Научная статья на тему '“ХОЛДОРХОН” ДОСТОНИДА ЭРГАШ ЖУМАНБУЛБУЛ ЎҒЛИ ТОМОНИДАН БАЬЗИ ЯСОВЧИ ҚЎШИМЧАЛАР ЁРДАМИДА ЯНГИ СЎЗЛАР ЯСАЛИШИ ҲАҚИДА'

“ХОЛДОРХОН” ДОСТОНИДА ЭРГАШ ЖУМАНБУЛБУЛ ЎҒЛИ ТОМОНИДАН БАЬЗИ ЯСОВЧИ ҚЎШИМЧАЛАР ЁРДАМИДА ЯНГИ СЎЗЛАР ЯСАЛИШИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
53
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
достон / сўз ясалиши / сўз ясовчи қўшимча / морфологик кўрсаткичлар / майдон / уруш. / epic / word formation / derivational suffix / morphological indicators / field / war.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — A. Eshmuratov

Ушбу мақолада Эргаш Жуманбулбул ўғлининг ясовчи қўшимчаларга, хусусан, -дон ва –дор қўшимчаларига ижодий муносабатда бўлиб, ушбу қўшимсчалар ёрдамида янги сўзлар ясаганлиги ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT THE CREATION OF NEW WORDS BY THE SON OF JUMANBULBUL WITH THE HELP OF SOME CREATIVE ADDITIONS IN THE EPIC OF "KHOLDORKHAN"

This article deals with the formation of new words with the help of word-building morphemes by Ergash shair in the dastan “Kholdorkhon”.

Текст научной работы на тему «“ХОЛДОРХОН” ДОСТОНИДА ЭРГАШ ЖУМАНБУЛБУЛ ЎҒЛИ ТОМОНИДАН БАЬЗИ ЯСОВЧИ ҚЎШИМЧАЛАР ЁРДАМИДА ЯНГИ СЎЗЛАР ЯСАЛИШИ ҲАҚИДА»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"ХОЛДОРХОН" ДОСТОНИДА ЭРГАШ ЖУМАНБУЛБУЛ УГЛИ ТОМОНИДАН БАЬЗИ ЯСОВЧИ ЦУШИМЧАЛАР ЁРДАМИДА ЯНГИ СУЗЛАР

ЯСАЛИШИ ^АЦИДА Эшмуратов А

ЖДПУ

https://doi.org/10.5281/zenodo.7295427

Аннотация. Ушбу мацолада Эргаш Жуманбулбул углининг ясовчи цушимчаларга, хусусан, -дон ва -дор цушимчаларига ижодий муносабатда булиб, ушбу цушимсчалар ёрдамида янги сузлар ясаганлиги хацида суз боради.

Калит сузлар: достон, суз ясалиши, суз ясовчи цушимча, морфологик курсаткичлар, майдон, уруш.

О СОЗДАНИИ НОВЫХ СЛОВ СЫНОМ ДЖУМАНБУЛЬБУЛА С

ПОМОЩЬЮ НЕКОТОРЫХ ТВОРЧЕСКИХ ДОПОЛНЕНИЙ В ЭПОСЕ

"ХОЛДОРХАН"

Аннотация. В этой статье идёт речь об образовании новых слов с помощью словообразовательных морфем Эргашем шаиром в дастане "Холдорхон " .

Ключевые слова: эпос, словообразование, словообразовательный суффикс, морфологические показатели, поле, война.

ABOUT THE CREATION OF NEW WORDS BY THE SON OF JUMANBULBUL

WITH THE HELP OF SOME CREATIVE ADDITIONS IN THE EPIC OF

"KHOLDORKHAN"

Abstract. This article deals with the formation of new words with the help of wordbuilding morphemes by Ergash shair in the dastan "Kholdorkhon".

Key words: epic, word formation, derivational suffix, morphological indicators, field,

war.

KIRISH

-дор кушимчаси билан ясалган сузлар достон матнида 30 тани ташкил этиб, улар 104 марта кулланган. Уларнинг ярмидан купи, масалан, амалдор, бардор-бардор, бедор, вафодор, гумондон-гумондор, гуштдор, миннатдор, номдор, охангдор, пойдор, пулдор, тождор, фармонбардор, хабардор, харидор, холдор, элдор, ярадор сингари элементлар тилда аввалдан мавжуд булган ва шу х,олда достон матнига х,ам кириб келган лексемалар саналади. Улардан жигадор, найзадор, жиловдор, ёлдор кабилар халк огзаки ижоди намуналари матнида фаол кулланилади.

