Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ВИЛОЯТ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИНИНГ ГИДРОГЕОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ШАРОИТИ ҲАМДА ТУПРОҚМЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ БЎЙИЧА ТАҚСИМЛАНИШИ'

ХОРАЗМ ВИЛОЯТ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИНИНГ ГИДРОГЕОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ШАРОИТИ ҲАМДА ТУПРОҚМЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ БЎЙИЧА ТАҚСИМЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
123
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Хоразм / ташкил этиш / сизот сувлар / ерлар / оқилона / ерларнинг унумдорлик даражаси / қишлоқ хўжалиги / чора-тадбирлар / см / даромади / суғориш каналлари

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ёркин Яхяевич Турдибоев, Шингиз Малисович Айтмуратов, Даврон Адхамжонович Юлчиев

Ўзбекистон республикасида сув ресурсларини бошкариш ва ирригация секторини ривожлантириш” стратегияси ишлаб чиқилди. Сувдан фойдаланишни ташкил этишнинг бундай шакли ирригация-мелиорация тармоқларини эксплуатация қилиш сифатини яхшилайди ва сарф харажатларни камайтиради, сувдан оқилона ва тежамли фойдаланишни таъминловчи самарали механизмни яратади, кейинги йилларда қишлоқ хўжалигини ислох қилиш, фермер хўжаликларини ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва бозор инфратузилмасини барпо этиш борасида амалга оширилаѐтган чора-тадбирлар, қишлоқда хақиқий мулкдорлар синфини шакллантириш, қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини ва даромадини кўпайтириш имконини берди. Хоразм вилоятида 2021 йилда сизот сувларининг жойлашиши ўртача сатҳи 178 см ни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2020 йилда 175 см ташкил қилган. Яъни сув билан кам таъминланганлик ҳисобига сизот сувлари сатҳи 3 см га паст бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ёркин Яхяевич Турдибоев, Шингиз Малисович Айтмуратов, Даврон Адхамжонович Юлчиев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ВИЛОЯТ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИНИНГ ГИДРОГЕОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ШАРОИТИ ҲАМДА ТУПРОҚМЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ БЎЙИЧА ТАҚСИМЛАНИШИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

ХОРАЗМ ВИЛОЯТ СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИНИНГ ГИДРОГЕОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ШАРОИТИ ХДМДА ТУПРО^-МЕЛИОРАТИВ Х^ОЛАТИ БУЙИЧА ТАЦСИМЛАНИШИ

Ёркин Яхяевич Турдибоев

доктарант

Шингиз Малисович Айтмуратов

мустакил тадкикотчи

Даврон Адхамжонович Юлчиев

мустакил тадкикотчи

АННОТАЦИЯ

Узбекистон республикасида сув ресурсларини бошкариш ва ирригация секторини ривожлантириш" стратегияси ишлаб чикилди. Сувдан фойдаланишни ташкил этишнинг бундай шакли ирригация-мелиорация тармокларини эксплуатация килиш сифатини яхшилайди ва сарф харажатларни камайтиради, сувдан окилона ва тежамли фойдаланишни таъминловчи самарали механизмни яратади, кейинги йилларда кишлок хужалигини ислох килиш, фермер хужаликларини ривожлантириш, ишлаб чикариш ва бозор инфратузилмасини барпо этиш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар, кишлокда хакикий мулкдорлар синфини шакллантириш, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш хажмини ва даромадини купайтириш имконини берди. Хоразм вилоятида 2021 йилда сизот сувларининг жойлашиши уртача сатхи 178 см ни ташкил этган булса, бу курсаткич 2020 йилда 175 см ташкил килган. Яъни сув билан кам таъминланганлик хисобига сизот сувлари сатхи 3 см га паст булган.

Калит сузлар: Хоразм, ташкил этиш, сизот сувлар, ерлар, окилона, ерларнинг унумдорлик даражаси, кишлок хужалиги, чора-тадбирлар, см, даромади, сугориш каналлари.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президентининг "Ерларнинг мелиоратив %олатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштриш чора-тадбирлари

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

тугрисида" ги 2007 йил 29 октябр ПФ-3932 сонли фармонини ижроси буйича 2021 йил 24-февралдаги "2021-2023 йилларда Узбекистон республикасида сув ресурсларини бошкариш ва ирригация секторини ривожлантириш" стратегияси ишлаб чицилди. Сувдан фойдаланишни ташкил этишнинг бундай шакли ирригация-мелиорация тармоцларини эксплуатация цилиш сифатини яхшилайди ва сарф харажатларни камайтиради, сувдан оцилона ва тежамли фойдаланишни таъминловчи самарали механизмни яратади, кейинги йилларда цишлоц хужалигини ислох цилиш, фермер хужаликларини ривожлантириш, ишлаб чицариш ва бозор инфратузилмасини барпо этиш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар, цишлоцда хациций мулкдорлар синфини шакллантириш, цишлоц хужалиги махсулотлари ишлаб чицариш уажмини ва даромадини купайтириш имконини берди. Вилоят сугориладиган ерларининг гидрогеологик-мелиоратив шароити хамда тупрок-мелиоратив холати буйича таксимланиши

