтариа гацааны монголчуудын хувьд ураг терлийн тогтолцооны ангилал зуйд нэлээд эртнээс хувирсан байдал ажиглагдах бегеед анх Аохан, Харчин, Мон-голжин, Тумэдэд байх уеэс эхлэн олон соёлт гэр булууд, олон ундэстний нийгэм соёл бухий тосгон сууринууд буй болж байсан тухай настайчуудын аман туухэнд дурдагдаж байна.
Овог: Жоу нэр: Багана 67 настай. Баянтариа гацааны Бага сургуулийн захирал. Манай ло жоу жи1 зуун омогтны хамгийн тэргуYн овог юм. Миний дээдэс одоогийн Шаньдун мужаас гаралтай хятад XYMYYCЭЭC Дундад улсын зуун овогтон эрт дээр Yеэс эхлэн дервен удаагийн том нуYдэл хийсэн гэдэг. Тэр болгон нь дээрэм тонуул, дайн байлдаан, елсгелен тонуулаас болж хийж байсан байна. Манай дээдэс Шаньдунь мужийн Дунгуан сяаниас уг нутагт нь тариа ургац алдаж елсгелен гачиг тохиолдоод дамнуураар нуYдэллэж Харчинд ирсэн гэдэг. Тэнд ене шимлэг тул арвин ургац авч бэртэй болоод хэдэн Yе суугаад мен тэр хунгас хулгай ихсээд тэндээс манай Таеэ2-ний Yед ХYрээ хошуунд ирж суусан. Тэгсэн манай Еэеэ3 хар тамхинд хордож амьдрах аргаггуй болоод бYр аймгаараа ганц ухэртэй арчуураараа4 дамнуур хийж энэ нутагт аймгаараа дамнуураар ирсэн гэдэг. Тэгэхэд энэ айл Охин тэнгэрийн CYм5-ийн тариан тов дээр YYCCЭн тавхан аймгаас бYрдсэн шо шоди6 айл байжээ.
Дээрх жишээнээс гадна профессор Боржигин БYрэнсайн ЗYYн орны монгол-чуудын ургийн бичиг, CYмийн данс, архивын баримтад тулгуурлан судлаад Чингийн эзэнт гурний эхэн Yед хятад хYн урт хугацаагаар гадагш гарч хелсний ажил хийж тариа хагалбарлаж амьдрах нь харьцангуй тогтвортой байсан. Хаврын улирал ойртоход цагаан хэрэм давж Зостын чуулганд ирж тариалж, намар хураасны дараа хураасан XYMYYC нэг хэсгийг нь тухайн газрын монгол ван, гунд тушааж егеед нутаг буцдаг байснаа CYYлдээ тус нутагт шингэн Yлдэж байсан тухайд: Эвер монголын емне хэсгийн газар нутгийн херсний чанар сайн ба дотор газрын хятад хYний орон нутагтай харьцуулахад газрын тYрээс бага. Эдгээр нь хятад хYний сэтгэлийн татах тун таатай хYч юм. Иймээс жилийн зун нэг жилд ирж тариалах хятад XYMYYC улам олон болсон. Эер негеетээгуYр монгол ван гун, тайж нарт ирж газрын турээсэнд бэлэн менге телне гэж хэлнэ. Иймээс эдгээр хятад хумуусийг маш таатай хулээн авна. Ван гунгууд негее талд тэдний дотроос хеделмерч чадвартай хумууст нь оро-гнол олгох, туслах, бур тэднийг урт хугацаагаар оршин сууж монгол болох боломж бололцоог олгож байсан. Тэр тодорхой хэрэглэх арга замын нэг нь бол эдгээр хятад хумуус болон монгол хун ураг бололцох харилцаагаар монгол хошууны данс хараанд орно. Монгол хошууны данс хараанд орж одоо хуулийн дагуу тэдний ундэстнээ больж монгол хун болно7. Мен Хуан8 Люжин гэх хуний гэрт хадгалагдаж буй жиа-тинг (угийн бичиг)9 нь нийт 6-н уеийн хумуусийн нэрсийг дээрээс доош цувруулан
1^®Й(laozhouzhi)БYх Жоу омогтон гэсэн утгатай уг. Хан хятад ундэстнууд зуун омогтны гэр бул(ЩЩШ) - ээс бурэлдсэн гэж уздэг ба эртний улсуудын хаадын омог нь жоу(®) омог тул зуун омогтны тэргуулэх омог гэж уздэг. Энэ ойлголт хорчинчуудын дунд ч нутагшсан байдаг бегеед нийт 100 овогтны 7-н монгол овог байдаг гэж ойлгоно.
Элэнц евег гэсэн хятад уг.
Эвее гэсэн хятад уг.
4Тариа тарихад хэрэглэдэг багаж. Тариан талбайд шуудуу гаргах, ур булах зэрэгт ашигладаг.
5Зуун орны монголчуудын дунд лоёо бурхан шутэх ихэс дээдсууд нь бурхны шашны сумээс гадна лоёо бурхны сумийг зэрэг тахиж байсан байдаг. Жирэмийн чуулганы Хорчин зуун гарын дунд хошуунд байсан лоёо бурхны сум.
6Цеен ерхеес бурдсэн багахан айл. ФФ1Й бага, жижиг гэсэн утгатай хятад уг
ФЛЯП.ЪШ^. Ш. №«0®. 2007 ф.
Ж 161-162о
8Энэхуу Хуан овог нь монголжинд байдаг шарнууд овгийг хятад усгээр ^ гэж тэмдэглэснээр едгее хорчинд хуан, ян гэхчлэн дуудагдах болсон байна.
9Монголчуудын хувьд нийгмийн дээд давхаргын буюу Чингисийн угсааны ноёд тайж нарын угийн бичиг гол телев байдаг авч жирийн ардын дунд угийн бичиг хетелж байсан баримт тун хомос юм.
H.R.
Ethnography, ethnology and anthropology | DOI: 10.53315/2782-3377-2024-4-3-51-61
6ннcэн 6aöx 6ereeg Ye 6oHroHbir TogoTroH cyтaнeэ sutaiye), таеэ taiye),
eэeэ yeye), 6a6a baba) raxn^H ypg Hb 6ннcэн 6aÖB. Tyc ypruÖH 6hhthht 1980-g ohm yeg tyyhhh aaB 6ннcэн 6aHHa. ^bh энg oH^yymTaM Hb ypbg Hb Tyc rэр 6yhhhh ^HaTHHr 6aHcaH 6ereeg coe^biH xyBbcra^biH yeg xypaargaH maraargcaH 6ereeg TyyHHHr ar 6aMcHaap Hb TyyHHH aaB cэprээxннr opo^gcoH TyxaH 6нgэнg erYYнcэн roM. Энэ мэтнннэн ohoh coe^T rap 6y^yyg o^mupcoH MeH tyyhhhbh ror TocroHg xaTag mohtoh aö^yyg xo^u^goH cyyx 6ohchoop gaH raнц TepeH cagHbi gyyg^araap 3orcoxryfi ohoh Ta^MH xyBupa^T rapcaH Hb 6aHHa. Энэ TyxaH XX 3yyHbi эxэн xaracr 3oxhoh TyypBH^ aBcaH HyBcaHHofigoH h hom1-mhxoo ohoh ra3ap gypgcaH 6aMgar.
,3^px мэgээнYYgээc Hhh yicbm cyyH Yeэc тэxэg ogoorHHH EaaHTapua raцaaнbIxнbI eBer gээgcннн TepeH cagHbi gyyg^ara eHeerHHH xэв muH^uHr ohox Yнgэc 6Ypgcэн 6aHHa Yзэ^ 6oнoxyнц 6aHHa.