Ушбу кушимчанинг тожикча кушимча булишига карамасдан, Эргаш шоир уни суз ясалиш жараёнига дадил олиб киради ва янги сузлар ясайди. Масалан: асбобдор (258), мотамдор (389), инъомдор (422), майдондор (118), зулфдор (75), анжомдор (416), машхурдор (413): ...хар хил бошца-бошца асбоб, бир-бировигаухшамайдиган буюмларнинг баридан циргизлар олиб, жуда асбобдор булиб цолди (258).

Янги ясалган сузлар орасидаги айрим бирликлар, масалан, инъомдор, машхурдор, мотамдор элементлари бошка достонларда кузга ташланмади. Кухи К,офга машхурдор, Хасан Кулбар жунади (413) бандидаги машхурдор ясалишини х,еч бир ерда учратган эмасмиз. Ушбу банддан олдинги бандда Париларга хизматкор, Жами девларга Сардор жумлалари мавжуд булиб, унда биринчи мисранинг охирги элементи хизматкор булган,

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

бу суз узига кофиядош сузни талаб килган. Ана шу бирлик машуурдор булган. Сузни машуурликка эга булиш маъносида тушуниш мумкин булса-да, сузнинг ясалишини муваффакиятли чиккан деб булмайди. Ушбу фикрни мотамдор сузи хдкида х,ам айтиш керак: ...лашкарнинг улганини эшитиб, бари мотамдор булиб, дод-фарёд этиб, бирови утиб деб, бирови мутиб деб, бирови отам деб, бирови акам деб, бирови углим деб мотамдор булмаган уеч бир уовли цолмади (389). Узбек тилида азадор сузи мавжуд. Ушбу модел сузнинг ясалишига асос булган, аммо бу ясалиш х,ам муваффакиятли булмаган. Лекин сахий маъносини берадиган инъомдор сузи уринли кулланган: Гуруглибек инъомдор бек эди (422).

МЕТОБ УА МЕТОБОЬООГУА

Майдондор элементининг кулланишини х,ам муваффакиятли ясалиш сифатида бах,олаймиз ва Эргаш шоирнинг мах,орати сифатида эътироф этамиз. Фикримизнинг исботи учун майдон лексемаси ва унинг негизида х,осил булган сузларни тах,лил киламиз.

Ушбу суз «Алпомиш»да 95 марта кулланган ва жанг киладиган, урушадиган жой маъносини ифодалаган. Факат 4 марта майдон цилмоц, 7 марта майдон булмоц шаклида ишлатилган: Келгин, бул, бирга майдон килайин, Насиб этса, сенинг додинг берайин. Бир аросат бунда майдон булади, Турган барча томошани куради (162). «Кунтугмиш»да 41 марта кулланган. Майдон бошламок, майдон булмок, майдон уйнамок бирикмалари таркибида маънолари кенгайган: Неча шаузодлар билан щр ерда майдон уйнашиб, Гоуларда от чопиб, гоуларда чавгон уйнашиб. Энди куринг боллар майдон бошлади, Тараф келди деди, вактин уушлади (103). Шу х,олатни «Якка Ах,мад» (51 марта) ва «Орзигул»да (31 марта) х,ам кузатамиз. Биринчи достонда майдон сузини жуфтлашган х,олда куллаб, маъно меъёрига караганда кучайтирилган, тожикча бе- кушимчаси иштирокида янги суз ясалган: Майдон-майдон отин елган эканди, Душман излаб жонин булган эканди (23). Мардни щм гафлатда армон билан бемайдон банди килар эканда (30). Иккинчисида унга аро сузи кушилиб китобий ифода юзага келган: Майдонаро куриб келдим ёлгизин, Суюнчига келиб улсам булами? (308). Шунингдек, «Ойсулув»да 3 марта, «Ширин билан Шакар»да 48 марта кулланган.

Англашиладики, Фозил Йулдош, Ислом шоир каби халк бахшилари х,ам достон айтиш жараёнида майдон сузидан фойдаланишган, аммо уларнинг х,еч бири сузни куллашда Эргаш шоирчалик муваффикаятга эришган эмас. «Холдорхон»да суз куйидаги шаклларда учрайди: майдон, майдон килмок, майдонлашмок, майдонгоу, майдондорлик, майдон, майдон-майдон каби.