Хоразм вилояти геоморфологик жихатдан аллювиал жинслар гил, гилли кум, кумок, кумлок каби ёткизиклардан иборат булиб, ер усти тузилиши жихатидан ясси текислик булиб, бир томондан шимолга, иккинчи томондан шимоли-гарб йуналишига караб 0,00015 - 0,0005 нишабликда жойлашган. Шунингдек Хоразм вилояти Амударёнинг куйи кисмида жойлашганлиги сабабли кадимдан сугориб дехкончилик килинадиган ерларида калинлиги 2 - 3 м га етувчи антропоген (агроирригация) катламлар вужудга келган. Худуд тупрокларининг пайдо булиши ва ривожланиши бевосита Амударё келтирган аллювиал ёткизиклар билан боглик. Аллювиал жинслардан иборат булган вилоят тупрокларининнг механик таркибига кура асосан огир кумок ва лойка тупрок (17,3%), урта кумок тупрок (40,3%), енгил кумок тупрок (29,1%) хамда кумлок ва кумли тупрок (13,3%) лардан ташкил топган1 (1-расм).

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

1-расм. Хоразм вилояти тупрокдарининг механик таркиби буйича таснифланиши (Манба: Уздавергеодезкадастр).

Хоразм вилояти ердарининг унумдордик даражаси (бонитировкаси) тупрокнинг асосий хусусиятдари ва табиий шароитлари, жумдадан, генетик аломатлари, сугориш бошланган давр муддати, механик таркиби, тупрок хосил киладиган жинслар генезиси, тупрок катламининг сизот сувларини утказувчанлиги, шурланиш даражаси, эрозияга учраганлиги, тошлоклик ва гипслашганлик даражаси ва хоказоларни хисобга олган холда уртача - 53 баллни ташкил килади. Вилоятнинг карийиб 50% (117,0 минг га) сугориладиган ерлари унумдорлик даражаси буйича 41-60 (уртача) балл бонитетига эга (2-расм).

Шунингдек, вилоят жами сугориладиган ер майдонининг 60% ни кам шурланган, 30% ни урта шурланган ва 10% ни кучли шурланган ерлар ташкил килади. Шу сабабли тупрокда йигиладиган тузлар, тупрокнинг шурланиш даражасига, хамда тупрокнинг механик таркибига караб шур ювиш тадбирлари утказилади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

2-pacM. Xopa3M buhoath TynpoKgapuHHHr cu^ar öaxocu (öoHHTupoBKa gapa^acu). MaHÓa. Y3gaBepreoge3KagacTp MatnyMoraapu.

rugporeonoruK ^Hx,argaH bhho^t xygygu ^yga khhhk HHmaönuK 6unaH öofhhk öynufflH ep octh rpyHT cyBnapuHHHr okhmhhh ^yga KHHHHnamTHpHmH öunaH a^panuö Typagu. ch30t cyBnapu ep W3ura aHna akhh öynuö, yHHHr ypTana HunnuK nyKypnuru cyFopunaguraH xygyg^apga 1,0 - 2,5 m arpo^uga y3rapu6 Typagu. Вeгeтaцнa gaBpuga ep octh cyBnapuHHHr ypTana nyKypnuru - 1,4 - 1,5 m hh TamKun KH^agu (3-pacM). ffly caöaönu KaM rnypnaHraH Ba ep carxura akhh ^oñnarnraH ep octh cyBnapu TynpoKHHHr cyB Ba Ty3 TapTHÖnapura $aon Tatcup Kypcaragu.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

250 --—

Яне Фе! Map Апр Май Июн Июп Ait Сен Окт Ноя Дек

3-расм. Хоразм вилояти худудида сизот сувлари сатхинингуртача ойлик узгариши (2011-2021 йиллар учун уртача маълумотлар асосида).

Хоразм вилоят икдим шароити, ер усти рельеф тузилиши ва кишлок хужалик сугориладиган ерларининг кенг таркалиши хамда шунга мос равишда сугориш интенсивлиги ерларнинг мелиоратив холатини аниклаш ва мониторинг килиб боришда ер ости сизот сувларининг урни катта саналади. Олиб борилган тадкикотларнинг биринчи йилида вилоятдаги ер ости сизот сувларининг холати, сатхи ва минераллашуви урганилди. Бунга кура, вилоятда мелиорация экспедицияси томонидан урнатилган назорат кудукларининг сони 1999 та булиб, улардаги сизот сувлари сатхи хар 10 кунда ва шурланганлик даражасини аниклаш буйича 1 апрел, 1 июл ва 1 октябр холатларига мунтазам улчов ишлари олиб борилади. Сизот сувлари минерализацияси динамикасини апрел ойи холати буйича бахолаш шур ювиш тадбирининг сизот сувлари минерализациясининг вакт утиши билан динамик узгаришини аниклаш имкониятини яратади. Ёз фаслининг июл ойи кишлок хужалик экинларини сугоришнинг энг юкори даври булиб, интенсив сугориш амалга оширилади. Октябр ойи эса асосий кишлок хужалик экинлари вегетация даври тугаш ойи хисобланади. Хоразм вилотида сизот сувлари сатхини кузатиш, шурланишини аниклаш, назорат килиб бориш ерларнинг мелиоратив холатини белгиловчи асосий курсаткичлардан биридир. Вилоятда сизот сувлари сатхининг узгаришига асосан гидрогеологик шароит сугориш режими, сугориш каналларининг фойдали иш коэффициентига, зовурларнинг солиштирма узунлиги, зовур модули,

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

экнnгaн экннnapнннг ÖuonoruK xycycH^ra Tatcup Kunagu. Buno^T cyFopunaguraH MañgoHnapuHHHr ep octh TynpoK cyBnapu acocaH AMygape cyBnapugaH ^yMnagaH, gaBnaTnapapo KaHannapgaH, gananapgaH $нnbтpaцнfl cyBnapu xucoÖura TamKun TonraH. CyFopunaguraH MañgoHnapga epnapHHHr rnypuHH MBum xaMga вeгeтaцнa gaBpuga ÖepunraH cyBnap opKanu ep octh cyBnapu caTxu «Haga KyTapunagu. By KypcaTKHHHH HopMan xpnaTga caKnaÖ Typumga KonneKTop-gpeHa^: TapMOKnapuHHHr ponu KaTTa.

OnuHraH MatnyMOTnap Taxnunnapura Kypa Buno^T SyHuna 265562 ra MañgoH Ha3opaT ocTura onuHraH ÖynuÖ, ymÖy MañgoHnapHHHr ch30t cyBnapu caTXHHH Ha3opaT Kunum ynyH Buno^T MenuopaTHB экспegнцнa xucoÖugaru 2093 goHa Ky3aTyB KygyKnapu MaB^yg ÖynuÖ, myHgaH TyMaHnapga 1999 goHa ^oñnamraH.

Xopa3M Buno^TH 6yñHHa 2021 nunga AMygape xaB3acugaH 3397,8 MnH m3 cyB cyFopumra onuHraH Öynca, 2020 ñunga Öy KypcaTKHH 3607,39 MnH m3 cyBHH

-5

TamKun этн6, yTraH nunra HHCÖaTaH 209,59 MnH m cyB KaM onuHraH.

XY^OCA

fflyHgaH Kenuö hhkhö, Buno^Tga 2021 ñunga CH3OT cyBnapuHHHr ^oñnamum ypTana caTxu 178 cm hh TamKHn этгaн Öynca, Öy KypcaTKHH 2020 ñunga 175 cm TamKun KunraH. ^tHH cyB öunaH KaM TatMHHnaHraHnuK xucoÖura CH3OT cyBnapu caTxu 3 cm ra nacT öynraH.

BunoflTga CH3OT cyBnapuHHHr carxu ycuMnuKnapHH puBO^naHum (вeгeтaцнa) gaBpuga 2021 nunga 152 cm nyKypnuKga ^oñnamraH öynuö, Öy KypcaTruH 2020 ñunga 156 cm hh TamKun Kungu, atHH 2020 nunra HHCÖaraH 4 cm

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-49-55

баланд жойлашган.

Уз навбатида, вегетация даврида сизот сувлари сатхи жойлашишига кура 0-1,0 метргача ораликдагилар 2021 йилда 29554 гектарни, 2020 йилда 30293 гектарни ташкил этган.

Вилоятда 2021 йилги сув танкислиги шароитида ва 2020 йилга нисбатан 209,59 млн м сув кам олинганлиги сабабли сизот сувларининг сатхи вегетация даврида 0-1 метргача булган ораликдаги майдонлар 739 гектарга камайишига олиб келди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштриш чора-тадбирлари тугрисида" ги 2007 йил 29 октябр ПФ-3932 сонли фармонини ижроси буйича 2021 йил 24-февралдаги "2021-2023 йилларда Узбекистон республикасида сув ресурсларини бошкариш ва ирригация секторини ривожлантириш" стратегияси

2. Бапаев Б. Пахтачиликда томчилатиб сугориш самарадорлиги. // Пахтачилик журнали. Тошкент, 1993. - № 4-6. 15-17 б.

3. Дала тажрибаларини утказиш услублари. Тошкент -2007. - 188 б.

4. Даспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статической обработки). М: Агропромиздат, 1985. - 337 с.

5. Данильченко Н.В. Методы определения суммарного водопотребления и расчет поливных режимов сельскохозяйственных культур: Автореферат диссертации кандидат технических наук. М: 1965-43 с.

6. Духовный В.А. Капельное орошение-перспективы и препятствия. // Сб. научных трудов по капельному орошению НПО САНИИРИ. Ташкент, 1995. -386 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.