XopHHH MoHro^nyygMH TepeH cagHbi gyyg^arag xapb rapa^Tafi yr roBnux 6ohcoh xaMruHH tom maHTraaH Hb тэgннн a^ axyH Hb Tapua^aHrufiH coe^g mHH^3m3Ö 3aHH-mryfi xoh6ootoh 6ohho. Tapua^aHrufiH coe^brn ror oh^ot Hb rэp 6yH ypar Tep^HÖH rumyyH 6ypHHH a^HH yyprHHH xyBuap Mam TogopxoH 6aHxaac ragHa rэp 6yH эgннн 3acrHHH Yнgcэн xo^6oor nyxa^HH^gar TyH rэp 6yhhhh rHmyygHHH YYpэr poHb Togopxoö 6aHxaac ragHa тэgннн TepeH cagHbi gyyg^ara h xyBb 6ograHb 6ypHHr ^xcoh muH^refi xyHc зэpэr gэвннr Togopxoö 3aacaH yTraraö gyyg^ara нэp 6afigar. CyypuH coeH HpraHmu^rafi apg tymhhh xyBbg xegee a^ axyHg тYmнrнэcэн эgннн 3acrHHH coHrogor xэн6эp Hb hx rэp 6yH 6ereeg hx rэp 6yH Hb нэrэн Tep^HÖH эgннн 3acrHHH xaMTpaH roM. ^p 6y^hhh rumyyg rэp 6Yннннxээ op^orbiH Te^eB^eree, eB xepeHre, эgннн 3acarr 3axuparggar araag rumyyH 6ypHHH YYpэг xapuy^ara тэp 6yy xэн нэp gyyg^ara 6yp TyyHg ToxupcoH aHraM^raö 6aHgar (^HbcaH, 2015: 1-2). Oepeep xэн6эн xyBb xyH нэг 6ypHHH TyxaHH ye ygMMr нэp^эcэн нэp Hb xYHcээ gaBxap 3aa^ 6aögarr opmHHo.
XapHH xaH xaTag xyMyycHHH xyBbg ^ua^y 6yroy yrHHH 6uHHr xeTnex aßgan epx 6ypg нэпээg TYгээмэп roM. ЭнэxYY coenHH Henee xopHHHg HeneenceH 6ononTofi.
1^yBcaHnofigoH. mohtoh 3aH afin^iH ofin6op. BBepMoHron^iH apgtm xэвпэпннн xopoo. Xex xot. 1981. 39, 41, 42 зэpгээc gэпгэpYYra xapHa yy.
Ohoozuuh xopminbi ypaz mepjiuÜH mozmonu^ooHbi 3ypaz
ombol huu ombol ohin je« huu jm ohm
N.C. H.R.
Энэхуу схемийг бух уеийн хумуус нийтлэг мэдэж, хэрэглэж байгаа терел садны дуудлагыг голлон зохиосон болно.
ХХзууны эхэн уеийн Цахрынураг тврлийн тогтолцооны зураг (Насанбаяр 2005)
аЬца
0-7К-А О—TT-А О-ZX-2\ О--р-Л
1 п munni abga u-i-ü obog äab стпец м-j fnwg mu um nu-gj aab naga тиичт> iwgaa a-ib nag аз aab падл «-J г
jturi.T Jjh
<t«ld itugi I |£b
J1J4-I r-li jG^llah
X
m
"А (T
Ub I HJ
О
it4jch
yit*4d ab d-ju yteld frflcii duu a.i
¿ST^d д—'—о A^—^r> л | о
Jfinttir vtld |» «П nuu hulifaii
? hayalolach ja* ji*cn|*i yeld ach jpd а с Ii jiw
Ä~T D
^V0 а
Д D
ni^u aib nagaa: cgchi
D
ртФПЬЛГ
D
Hjtjt
У РА Г Т0РЛИЙНХАМРАХ ХYРЭЭГ ТОГТООСОН Т6Р0Л САДНЫ Д У УД ЛАГЫН ТУХАЙД
Монголчуудын дунд байдаг нийтлэг ойлголтын дагуу хорчинчууд эцгийн талыг ясан терел, эхийн талыг махан терелд хамааруулан ойлгох ба ураг терлийн ха-рьяаллын айд багтах дээдэс, нэг угсаа, хамаатан, ойр терел, садан терел, ахан ДYYC, терлийн эгч дYY, нэг аймаг, нэг омогтон, омгийн ахан ДYYC, бYл, авга ач, нагац зээ удам угсаа хэмээх терел садны дуудлагыг идэвхтэй хэрэглэсээр байна. Гэвч эдгээр Yгсээс тодорхойлон харьяалах айн хувьд нэг омгийнхон, омогтон, хамаатан, садан терел, ахан ДYYC зэрэг нь илYY ерген хYрээг хамарч тухайн хYний еерийн амьдарч буй болон еереес дээш, дооших бYх Yед эгээ л нэг янзаар хэрэглэж болох бол харин дээдэс нь еереес дээших енгерсен цаг Yеийнхнийг заахын сацуу нэг овгийн босоо шугамын дагуух хYMYYC багтах агаад ихэвчлэн эр хYЙсийг чухалчлан заадаг онцлогтой ажээ. Энд ураг терлийн тогтолцооны зааг шугам, хил хязгаарыг тогтооч хYч нь омог буюу овогт илYYтэй тевлерне.
Нэг ерх амд харьяалагдах хYMYYCийн хувьд бусад газрын монголчууд(баруун буюу малжих орон, монгол улсын)-аас ялгаатай тал нь эцэг эхээсээ хэдYYлээ вэ? Гэсэн асуултад нэг эцэг эхээс терсен эмэгтэй эрэгтэй ах дYYCийгээ хYЙсийн айгаар салган ах дYY(энд зевхен эрэгтэй ДYYг оруулна) тэд, эгч дYY(зевхен эмэгтэй ДYYГ оруулна) тэд, эгч ДYY хоёр би еерее нийлээд гурвуул, нэг эгч хоёул гэхчлэн онцгой-лон хYЙсийн айгаар ялгаж хэлнэ. Мен энэ мэтчилэн их гэр бYлээрээ амьдарч буй тохиолдолд еэеэ, найнай, аава ээж, ач, ач охин, зээ уу, зээ охин тэдYYлээ гэхчлэн нэрлэх агаад нэг эцгийн гурван хYY бие биеэ даге том ах), ерге хоёрду-
гаар ах), шоге(Ф^ бага ах, отгон хYY) гэхчлэн эрэмбэ дараалан авгайлна. Эмэгтэй XYYXДYYД бол хамгийн томоо их жэйжэй, бага жэйжэй, эмэгтэй дYYгээ мэймэй эсвэл ДYY, ДYYДЭЙ, охин дуу гэхчлэн еер хоорондоо дуудна.
Гэр бYлийн гишYYДЭД хургэн, бэрийг оролцуулан дуудахдаа хYY-бэр, хургэн-охин, тэдэн хYргэн, тэдэн бэр гэх ба ло бэр(их хYYгийн бэр), шо бэр(бага хYYгийн эхнэр) гэж ялгамжлахын сацуу еренхийд нь шо бэрYYД, шо ангаа нар, нэг айлын хYргэн,
6bpyya rexn.roH apuHa. Нэг anauH xyptbhyya "6a3"-yyg 6o.ox 6a xoopoHgoo 6ue 6ueB .uaHHyap re« gyygHa. XapuH xYpгэн, 6bpyya rya 6a3 6o.ho. Xoep 6эp 6ue 6ueB aBb-caH, a«HH xэмээн gyyga« axMagbiraa aBbcaH «bh«bh (MM), 6arbiraa ayy 6эp, 6эp ayy re« gyygax Hb a«BB.
XapHH hbt гэp 6y.hhh эxнэp Hexep xoep 6ue 6неэ MaHaM repuMH xyh, MaHaM xyh, эxнэp Hb Hexpee AaH«Hag, .aorYH xapb^HryM HacTaM гэp 6y. 6o. .oryp re«
gyygHa. Hexep Hb эxнэpээ eTe.ceH xymyyc 6o. xermuH, .ao$o (^ энxэp гэx 6a cym TaBbcaH xocyyg 6o. AYMmBHb (X^^) гэнэ.
ABra Ta.wH ax HapbiH BxropuMr epeHxuMgee "muHce" rex 6a aaBbiH tom axuH BxropuMr "ga MeeM", aaBbiH BMBrreM ayYthMh HexpuMr "ryaa aaB" re« gyygHa. AaBbiH BpBrreM, BMBrreM ayy HapbiH xyyxayya 6o. ryrY (M M), «Y«Y (M 1)-hhm xYYxflYYfl 6ywy ry«YHHH, xoep bmbttbMh xyyxaYYA HHaHHHH 6o.gor 6aMHa.
Ээ«тэMreэ Hac oMpo^oo Tep.uMH 6o.oh Tep.uMH 6yc BMBrreMr ннaнгa, mннэce re« h gyyggar. Эcpэгээpээ bb«, aaB Hb bcbb. aaB bb«hMhx Hb YeuMH xymyyc 6ara 3a.yy xymyyc 6o.oh xyy^YYAhMt aнгa, mo aнгa xэмээнэ.
XopHHHHyygbiH Tepe. cagHbi gyyg.arbiH gyHg MoHro.-xaTag xo.6oo Yгээp u.rop-xhM.cbh rop hb^bbaiyM 6aMHa. Yyha: нaгa TaMeB, нaгa TaMTaM, нaгa еэеэ, Ham HaMHaM, нaгa aaB, нaгa MeeM, Ham «3M«3M rexHTOH eepeec gBBm YeuMHxHuMr gyygax gyyg.arag MoHro.-xaTag xo.6oo Yг ro..o« 6aMHa. XapHH "6h"-bbc goomux YeYABg ro.H.oH mohto. gyyfl.ara 3ohxh.ox 6ereeg an 6bp, an xYpreH зэpэг ythyya cyy.HHH Yeg xbpb-nrorgBx Hb 6aгaccaн 6aMHa. Энэ TyxaM: Гaнц xyyxba aBaag TYyHuMreB xot pyy cypryy.bg aByy.« 6hhht Y3yy.Bx 6o.cHoop MaHaM bha eepeec goom, gBBmux YeuMH Tepe. cag-Haa mbabx xyh xoBop 6o.« 6aMHa гэcэн HacrHbi xa.ar.acaH apHa h o.ohtoM Toxuo.go« 6aMB1. BHXAY-g Te.eB.ereeT Tepe.TuMH 6og.orbir aBH xbpbt«yy.chhM y.Maac eBep MoHro.Hyyg нэг WM yy xoep xyyxbatbh 6o.ox 6o.« rep Hb to. Te.eB BpBrreM xyyxba TepYY^xuMr bpmb.3bx 6o.cHoop ypar Tep.uMH Torro^ooHbi o.oh ca.6apyygag xyBupa.r eepH.e.T rapcaap 6aMraar bha gypgax Hb 3yhtbh 6aMHa.
BЭJГЭ/^ЭJI ЗYHРJIЭJЭЭР BYH BOJCOH y PA r T0P0^ BA ^yy^JArA
flanxHM abbp a.b h apg tymbha eep eepcgHMH coe.wH oнц.oгтoнгoop Tepe. cagaH 60.0.ЦA0Г 3yhp.b.hhh ypar Tep.HHH тoгтo.цooнн xb.6bp tytbbm-
b. opmHH 6aMgar. Xyyxba epre« aBax, ax ayY 6o.o.цox, aHg 6apH.gax, xphctocwh mamHHTHyygHH gyHg 3ara.MaM.caH b^t tbx mbt. Tbtbb. bhb Tep.HHH ypar Tep.HHH тoгтo.цooнн xb.6bp o.oh ra3pwH MoHro.nyygwH gyHg h hhht.bt 6o.oog ra3ap opoH, yrcaaTHbi 6y.thhh oнц.oг a.raaTaM bpthbbc Haam 6aMcaap HpcBH. Eha bha xopHHH MoHro.nyygHH 3YMp.B.BBp ypar Tepe. 6o.ox 3aH yh., Tepe. cagHbi gyyg.ara
oнц.oгннн TyxaM EaaHTapHa ra^ar «HmBB 6o.roH tobh erYy.cYy.
a. 3yyH obotthh rBp 6y., 3yyH obottoh tbcbh oM.ro.T xopHHHHyygHH gyHg tytbbmb. apHrggar yr 3yyH obottoh tbx oM.ro.T 6o. xaH xaTag coe.ooc op« Hp« HyTar-mcaH coe.wH B.eMeHT wm. Yyhtbh xo.6ooToMroop 3yyH omotthh ax.ax omot Hb «oy gapaa .h, BaH, xaH rex mbt oBryyg opgor 6ereeg 3yyH omotthh rBp 6y.A 7-h mohto.
'Hro HyHMBn. Hac: 67, bmbttbh. BaaHrapua raqaaH^i TapuaHHH. 2015 ohm 2-p capg xhhcbh apu^.ara.
омог багтдаг гэсэн ойлголт нэлээд тYгээмэл тархжээ. Энэ ойлголт зуун омогтноос бYрэлдсэн жунгуо гэсэн их гэр бYл эв найртай амьдрах ёстой гэсэн Yзэл суртлын ойлголттой нягт холбоотой ажээ.
б. Ах дуу барилдах, цусаа уусан ахан дYYC энэ ёс нь еерийн Ye зэргийн хYMYYCтэй эе найртай явахаар тохиролцон зарим онцгой Yeд тангараг тавин ах дуугийн барил-длага тогтоодог ажээ. Гэвч энд садан терел дотроосоо эсвэл дээдэс нь хоорондоо естэй хYMYYC ах дуу бололцохыг цээрлэдэг. Хоёр хYн хэдэн ч удаа ах дуу барилдаж болох бегеед гурван удаа ах дуу барилдсан хумуус терснеес ялгаагуй болдог гэсэн хэлц ч байдаг. Ингэхдээ тодорхой зан уйл уйлдэх ба аль ахмадынхаа гэрт очиж Лоёо бурхан1 тахиж, лоёо бурхны емне амандаа хутга умхэж сегден тангаргална. Энэхуу зан уйл нь хорчинчуудын дунд тархсан хуурын улгэрээр дамжин нутагшсан байх талтай ажээ. Учир нь "Гурван улсын улгэр" хэмээх хятад улгэрт гарах нэгэн домгоос уудэлтэй бегеед Лоёо бурхныг тус улгэрт гарах Гуан гун баатрын хувилгаан дур хэмээн итгэдэг байна. Тус улгэрт Гуангун, Жанфэй, Любэй хэмээх гурван хун ах дуу барилдаж журмыг сахин, их уйл бутээдэг тухай гардгаас улгэр аван ах дуу барилдах ёс уусжээ хэмээн ярих хумуус ч олон таарч байв. Ах дуу барилдахдаа:
Нэг л амьтай адил явж
Нэг зоос байвал хамтаар зарж
Нэг морь байвч хамтаар унан
Нэг нь нэгэндээ муу санаа гаргаж журмыг тэрсэлж, тангаргаа эвдвэл Лоёо бурхан маны тангаргалсан ёсоор узуултугэй гэж барьж тангаргалсан юмаа узуулэх бегеед архинд эрхий хурууны ендегний цусыг дусаан амсацгаана (Хурэлбаатар, Уранчимэг, 2012: 79).
Ийнхуу тангараг тавьсны дараа архи ууж найралдаг уламжлалтай ажээ. Энэхуу бэлгэдлийн зан уйлээр ураг терел бологсдыг тангараг тавьсан ах дуус, журмын ах дуус, гэхчлэн нэрлэх явдал ч байна.
в. "Мергуулсэн аав, ээж" ураг терлийн энэхуу хэлбэр нь хуримын зан уйлтэй холбогдон бий болох бегеед хуудээ бэр авах гэж буй хун хуримын едреес емне еертэйгее нас ойролцоо, нутгийн телев тевшин, элэг бутэн ивээл жилтэй хэн нэгнийг сонгон архи хадаг барин хуу, бэрээ мергуулэхээр гуйдаг байна. Хун бурд ихэвчлэн хоёр мергуулсэн аав ээж байх бегеед бэрийн тал ч гэсэн мен охиндоо мергуулсэн аав ээж гуйна. Ингэж хэлэлцэж тогтоод хуримын едер хуу, бэр хоёрыг тэнгэрт мергех уед усийг нь хагалж егеед галд мергех уед нь галыг нь халхална гэж цагаан алчуураар нуурийг нь халхална. Зарим уед тэднийг халуун галыг халхалсан аав, ээж ч гэж дуудах тохиолдол байдаг аж (Хурэлбаатар, Уранчимэг, 2012: 79). Мергуулсэн аав ээжийн холбоо нь сар дуурэх, цагаан сар, насны баяр зэрэг тэмдэ-глэлт баяр ёслолын уед урьж залах харилцан бэлэг солилцох зэргээр ач холбогдол нь илэрдэг ч ханш, гал тахих зэрэг тахилгын уе болон бусад энгийн цагт тийм ч ендер ач холбогдолгуй ураг терлийн холбоо ажээ.
г. Ураг хуримын уед тогтдог бас нэг бэлгэдлийн ураг терел бол "таниулсан эцэг, эх" юм. хэрэв хуу, бэрийн хэн нэгний аав эсвэл ээж урьд нь нас барсан бол ойр терел дотроосоо ээж, аавын уе тэнгийн хэн нэгнийг сонгон аав, ээжээ орлуулан мергедег.
'Бо Бои. Нас 50, Баянтариа гацааны тариачин. 2016 оны 2-р сард ярилцсан ираны хэсгээс.
д. "Шургуулсан аав, ээж" хорчинчуудын дунд тYгээмэл байдаг энэхуу ураг терлийн тогтолцооны хэлбэр нь хYYxэдтэй холбогдох зан Yйлээр дамжин терел садан болдог хэлбэр юм. Эереер хэлбэл цусан терлийн биш эцэг эхийг бий болгож хуухдийн эрYYл мэндийг хамгаалж амьдрах эрх олгож буй хэрэг агаад тухайн хуух-дийн хувьд шургуулсан эцэг эхэд насан туршийн хYндэтгэлээр хариу барих уурэг оногддог. Эвер монголын тев болон баруун хэсэгт уунтэй ижил хэлбэрийн ураг терлийн тогтолцоо байх агаад хуурай аав ээж гэж нэрлэнэ (Park, 1997: 119).
Хорчинчуудын хувьд хуухэд нь тогтдоггуй, ороолгон, энхрий хуухэдтэй айлд хуухэд терех Yед айл тосгоны, эсвэл зэргэлдээ саахалт тосгоны хэн нэгэнд хуухдээ шургуулах зан Yйлийг Yйлдэнэ. Энд миний ажигласан нэг сонирхолтой 3Yän гэвэл гол телев хятад хYнтэй шургуулсан аав хYYгийн холбоо тогтоосон байх ба нутгийн настайчуудаас ямар учиртайг тодруулахад нарийн тодорхой тайлбар олдоо^й юм.
ДYГНЭЛТ
Энеегийн Хорчин монголчуудын ураг терлийн тогтолцоо, тэр дундаа терел садны дуудлагад хувиралт гарах Yндэс нь Чин улсын CYYл Yед цагаан хэрмийн араар орших Зостын чуулганд цагаачлан ирсэн хан хятад тариачид тус нутгийн монгол-чуудтай ураг барилдах, холилдон суурьших болсноор хятад соёлын нелее ихэссэ-нээс болж тавигдсан байна. Тийнхуу соёлын нэлээдгYЙ хувиралт олсон монголчууд 1891 оны улаан алчууртны бослогын YЙл явдал болон бусад шалтгааны улмаас тус нутгаасаа дурвэн Жирмийн чуулганд ирж суурьшсанаар енеегийн хэв шинж бYрэ-лджээ. Мен туугээр ч зогсохгYЙ 1949 онд БНХАУ байгуулагдсанаар олон Yндэстнээс бYрэлдсэн их гэр бYлд эв найртай орших терийн Yзэл суртал соёлын олон терлеер дамжин ураг терлийн тогтолцоонд ч нелеелсен ажээ. XX зууны II хагасаас тереес авч хэрэгжуулсэн телевлегеет терелтийн бодлого, орчин Yеийн хотжилт зэрэг нь зарим Yеийн терел садны дуудлагын монгол нэр мартагдах, хан хятад соёлын нелеенд автах явдал едгее ч Yргэлжилж байна. Мен ууний зэрэгцээ хорчин нутгийн онцлогтой нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлыг чухалчилсан бэлгэдэл ЗYЙрлэлээр дамжин буй болдог ураг терлийн хэлбэрууд ч оршсоор байна.
Ном з у й
Barnard, Alan. (1994). Rules and Prohibitions: The Form and Content of Human Kinship. Companion Encyclopedia of Anthropology. New York and London Routledge. 783-812.
Burensain, (2007). = Formation ofthe Mongolian
farming village society. URL=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:127086496.
Khyrelbaatar, Uranchimeg (2012). Horchiny zan Yjl. Эvеr mongolyn ardyn hevlelijn horoo. Hoyor dah' hevlel. Hеh hot.
Luvsanchojdon (1981). Монгол зан аалийн Yйлдвэр. Эвер монголын ардын хэвлэлийн хороо. Хех хот.
Nashun Bayir [Насанбаяр] (2005). Research on the Changes of Kinship System in Pastoral Areas of Inner Mongolia (Эвермонголын малжих орны ураг терлийн тогтолцооны хувиралтын судалгаа). Journal ofthe Central University for Nationalities (Philosophy and Social Sciences Edition). 32. 1. 158. Hohhot.
Omakaeva, E.U., Burykin, A.A. (2002). Terminy rodstva mongolov i buryat. Algebra rodstva. 7. SPb.: Kunstkamera. 240-247.
Omakaeva, E.U., Burykin, A.A. (2007). Sistema terminov rodstva i svojstva v mongol'skih yazykah: skhodstva i razlichiya. Mongolovedenie. 4(1). 40-57.
Park, Hwan-Young (1997). Kinship in Post-Socialist Mongolia; Its Revival and Reinvention [M]. Dissertation for the Ph.D degree. Cambridge.
Юньсян, Янь (2015). Социализмын доорх хувь хуний амьдрал: Хятадын нэгэн тосгоныхны хайр сэтгэл, дотно харилцаа, гэр булийн вврчлвлт (1949-1999). Хятад хэлнээс орчуулсан Ч. Менхгуул. Улаанбаагар.
Pao, Kuo-Yi (1964). Marriage customs of a Khorchin village. Central Asiatic Journal. 9 (1). 29-59.