ТАБОЩОТ ^ТПА8Г

Майдон сузининг УТИЛда 5 та маъноси изох,ланган [УТИЛ.1,442]. Шуларнинг учинчиси - бирор иш-х,аракат учун мулжалланган ёки шундай иш-х,аракат юз берадиган жой маъноси билан «Холдорхон» матнида иштирок этади: Сардордан куп одам улди, Куп улик майдонда крлди (59). Достон матнида ушбу суз кулланишига хос хусусият унинг уруш сузи билан маънодошлик касб этганлигидир. Унинг майдон килмок, майдонлашмок шаклларида кулланилиши х,ам ана шу маънодошлик билан боглик булиб, урушмок, уруш килмок маъноларини ифодалайди: Бор, кета бер, ёш бола, Сенман майдон килмайман (309) каби.

Майдон килмок нинг бир кадар китобий майдон этмок варианти х,ам кулланган: Валламатим, мен майдонга кетаман, Бориб барзангиман майдон этаман (137).

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Достонлар тилида майдон элементини уруш маъносида тушуниш шу даражада сингганки, жанг, уруш циладиган жой маъносини англатиш учун унга гох кушичасини кушиб ишлатилган: Икки лашкар хаммаси жойидан туриб майдонгохга келиб, саф тортиб, бир-бирига бетма-бет булиб турди (132).

Майдон ва уруш сузлари уртасидаги маънодошлик майдон сузининг бошка, масалан, гал, навбат маъноларини келтириб чикаради: Бу кун Гуруглибекнинг майдони (301). Ёшсан, Аваз, майдонингни менга бер, Отага цараган яхши ул булар (304). Сузнинг ушбу маъноси матний характерга эга; пайт маъноси эса сузлашув нуткида хозир хам махсулдор хисобланади: Бир майдон томоша цилиб туринг, тога (146).

Юкорида таъкидлаганимиздек, майдондор сузи хам муаллиф томонидан муваффакиятли кулланган ва майдонда, кураш майдонида, уруш майдонида хукмронлик цилиш, устунлик цилиш маъноларини берган: Фарходбек тошдай цамади, неча кун майдондорлик цилди, майдон экан, уеч ким чицмади (240).

Майдон сузининг жуфтлашган холда кулланиши хам унинг мазмунига янгича оттенка киритган, кутаринкилик, жасорат, мардликнинг алохида бир ифодаси сифатида хизмат килган: Майдон-майдон Fиротингни елгайсан, Узоц элда уйнагайсан, кулгайсан (10). Бу ифода усули достонлар услубига тула мос келади.

Уруш ва жанг тушунчалари билан боглик холда анъанавий бирикмаларга хам мурожаат килинган. Достон кахрамонлари олиб бораётган жанг майдони афсонивий, тарихий шахслар номи билан киёсланган : Ботир булсанг кел, Алининг майдони, Зурлик цилиб, тортиб олгин цургонни! (58). Шу билан бирга, марди майдон, майдон ичинда каби баркарор жумлалардан хам фойдаланилган: Эй номард, ишингга хозир бул, — деб иккови марди майдон кичкина жанг цилди, бир-бирига голиб кела олмади (103).

Гуруглибекнинг пахлавони Бексаранинг Холдорхон кушини билан олиб борган жангининг 8-9 сахифалик баёнида майдон ичинда жумласидан фойдаланади: Олишди майдон ичинда, Тукилди майдон ичинда, Югурди майдон ичинда, Урушди майдон ичинда, Урлашди майдон ичинда, К,арашди майдон ичинда, Отилди майдон ичинда, Солишди майдон ичинда, Чопишди майдон ичинда, Кувишди майдон ичинда, Силташди майдон ичинда, Топилди майдон ичинда, Чайпашди майдон ичинда, Билинди майдон ичинда, Ушлашди майдон ичинда (272-280) каби.

Гарчи Алининг майдони тарзидаги жумлалар кам учраса-да, майдон ичинда, марди майдон сингари бирикмалар барча достонлар услуби учун хос булган хусусият саналади.

-дон ни тилимизда фаол булган -чи, -гуй кушимчалари билан синонимик тарзда куллайди: Ана энди Холдорхон подшонинг катта кайвонилари, маслахатдонлари, улуглари — бариси куп панд-насщатлар цилиб айтди (183).

Узбек тилига тожик тилидан олинган, отларга кушилиб, шу суз оркали ифодаланган предметга эгалик ёки предметнинг ушанга хос, тааллукли эканлигини билдирувчи от ясовчи -дор кушимчаси [УТМЛ, 418] Эргаш шоир томонидан мотамдор (389), анжомдор (416), инъомдор (33), майдондор (118) сузлари таркибида самарали кулланган деб айта оламиз. Аммо Париларга хизматкор, / Жами девларга Сардор, / Кухи Кофга машхурдор, / Х,асан Кулбар жунади (413) мисолида машхур сузига -дор кушимчасини кушишга хеч кандай хожат йук эди. У матнда бирон бир лингвистик вазифани адо этаётган эмас. Унинг кулланиши экспромт окибати, Сардор га кофия натижаси булиши мумкин.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

MUHOKAMA

Биз киёсий урганган айрим достонларда ушбу сузларнинг ишлатилишида чегараланганлик куринади. Масалан, «Алпомиш»да анжомдор факат 2 марта, «Ширин билан Шакар»да 3 марта кулланган, «Якка Ах,мад»да мотамдор сузи 1 марта кулланган: Сен биласан бу цалмоцлар анжомдор, Анжомсиз кишида нима цувват бор («Алпомиш»). Сен билмайсан бул анжомдор ёрингни, Мен сенга миндирай тулпорларимни («Ширин билан Шакар»). К^орахон устига Сарихон эли билан, асбоб-олоти билан келиб, икки мотамдорлар бирлашиб, зор-зор йиглашиб («Якка Ах,мад»). «Кунтугмиш» ва «Орзигул»да уларнинг биронтаси х,ам кулланмаган. Бу эса Эргаш шоир бадиий тафаккур куламининг кенглик даражаси, она тилимиз имкониятларидан фойдаланиш мах,оратининг исботидир.

Бирор предметга, белги-х,олатга эга эканликни, предметнинг бирор нарсага ярокли эканлигини, эгаликда ортикликни курсатувчи -ли [УТМЛ, 428] ни х,ам Эргаш шоир тилимизда мавжуд моделлар асосида узига хос тарзда куллайди: ажалли (278), танимли (196), беримли (371), уаромли (377), инъомли (422), ишонимли (196) каби.

Ушбу сузлар орасида ажалли нинг «Алпомиш»да 2 марта, «Кунтугмиш»да 1 марта, «Ширин билан Шакар»да 1 марта кулланганлиги, унинг нисбатан достон айтувчилар тилида амалда эканлигидан далолат беради. Инъомли 1 марта «Кунтугмиш»да кулланган. Долган сузлар кулланмаган. «Орзигул» ва «Якка Ах,мад»да уларнинг биронтасидан х,ам фойдаланилмаган.

Мазкур кушимча билан ясалган юкоридаги сифатларнинг кулланиши х,ам асосан Эргаш шоир услубига хос деб айтишимизга асос булади. Факатгина ишонимли сузи же-ловчи халк тилида х,озир х,ам ишлатилади, холос.

XULOSA

Достон матнида баъзи морфологик курсаткичлар узаро вариант сифатида катнашади. Масалан, унлиларнинг тил олди ва тил оркасида талаффуз этилишига кура фаркланадиган феълнинг инфинитив шакллари -моц/-мак ни олган сузларнинг кулланиш нисбати бир хил эмас. -моц катнашган феъл шакллари 50 дан ортик, -мак эса билмак (290), емак (17,18), етмак (417), кетмак (417) сингари санокли сузлардагина учрайди. Уларнинг айримлари бермак (113) - бермоц (261), демак (366) - демоц (370), кутармак (87) - кутармоц (422) тарзида баравар кулланган. -роц/-рак вариантида 25 та сузшакл -роц билан юзага келган: зиёдароц, майдароц, бецорувроц, булайроц, нарроц, баттарроц, бауодирроц каби. Факат битта суз -рак ёрдамида шаклланган:эртарак (309). -ган/-гон варианти факат бир уринда кулланган: Кизга куёв, углимга циз олардим. Менда ундай томир-тувгон булмаса?! (365). Бу вариантлилик факат же-ловчи шевага хос ва шу суз доирасида чегараланган. Адабий тилда -гон нинг вазифаси феълдан сифат ясашдир [УТМЛ,402]. -гил/-гил. Тарихий шакл саналадиган ва [УТМЛ,408] бу курсаткичлар достон матни учун хос эмас. Уларга факат бир мартадан мурожаат килинган: Гуругли хат муурини курди, уцигил, деб муншига берди (197), Шоу Кайсар муурини курди, уцигил, деб уни мирзага берди (260). Долган уринларда «феълдан англашилган маънони алох,ида таъкидлаш, кучайтириш билан ифодалайдиган феълнинг буйрук майлини х,осил киладиган -гин кушимчасидан [УТМЛ,408] фойдаланилган. