CC BY
1N.C.
Nomadic civilization: historical research. 2024. №1 | ISSN 2782-3377
H.R.
Theory and cultural history | DOI: 10.53315/2782-3377-2024-4-1-86-98
УДК 930.85
евер монголын яруу найрагч
д. цэрэнванжилын шулгийн уран сайхан
С. Цоморлиг
МУИС-ийн Улаанбаатар сургуулийн докторант, Хех хот, 0вер Монголын еертее засах орон, БНХАУ E-mail: 2676423124@qq.com
Хураангуй
1961 оны 9 сарын 7-нд Эвер Монголын еертее засах орны Шилийнгол ай-мгийн Баруун Yзэмчин хошууны Жаран сумын Жаран гацааны нутагт Долоод овогт Донров, Шарнууд овогт Отгон нарын тав дахь хYYхэд болон мэндэлсэн. Зохиол бYтэ-эл туурвих болсон цагаасаа енеег хYртэлх гуч гаруй жилийн турш Эвер Монголын утга зохиолын ертенцед тYYний зохиол бYтээлийг уншигч тYмэн шимтэн уншдаг. ТYYний шYлгYYДЭЭC монголчуудын цайлган сэтгэл, нYYДЭлчин ардын аж амьдрал, эх байгальтайгаа шYтэлцэн оршин байдгийн дYрслэлийг "Бид Монголоороо байх л учиртай, Монгол сэтгэлгээг бид гадаадаас олохгуй" гэж ярих дуртай тYYний «Гаднаа морьтой монгол айл» шYлгээс харж болно. Монгол ахуйг дYрсэлсэн олон шYлэг нь хэл, соёлын гайхамшгийг тусгасан байдаг. Энеегийн Эвер Монголын яруу найрагт монгол хэлний яруу тансаг хуучны Yг хэллэгийн хэрэглээ багасаж, сэтгэлгээ ядуурч, сэдвийн хYрээ цеерч явцуурч байгаа ийм цаг Yед Д. Цэрэнванжилын шYлгYYД баян тансаг Yгийн сан, монгол ахуйг Yгээр зураглах нь уран бYтээлчийн енге терх юм. ХХ зууны 80 хэдэн оноос уран бYтээлээ туурвиж эхэлсэн Д. Цэрэнванжил нь эдYгээ БНХАУ-ын цеен тоот Yндэстний зохиолчдын нийгэмлэгийн гишYYн, Эвер Монголын зохиолчдын нийгэмлэгийн гишYYн, Шилийнгол аймгийн зохиолчдын нийгэмлэгийн дэд тэргYYлэгч зэрэг албан тушаалыг хажиж буй уран бYтээлч билээ. Д. Цэрэнванжилын уран бYтээл хэл найруулга, туурвилзYЙн онцлогоороо бусад уран бYтээлчдээс ялгарах тул яах арга^й егYYлэн буй Yеийг телеелехуйц уран бYтээлчийн нэг болж байна. Д. Цэрэнванжилын уран бYтээлд Yндэс угсаагаа хайрлах, монгол Yндэстнийхээ хувь заяаны телее санаа зовох, монгол Yндэстэ-ний бадран хегжих болтугай гэх хYCЭл найдлага, итгэл Yнэмшлээ илэрхийлсэн монгол соёл уламжлалын ЗYЙлс нь энэ уран бYтээлчийн Yнэт ЗYЙлс болох тухай энэ егYYлэлд бичжээ.
Тулхуур уг
Цэрэнванжил, яруу найраг, монгол соёл, нYYДЭлчний оюун санаа.
0 ®
Кочевая цивилизация: исторические исследования. 2024. №1 | ISSN 2782-3377
n.c.
Теория и история культуры | DOI: 10.53315/2782-3377-2024-4-1-86-98
H.R.
UDC 930.85
the artistry of the poems by inner mongolian poet d. tserenvanjil
S. Tsomorlig
Doctoral student at Ulaanbaatar University, Ulaanbaatar, Mongolia a poetess, Hohhot, Inner Mongolia Autonomous Region, People's Republic of China E-mail: 2676423124@qq.com
Annotation
On September 7, 1961, he was born as the fifth child of Donrov with the family name Dolood and Otgon with the family name Sharnud in the area of Jaran village of Jaran soum, Western Uzemchin County, Shiliinggol Province, the Inner Mongolia Autonomous Region. For more than thirty years from the time he started writing until now, his works have been read enthusiastically in the literary world of Inner Mongolia. In his poems, you can see the description of Mongols' innocence, the lifestyle of nomadic people, and the existence in worship with mother nature in the poem "Mongolian family with horses outside" by him who likes to say "We have to be Mongolian, we can't find Mongolian mentality from abroad". Many of his poems that describe Mongolian life reflect the wonders of language and culture. In today's poetry of Inner Mongolia, the use of the exquisite and elegant words of the Mongolian language is being reduced, the thinking is being impoverished, and the scope of the subject is being narrowed, but D. Tserenvanjil's poems depict a rich vocabulary and Mongolian life with words, which clearly shows the color of this artist. D.Tserenvanjil, who started writing his poems in the 80s of the 20th century, is now an artist who is a member of the Writers' Association of Chinese Minority Ethnics, a member of the Inner Mongolian Writers' Association, and the deputy head of the Writers' Association of Shiliinggol Province. D. Tserenvanjil's works are distinguished from other artists by their language composition and creativity, so he is definitely one of the artists who can represent the current period. It is written in this paper that D. Tserenvanjil's works are written about the values of the Mongolian culture and traditions, which express the hope and belief that the Mongolian nation will grow and develop, as well as the concern for the fate of the Mongolian nation.
Key words
Tserenvanjil, poetry, Mongolian culture, nomadic spirit.
0 ®
УДИРТГАЛ
1. Д. Цэрэнванжил нь Овер Монголын яруу найргийн нэрт телеелегч болох нь
1961 оны 9 сарын 7-нд Эвер Монголын еертее засах орны Шилийнгол1 аймгийн Баруун Yзэмчин хошууны Жаран сумын Жаран гацааны нутагт Долоод овогт Донров, Шарнууд овогт Отгон нарын тав дахь хYYхэд болон мэндэлсэн. Тэрбээр ах дYY есYYлээ ессен. Аав нь 16 насандаа Ар хорчин нутгаасаа гарч Yзэмчин нутагт суурьшин ажил хеделмер эрхлэн айл гэр болж YP хYYxДYYДЭЭ хоёр^й сэтгэ-лээр есгелцсен сайн аав. Ээж нь '^зэмчний Долоо багийн Долоон Отгон"-ы дотор сайхан дуулдгаараа алдартай дуучин хYн байжээ. Ээжийнхээ тухайд Д. Цэрэнванжил "Орой Yдэш бидэнд дуу дуулж егне. Дууны Yг нь онцын содон ухааны утгатай-гаар надад цээжлэгдэж байсан болохоор хYний сэтгэлийн уярал хайрын енге аясыг уянгын бадгаар илэрхийлэх гэсэн санаа тэр цагаас л миний оюун тархийг нелеелсен байхаа" гэж дурсан бичжээ. Энэ нь ч хожмын тYYний яруу найрагт нь евермец енге терх, аяс хэмнэлийг егсен гэж болно. Мен Шилийнгол аймаг нYYДЭлчин соёлын уламжлал, шашны болон хуучны ном туурвилын ев уламжлалтай байдаг нь туунийн зохиол бYтээлд нелеелсен нь мэдээж.
1970 оны 9 сард гацааны "5, 7" улаан багачуулын бага сургуулиас эрдмийн гараагаа эхлYYлж, тухайн Yеийн сор бYтээлYYД болох Д. Нацагдорж, Д. Сэнгээгийн бYтээлээс гадна «Шуй хYYгийн Yлгэр», «Гурван улсын Yлгэр», «Тал нутгийн хилэн-гийн гал», «Бяцхан баатар Юй Лай», «Гялалзсан улаан од» зэрэг ном зохиолыг ихэд шимтэн дурлаж уншдаг байжээ.
1985 онд Эвер Монголын их сургуулийн монгол хэл утга зохиолын салбарт мэргэжил эзэмшиж, Шилийн хотод Мал аж ахуй машинчлалтын сургуульд монгол хэл бичгийн багшаар ажиллаж байгаад, дараа нь Шилийнгол аймгийн Ажил мэр-гэжлийн дээд сургуульд багшилсан. 35 жилийн турш багшлахын зэрэгцээ шYлэг зохиол бичиж чам^й амжилтад хYрчээ. 1987 онд залуухан багш байхдаа «Дереен дээр ендийсен дэлхий» найраглалаа бичиж, Эвер Монголын уран зохиолын хамгийн дээд шагнал болох "Солонго"-ын эзэн болов. Энэ Yеэс Д. Цэрэнванжил яруу найрагчид олон залуус хадаг барин шавь орж, тэдний дундаас олон зохиолчид терсен гарсан юм. Тухайлбал Б. Тогтомж, Б.Менхдалай, Баярт, Оргилбулаг, Боргил, ХYMYYжилт, Б. Очирваань нар юм. Эдгээр зохиолчид бYгд Д.Цэрэнванжил багшаас заавар зевлемж авч, шYлэг зохиолын ее сэвээ засуулж явсан гэж сайшаан ярьж дурсах дуртай байдаг.
Жишээлбэл, Д. Цэрэнванжилын олон шавийн нэг Б. Тогтомж нь Баруун Сенид хошууны зохиолчдын эвлэлийн дарга, ЭМЭЗО-ны утга зохиолын дээд шагнал «Солонго»-ын эзэн, Монголын зохиолчдын хорооны «Утга зохиолын телее» шагналт том яруу найрагч болж есен дэвжжээ. «Монголын гайхамшигтай
1Шилийн гол (кирилл монголоор Шилийнгол гэж бичвэл илуу зохино; худам монголоор -
sili-yin уои1, шили-йин гоул; хятадаар ЩШЩЩ - xlhnguбlë) — БНХАУ-ын Эвер Монголын Эертее Засах Орон (ЭМЭЗО)-ны аймаг. Нийт 202,580 км2 газар нутагтай, тев нь Шилийн хот. Тус аймгийн эдийн засаг нь уул уурхай, хедее аж ахуйд тулгуурлана. Шилийнгол аймаг нь хойд талаараа Монгол улс, зуун талаараа 9М9ЗО-ны Улаанхад, ТYнляо, Хянган, баруун талаараа Улаанцав, емне талаараа Хэбэй мужтай хиллэнэ.
яруу найрагч, багшаасаа сурч болох бYх зуйлийг нь сурахсан» гэж Б.Тогтомжийн ярьснаас илэрхий.
БНХАУ-ын Эвер Монголын Эертее засах орны хэмжээнд монгол хэл дээр уран бутээлээ тууривдаг найрагчдын дунд XX зууны 90-ээд оноос яруу найргийн наадмууд олноороо зохион байгуулагддаг болсон энэ цаг уед яруу найрагч Д. Цэрэн-ванжил нь "Шулгийн ерселдеен гэж угуй, хун бур еерийн онцлогтой" гэж уздэг тул, тедийлен оролцоод байдаггуй байв. Гэсэн хэдий ч «Гангын урсгал», «Менх тэнгэр», «ГилгYYн уянга» наадмуудад оролцож еерийнхее ур чадвар хучээ сорьж байсан байдаг.
Д. Цэрэнванжил нь «Гилгуун уянга-2006»-д «Он зуун» шулгээрээ гутгаар байр, дараа жил нь «Яруу найраг буюу евген Донров», «Он зуун», «Мориор эхэлдэг тал», «Гаднаа морьтой монгол айл» шулгуудээ уншиж «Менх тэнгэр-2007» наадмын цомын эзэн болсон, «Амьдын зам», «Хадан зураг», «Алтан хевеетэй цэнхэр далай» шулгээрээ "Менх тэнгэр-2017" наадамд дэд байр, "Гангын урсгал-2017"-д «Алтан хевеетэй цэнхэр далай» шулгээрээ тэргуун байр тус тус хуртсэн юм.
Эвер Монголд яруу найргийн олон наадам зохион байгуулагддаг ч хэр хэмжээгээрээ томоохон нь «Менх тэнгэр», «Гилгуун уянга», «Тэнгэрийн ботго», «Энер цэцэг», «Торгон Цахар» зэрэг юм. Эдгээрээс хамгийн том нь «Менх тэнгэр» наадам болно. Учир нь БНХАУ-ын Монгол утга зохиолын шинжилгээний нийгэм-лэгээс санаачлан зохион байгуулдаг Хятадын орны найман муж1 орноос монгол хэлээр яруу найраг бичдэг ахмад уеийн нэрт найрагчдаас эхлээд идэр залуу уеийнхэн эн тэнцуу ерселддег. Мен бусад наадмуудаас ялгаатай нь наадамд оролцогч нийт яруу найрагчдыг урьдчилан дервен хэсэг хуваан, хэсэг бурээс 16, 16 найрагчдыг шалгаруулж, 64 найрагчийг улдээж, туунээс 32-ыг шигжиж, эцэст нь 16 найрагчийн бутээлийг шалгаруулан 1-ээс 16 дугаар байранд шалгаруулдаг онцлогтой.
Мен тэрээр Эвер Монголын засгийн ордноос гардуулдаг Эвер Монголын утга зохиолын дээд шагнал болох «Солонго» шагналыг «Дереен дээр ендийсен дэлхий» найраглалаараа 1987 онд хорин зургаан насандаа, 2008 онд тавин гурван насандаа «Нууц товчооноос тасарсан адуу» найраглалаараа тус тус хуртсэн.
«Солонго» нэрэмжит уран зохилын шагналыг Эвер монголын засгийн орд-ноос санаачлан Эвер монголын утга зохиолын дээд шагнал болгон 1984 оноос эхлэн зохиолчдод гардуулж эхэлсэн. Тус шагналыг гурван жилд нэг удаа олгож, бух зардлыг евер монголын засгийн ордноос хариуцдаг. Энеег хуртэл нийт 12 удаа олгосон байна.
Тухайлбал Эвер монголын зохиолчдын хорооны тэргуулэгч асан Аянга, Эвер Монголын зохиолчдын хорооны дэд тэргуулэгч байсан алдарт яруу найрагч Артай, "Энер цэцэг" сэтгуулийн еренхий найруулагч Лигдэн нар тус шагналыг хоёроос гурав удаа хуртсэн.
Тус шагналыг Д. Цэрэнванжил хоёр удаа хуртэхдээ едий тедий жилийн алслалтай хуртснээс харахад тууний авьяас билгийн цог дел 18 жилд унтраагуйн илрэл бегеед дервен удаа томоохон наадамд айрагдаж туруулсэн нь туунийг енее цагийн Эвер монголын яруу найргийн томоохон телеелегч гэдгийг илэрхийлж буй юм.
1Хятадын найман муж орон гэдэг нь ЭМЭЗО-ноос гадна Хех нуур, Шиньжян, Ляонин, Гиринь, Ганьсу, Хар мерен, Хэбэй мужид аж тердег монголчуудыг найман муж орны гэж хэлдэг байна.
2006 онд Монгол Улсад болсон 26 дугаар удаагийн "Дэлхийн яруу найрагчдын" хуралд уригдан оролцсон. Тус хурлын Yеэр Монголын засгийн газраас Ноён хутагт Данзанравжаа жанч халсаны 150 жилийн ойд зориулан "Алтан дигваранз" шYлгийн наадмыг зохион байгуулсан. ЭнэхYY наадамд Д.Цэрэнванжил оролцон "Тусгай" байрын шагнал хYртсэн.
Д. Цэрэнванжилын зохиол бутээлээ туурвисан гуч гаруй жилийн бYтээлYYДийг шинжлэхээс емне тYYний уран бYтээлийн аргыг тодорхойлох нь ЗYЙн хэрэг юм. "Уран бYтээлийн арга нь ямар нэгэн хийсвэр ЗYЙл биш бегеед тодорхой туYхэн нех-цел, уран бYтээлийн явц дунд бий болдог, амьдралыг уран сайхнаар танин мэдэх явцад тегелдерждег ЗYЙл" (Байгалсайхан, 1995: 112) юмаа. Иймд тууний терсен, ессен, оршин буй нийгмийн тухай егуулэх нь зайлш^й.
БНХАУ 1954, 1975, 1978, 1982 онд Yндсэн хуулиа шинэчилжээ. Эдгээр Yндсэн хуулиудаар Хятад улсын дотор байх цеен тоот YндэстнYYдийн асуудал л давхар орж явсан. Мен дээр егуулсэн Соёлын хувьсгалын он жилууд дуусаж 1979 оноос Хятад улсын нийгмийн хегжлийн туухэн дэх тодорхой онцлогтой Yе ирсэн гэж хэлж болно. YYний нэг жишээ нь: соёлын нэг ухагдахуун болох БНХАУ эхэндээ шашныг хори-глосон ч 1980-аад оноос хяналттай челеелжээ.
Нийгэмд гарсан эдгээр еерчлелтийн YP ДYHД нь емнех Yеэсээ илуу их эрх челеетэй сэтгэх цаг Yе ирж, Д. Цэрэнванжилын уран бYтээлийн эхэн Yе YYнтэй таарч, монгол яруу найргийн уламжлал шинэчлэлийг хамтатган зохиол бYтээлээ туурвих болсон юм. Мен дээр егуулсэнчлэн их гурний дотор орших жижиг Yндэстний Yзэл тууний зохиол бYтээлд нэвт шингэсэн (Цоморлиг, 2022).
YYний нэг баталгаа нь тууний «Нуудэлчний намар», «Менхийн зоог» зэрэг найруулал нь дунд сургуулийн хичээлийн "Сурах бичигт" орж, БНХАУ д монгол дунд сургуулийн мянга мянган сурагчдын хYртээл болжээ. Энэхуу хоёр найруулал 2004 онд сурах бичигт орж хэвлэгдсэнээс нааш ойролцоогоор нэг сая орчим сурагчдад хYрсэн ДYH мэдээг Yндэслэвэл, туунийг монгол евийг евлуулэгч, Эвер Монголын яруу найргийн нэрт телеелегч болохыг баталж болох юм.
Тэрбээр едгее БНХАУ-ын цеен тоот Yндэстний зохиолчдын нийгэмлэгийн гишуун, Эвер Монголын зохиолчдын нийгэмлэгийн гишуун, Шилийнгол аймгийн зохиолчдын нийгэмлэгийн дэд тэргуулэгч зэрэг олон нийтийн байгууллагад алба хашиж явна.
2. Д. Цэрэнванжилын шулэг зохиолын евермец тал
Эх Отгон нь нутаг усандаа хYндлэгдсэн дуучин хYн байсан. Орой Yдэш ардын Дуу дуулдаг байсан нь тууний уран бYтээлд тулхэц болсон. ХуYхэд ахуй насандаа бага сага мер холбож бичиж эхэлсэн ба 1982 онд 21 настайдаа анхны «Нутгийн салхи» шYлгээ Эвер Монголын их сургуулийн сонинд нийтлуулсэн.
Туунээс хойш «Талын цэнхэр найраг», «Эр хYн сайхан», «YYр тийшээ салхилсан цэцгийн тал», «Уянгын нэг чулууг дамнаж хоносон шене», «Гаднаа морьтой монгол айл» зэрэг зуу гаруй шYлгийг нийтлуулж олны хYртээл болгосон юм. БYтээлийн дийлэнх нь сургамжит шYлэг /басня/ байна. ШYлэглэх арга техникийн хувьд толгой CYYл холбох уламжлалт аргатай, яруу найргийн уран илэрхийллийн хэрэглYYр болох дYрслэх, адилтгах, ЗYЙрлэх, утга шилжуулэх, чимэг Yг зэрэг аргуудыг тYгээмэл ашигладаг. Сургамжит шYлэг /басня/ хэмжээгээр тийм том биш, ихэвчлэн сурга-алын чанартай егYYлэмж бYхий шYлэглэлт зохиол юм (Байгалсайхан, 1995: 67).
Сургамжит шYлэг бичигчид нь ихэвчлэн ан амьтнаар xeneenYY-^H, тэдний терел-хийн зан чанараар нь ямар нэгэн шинж чанарыг тодотгон YЗYYлДЭг байна. Утга зохиолын онол судлалын ихэнх ном бYтээлд сургамжит шYлгийг уянга-тууль-сын терелд хамааруулан авч Yздэп ТYYний дYрслэгдэхYYн eгYYлэх хэлбэр зэрэг нь eгYYллэг, туурь, явган яриа зэрэгтэй их ойр дет болгодог (Байгалсайхан, 1995: 67). ТYYний нийтэд хYртээл болж хэвлэгдсэн бYтээлYYДЭД "таван хошуу мал", "нYYДЭл", "нутаг", "чулуу" зэрэг Yг, агуулга, сэдэв олон байдаг.
Д. Цэрэнванжилын нийтлэгдсэн бYтээлYYДЭд чулуу гэсэн yt орсон 33 зохиол байна. Тэрээр чулууны бодит чанарын тухай болон чулуугаар тeсeeлYYлж, мен чулуутай харьцуулан бичсэн байна. "Шинжлэх ухаан бол онолын дYгнэлт томъёоллоор сэтгэн юмс Yзэгдлийн аливаа шинж чанарыг нэгийг негеегеер батлах, харьцуулан батлах ар-гаар танин мэдэх ykh явуулдаг бол уран зохиол дYрээр сэтгэн урнаар дYрслэн YЗYYлэх аргаар танин мэдэх Yйлээ явуулдаг" (Байгалсайхан, 1995: 7) чулууг Олон Улсын Херс Судлалын Нийгэмлэгээс "2 мм ээс дээш голчтой хатуу эрдэс юм" гэж тодорхойлсон ч яруу найрагт чулууны шинж чанарыг ашиглан бичих нь олонтой.
Жишээ нь, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт Данзангийн Нямаагийн «Чулуун уй» шYлэтт:
Чухамдаа минийхээс илYY, дутуу нь ямар бол доо. Чулуунд мэдээж уй гуниг байдаг л байх даа. Ямартаа л хээр талд сэвтэж, цавтталаа, Амартаа л ямар хэвтэж байв л гэж yy дээ. Хвлтэй бол явахсан гэж, Хэлтэй бол ярихсан гэж, Дуулдаг ч билYY, Уйлдаг ч 6myy, Яаж мэдлээ дээ хэмээн шYлэглэсэн нь чулууг амьдчилж бичсэн нь бий.
Тэгвэл Д. Цэрэнванжил «Энэ гаригийн нар» шYлэттээ: Энэ гаригтай
Сэтгэлд XYндхэн чулуу байгаа Эцэг XYний ШирYYн бор нYдтэй Уулын чулуу ЗYYдэлж, Эчнээх аяны Даанч холоо санаж, Энэ гарагийн наран Эргэж ургадаг юм байна хэмээн "сэтгэлд хYндхэн чулуу байгаа" гэж чулууны хYнд физик чанарыг сэтгэл хYнд гэдгийг ЗYЙрлэсэн байна.
Мен Ачит эцэг, эх орныхоо дурсгалд Чулуу бYXнийг энэрэн Чулуу бYXнийг хорсон Тэнгэрээс ондоо эзэнгYй Энэ говийн улс
хэмээн чулууг эх газар, эх дэлхий хэмээх Yn^ утга шилжуулэн бичсэн (Шар мерен сэтгуул, 1989 он, дугаар 4).
Мен тууний ерген ашигладаг сэдэв «Морь» тууний нийтлэгдсэн 23 шулгэнд тухайн уг орсон. Морь бол зевхен монгол хэл дээрх уран зохиолд тедийгуй аман ардын зохиолд, тухайлбал тууль, дуунуудт (Омакаева, 2019; Бадмаева, 2023), зуйр цэцэн угсэд (Омакаева, Боваева, 2019; Омакаева, Таганова, Куллыева, 2019 гэх мэт) дуртай дур гэдгийг тэмдэглэх нь зуйтэй.
Мен бутээлуудийг судлах явцад тегсгелийн егуулбэр буюу цогцолборын нэг утганд "Морь" гэсэн утгатай дуйх уг орсон долоон бутээл байна. Жишээлбэл: «Мориор эхэлдэг тал шулэг»: Салхин хурдан гYйдэлтэй, Санасан сайхан заяатай, Саран нарны бэлчээртэй, Сайрам бурд нутагтай Сансрын хурдан XYлэг. Монголын молор эрдэнэ Энэ XYлэг Адуу Yнэхээр Байсан ч байж магадгYй. «Морины хелс» ШYлэгт: Нарны тоогоор одров нэмж, Мэндийн сайхныг Нэгэндээ жиргэж шувуу ниснэм Нэг нас нэмэгдсэнээ Аав ээжээрээ ероолгож, Цагаан сарын олзийд би Морьтойгоо жаргаж хононом. «Эвгон буурал нутаг» ШYлэгт: Догшин хурэн бургэд чинь Эдоо засаж уйлахыг Хараад, би Морио эмээллэлээ. «Эне менхийн морьд» шулэгт: Эно монх морьдын туурай бол янаг хуухний уруул Эсвэл амь ухлийн харанхуй Yер Сэтгэлийн YXэшгYй эцэг XYMYYC зэргээр шулгийн утгаа задлаж буй суулийн егуулбэрт оруулсан байна.
Энэ мэт едий тедий олон шулгээрээ монгол ахуй амьдрал, нуудэлчин сэтгэлгээг еерийн угсийн сан, судалсан судалгааны баялагаа олон эгэл ардад шулгээр дам-жуулан соёлыг уламжлаж буй уран бутээлч юм. Энэ нь ч тууний БНХАУ-ын монгол яруу найрагчдын дунд зохиогддог «Гилгуун уянга» наадмаас дэд байр хуртсэн «Он зуун» шулэгт тодорхой харагддаг.
«Он зуун» гэсэн богино шулгийг найрагч «Шилийнгол» сэтгуулийн 2006 оны 5-р дугаарт нийтлэн олны хуртээл болгосон. Он зуун Yгэнд ЮYлбэл,
Ургаж бардаггYй "Тэнгэрийн салхи" Намайг дуулж гYйцээнэ.
Yлгэрт ЮYлбэл,
Уйлж суусан арван гурван вндвгтэй Алаг шаазгай Намайг хуурч гуйцээнэ. Орчлонд ЮYлбэл, Од нь тосорхож хввсвн НYYдлийн эхYYн хар цай Намайг залгилж гYйцээнэ. Биедээ ЮYлбэл,
Баярлаж завдахгYй зуун намрын Гоморхол
Намайг нYЦгэн гYйцээнэ. Тоонд ЮYлбэл,
Таван хурууны вндгвнд багтаж, Мэлмэрсэн Мврввдлийн нулимс Намайг XYлээлгэж гYйцээнэ. Тоосонд ЮYлбэл, Наран сарны чимээнд ургасан Дврввн цагийн жиргээ Намайг тэлж гYйцээнэ. Монголдоо ЮYлбэл, Морин хуурын утсан дээр буйлсан Энчин цагаан ботго Би Монголоороо гYйцээнэ. Гуйцээнэ гэдэгт ЮYлбэл, Мвнгвн туйлиасаа авчихсан Нудэн цэнхэр бвмбвлвг Би харж гуйцээнэ. Гуйцнэ гэдэгт юулбэл, Эхэн твгсгвл хоёроо Ээлжээр ирч гишгэсэн Амьтны мвр
Би дунд нь гуйцнэ («Шилийн гол» сэтгуул, 2006 он, дугаар 12). Энэ шулэг нь хязгааргуйн нэрийдэл, ингэхэд найрагчаас зарим хязгаартай «Хорвоогийн жам» егегделд оногдуулан он зууны енге терх, аялуу, утгыг домоглог монгол ухаарлаар тодорхойлсон. Жишээлбэл: Yгэнд юулбэл,
Ургаж бардаггуй "Тэнгэрийн салхи" Намайг дуулж гуйцээнэ. Yлгэрm юулбэл,
Уйлж суусан арван гурван вндвгтэй Алаг шаазгай Намайг хуурч гуйцээнэ гэсэн меруудэд "Тэнгэрийн салхи"-ийг дуугаар тесеелуулэн, угээр дууг бутээж би тэр дууг дуулсаар байгаад угуйрнэ гэсэн санааг агуулсан мэт сэтгэгдэл теруулнэ.
Ер нь тэнгэр бол монголчуудын эртний шутээн: "Тев Азийн нуудэлчид эрт дээр уеэс тэнгэр ба газрыг шутэж ирсэн бегеед нуудэлчдийн хувьд тэнгэр нь бусад ард тумнуудийн бурхны адил уурэг гуйцэтгэж байв" (Бира, 2006: 34) гэснээс узвэл, тэнгэр бол шутээн, тэнгэрийн салхи бол шутээний егуулэмж буюу дуу хоолой мен. Монгол ардын улгэр бол хумууний амьдралын жам ёсыг уран сайхны аргаар егуул-дэг урлаг. Араат улаан унэгэнд хууртаж, ендгее идуулчихээд, уйлж суугаа улгэрийн алаг шаазгайтай биеэ зуйрлэсэн. Энэ шулгийн бухэллэг санаа нь орчлонгийн эргэж хеверсен амьдралын тухай тэнд нь хумуун бид багтаж, заримдаа дагаж, заримдаа серж тэмцдэг гэсэн утга юм. Шулгийн нэг санаа буюу бадгийн тегсгелд байх "гуйцээнэ" гэсэн нь туулна гэсэн угтэй дуйх ба "гуйцнэ" гэдэг нь бид хувь заяаныхаа эзэн нь гэсэн утга агуулж байна.
Мен Д. Цэрэнванжилд "нутаг" усны тухай олон шулэг бий. Монгол хэлний тайлбар тольд "Терж ессен, оршин суух газар орон: терелх нутаг (терж ессен нутаг)"1 гэсэн. Ер нь яруу найрагч, уран бутээлчээс эхлээд энгийн ард гээд бух л хумуус еерийн унасан газар, угаасан усыг магтан дуулдаг. Жишээлбэл, орчин уеийн утга зохиолыг ундэслэгч, их зохиолч Д.Нацагдоржийн "Монгол улсын томоохон уул нуруу, гол мерен, говь хангайг тоочин: Энэ бол миний терсен нутаг Монголын сайхан орон" гэж бичсэн «Миний нутаг» шулгээс эхлээд Б.Лхагвасурэнгийн «Бор-жгоны бор тал», П.Бадарчийн «Есен эрдэнийн орон», Ч.Чимэдийн «Би монгол хун», Б.Явуухулангийн «Би хаана терее вэ?» зэрэг маш олон зохиол бутээлийг дурдаж болохоор байна.
Энэ нь ч улс ундэсний ундэстний ухамсарын дархлааг бий болгодог байж ч мэднэ. Тухайлбал Дундад улсын Монгол утга зохиол шинжилгээний нийгэмлэгийн нарийн бичгийн дарга, Эвер Монголын Их Сургуулийн доктор, професор С. Урсгал «Монгол шулэг зуй ба утга зохиолын туух зуй судлал» номондоо "Яруу найрагт еер би-гийн бухимдал гутрал, харамсал, гэмшил, горьдол хийрхлийг уянгалж болохоор барахгуй ямар нэгэн уед хуний ур чадавхийн хусэл шунал, хурьцал, тачаал зэргийг ч илруулж байсан билээ. Гэвч тэдгээр нь цаг урсгалын тулхэлт таталтад сонгог-дон шилэгдсээр еерийнхее унэ цэнийг харуулдаг жамтай. Нийгэм туухийн онцгой хувьслаас хун ахуйн оршил тогтнолд цаашлаад ундэстэн, ястны соёлын системд хямрал суйдлийн дохио тэмдэг ч элэрч мэднэ" (Урсгал, 2010: 9) хэмээн тусгасан байна. Тодруулбал, яруу найрагч гэдэг нь цаг уеийн байдлыг урьдаас мэдэрч, зохиол бутээлээрээ эгэл ардад таниулан ойлгуулдаг. Эвер Монголын одоо уеийн уран зохиолын нийтлэг байдал нь мен ч енее уеийн нийгмийн байдалтай нягт холбоотой нь мэдээж. Д. Цэрэнванжил ч мен енеегийн Эвер Монголын нуудэлчин ахуйгаасаа холдон хотжиж буйг ихэд шуумжлэн, енее болон ирээдуй хойчисдоо монгол ахуйг сурталчилдаг. Энэ ч утгаараа тууний нийтлэгдсэн зохиол бутээлд "нутаг" гэсэн уг орсон 22 бутээл байна. Жишээлбэл, «Алтан шагай менген шагай» /Шулэг/: Малаа мянган тYм осгосон Малчин ардынхаа гарт Ай, XYY минь, Аав нь мартчихжээ. Алтан шагай
Монгон шагай хоёрыг чинь Нутаг дээрээ мартчихжээ.
1https://mongoltoli.mn/search.php?opt=1&word=%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3#
Цагийн эрх хойно Яахав ээ, xyy минь, Тас шувууны зулзага Одлвхввсвв эхэлжж нисээд, Этлввд,
Эцсийн вд нь унахаар HY'дний Y3YYPm цэнхэртэх Уулсын бэл дагуу Ай тYмэн адуу Бэлчиж байдаг нь харагдана. Салхины Y3YYP дагаж, Сайрам бYрдийн ус Шалдан XYYXэд шиг Жирвэгнэж байдаг нь харагдана гэнэ. Ангир вргввний хотонд Амгайгаа XYлхсэн Догшин морьд Зэлээ тойрч
YYрсэж байдаг нь сонсдоно гэнэ. Ай
Тэр нутаг гэж... Малчин монгол улс Дврввн цагийнхаа Хвл дээр жиргэнэ. Мянга тYмэн малтай Мандсан гYрний эзэд Алтан шагай, Мвнгвн шагайг Хоёр гараараа сэлгэн Сага авч,
Мандалт тэнгэрийн Дээвэр доорын Найрлалдан суужээ. Ай,
Тэр нутаг гэж ...
"Шинжлэх ухаан болон онолын дYгнэлт томъёололоор сэтгэн юмс Yзэгдлийн аливаа шинж чанарыг нэгийг негеегеер батлах, харьцуулан батлах аргаар танин мэдэх Yйлээ явуулдаг бол, уран зохиол дYрээр сэтгэн урнаар дYрслэн YЗYYлэх аргаар танин мэдэх Yйлээ явуулдаг" гэснийг баримталбал, уг шYлгээс Тас шувууны зулзага Одлвхввсвв эхэлж нисээд, Отлввд,
Эцсийн вд нь унахаар HY'дний YЗYYрт цэнхэртэх
Уулсын бэл дагуу
Ай mYMэн адуу
Бэлчиж байдаг нь харагдана гэдгийг уншихад, тас шувууны амьдралыг нYДЭнд харагдахуйц дYрсэлж буйгаар батлагдаж байна.
Дээр егуулсэнчлэн, тууний шYлгийн олонх нь сургамжит шYлгийн гэсэн хэдий ч зохиолчийн "уран бYтээлийн арга нь заавал нэг хYнд Yргэлж байх ёстой ЗYЙл ч бас биш юм"(Байгалсайхан, 1995: 113). Харин тYYний уран бYтээлийн агуулга нь их телев соёл уруу чиглэсэн байна. Соёл гэдэг нь "Нийгмийн хегжлийн явцад хYн терелхтний бYтээсэн эд баялаг, оюун ухааны ололтын цогц" (Баярсайхан, 2009: 552) юм. ТYYний бYтээлд нYYДЭлчин соёлын сайхныг магтан, соёлыг нь бYтээсэн хYн зон, байгаль дэлхийн гайхамшгийг егYYлдэгээрээ онцлогтой.
Д. Цэрэнванжилын уран бYтээлийн агуулга сэдэв ерген дэлгэр, орчин Yеийн тYYxэн амьдралаас одоо Yеийн хот хедеегийн амьдралыг хамарсан байна. Тэр бээр малчин айлд терж ессен болохоор тухайн Yеийн хедеегийн байдлыг нарийн нягт ойлгон таньсан тул уран бYтээлийнх гол сэдэв чиглэл болсон. Хедее нутгийн малчин айлын аж амьдралаар дэвсгэр болгон монголчуудын нYYДлийн ахуй байдал, монголчуудын хувь заяаны талаарх еерийн гэсэн Yзэл бодлоо илэрхийлж байдаг. «Дереен дээр ендийсен дэлхий»-н яруу найргийн хYлгийн хиймориор "Солон-го"-гийн хишиг хYртэж, «Дорно дахины ечил» найраглалаар домогзYЙн урамсын галыг хегжеен дYрэлзYYлэн давхиж «Нууц товчооноос тасарсан адуу»-гаа хураахаар холын эрэлд мордсон нь тYYний уран бYтээлийн гол онцлог болох юм.
Д. Цэрэнванжилын яруу найргийн хэл найруулга, дYP ДYPCлэлд "таван хошуу
уу а ч уу а уу а уу (( уу **
мал , нYYдэл , чулуу , морь , туух гэх мэт Yгсийг байнга давтан хэрэглэх нь олонтоо тохиолдож байна. Эдгээр Yгсээр дамжуулан тэрбээр монгол Yндэстний сэтгэлгээгээ илэрхийлсэн олон ШYЛЭГ найргийг зохиожээ.
Мен тэрээр Эвер Монголын засгийн ордноос гардуулдаг Эвер Монголын утга зохиолын дээд шагнал «Солонго» шагналыг «Дереен дээр ендийсен дэлхий» найраглалаараа 1987 онд хорин зургаан насандаа анх удаа, 2008 онд дечин долоон насандаа «Нууц товчооноос тасарсан адуу» найраглалаараа хоёр дахь удаагаа тус тус хYртсэн юм.
ДYГНЭЛТ
Энеедер ч Д. Цэрэнванжил монгол соёлын ев уламжлал, нуудэлчин тYмний сэтгэхYЙн евермец онцлогийг уран бYтээлээрээ уламжлан авч явсаар байгаа билээ. YYний нэг баталгаа нь тууний «Нуудэлчний намар», гэх нуудлийн ахуйг сана-галзсан уянгат аястай найруулал, «Менхийн зоог» гэх монголын домог^лгэрийн уламжлалаас сэдэвлэсэн "нар — хоньчин хуу, хоньчин хуу — нар, нар — ендер настан хоньчин, ендер настан хоньчин — нар хуу" харилцан яриан дахь малд HYД-тэй сайн малчин болох харилцан яриагаар монгол хYн, байгаль дэлхийтэй хYЙн холбоотой тухайд егуулсэн эргэцYYлэлт найраглал нь дунд сургуулийн хичээлийн "Сурах бичигт" орж, БНХАУ-д Монгол хэлээр хичээллэж буй монгол дунд сургуулийн мянга мянган сурагчдын хуртээл болон, монгол соёлын урийг тарьж буй явдал юм.
Энэхуу хоёр бутээлийг багтаасан сурах бичиг 2004 онд хэвлэгдсэн ба ойролцоогоор нэг сая орчим сурагчдад хурсэн дун мэдээг ундэслэвэл тэр бээр монгол евийг есвер насныханд евлYYлэгч, Эвер Монголын яруу найргийн нэрт телеелегч болох нь харагдаж байна.
Ном з у й
Бадмаева, Е.Н. (2023). Культ коня в эпосе «Джангар» и национальное самосознание кочевого калмыцкого народа в условиях природно-климатических факторов. International Symposium on the Exchange and Blending of Silk Road and Multi-ethnic Languages and Literature. Ланьчжоу: Северо-Западный университет национальностей. 170-175.
Байгалсайхан, С. (1995). Уран зохиол шинжлэлийн удиртгал. Улаанбаатар.
Баярсайхан, Б. (2009). Монгол хэлний хураангуй тайлбар толь. Улаанбаатар: Монсудар хэвлэлийн газар.
Бира, Ш. (2006). Их Монгол улсын mYYX, узэл суртлын зарим онцлог асуудлууд. Улаанбаатар.
Омакаева, Э. У (2019). Образ коня в эпическом и песенном творчестве калмыков и ойратов: номинации масти (на материале опубликованных, архивных и полевых источников). Монголы: традиции и современность. Чтения памяти Е.С. Новик. Материалы международной научной конференции. Москва, РГГУ, 11-13 сентября 2019 г. / Mongols: Traditions and Modernity. III Readings in the Memory of Elena S. Novik. Abstracts. Moscow, RSUH, September 11-13, 2019. Сост. и ред. А.А. Соловьева, О.Б. Христофорова / Eds. A. Solovyova, O. Khristoforova. Москва. 27-29.
Омакаева, Э. У, Боваева, Г.М. и др. (2019). Зооморфный код культуры в зеркале калмыцких и монгольских пословиц: зоолексема мерн 'конь'. Социальные и культурные трансформации в контексте современного глобализма. Сборник научных трудов. 3. Грозный: СибИздатСервис. 690-694.
Омакаева, Э.У, Таганова, М.А., Куллыева, М. (2019). Зоолексема мерн/морь/at 'конь' в калмыцких, монгольских и туркменских пословицах на фоне русских: лексико-семантическая и словообразовательная характеристика. Алтайское языкознание: проблемы и исследования. Горно-Алтайск.
Урсгал, С. (2010). Монгол ШYлэг зуй баутга зохиолын тYYX зуй судлал. Хех хот.
Цоморлиг, С. (2022). ввер Монголын яруу найрагч Д. Цэрэнванжилын найраглал, найрууллын Yндэсний соёлын ач холбогдол. Nomadic civilization: historical research. 2(4). 65-79.
References
Badmaeva, E.N. (2023). The cult horse in the epic "Dzhangar" and the national self-consciousness of the nomadic Kalmyk people under the conditions of natural and climatic factors. International Symposium on the Exchange and Blending of Silk Road and Multi-ethnic Languages and Literature. Lanzhou: Northwestern University of Nationalities. 170-175.
Baigalsaikhan, S. (1995). An Introduction to Literary Analysis. Ulaanbaatar.
Bayarsaikhan, B. (2009). A concise dictionary of the Mongolian language. Ulaanbaatar: Monsudar Publishing House.
Bira, Sh. (2006). Some special problems of the history and ideology of Great Mongolia. Ulaanbaatar.
Omakaeva, E. U. (2019). The image of a horse in the epic and song texts of Kalmyks and Oirats: nominations of coat colours (on material of published, archival and field sources). Mongolian: tradition
and modernity. Materials of International Science Conference. Moscow: Russian State University, September 11-13, 2019. Eds. A. Solovyova, O. Khristoforova. Moscow. 27-29.
Omakaeva, E. U., Bovaeva, G.M., etc. (2019). Zoomorphic code of culture in the mirror of Kalmyk and Mongol proverbs: zoolexeme 'horse'. Social and cultural transformations in the context of modern globalism. Collection of scientific works. 3. Grozny: SibIzdatService. 690-694.
Omakaeva, E.U., Taganova, M.A., Kullyeva, M. (2019). Zoolexeme MqpH/Mopb/at 'horse' in Kalmyk, Mongolian and Turkmen proverbs on Russian background: lexical-semantic and word-formation characteristics. Altai linguistics: problems and research. Gorno-Altaisk.
Ursgal, S. (2010). Mongolian poetry and literary historiography. Hohhot.
Tsomorlig, S. (2022). National-cultural significance of the poetry of Inner Mongolian poet D. Tserenvanjil. Nomadic civilization: historical research. 2(4). 65-79.
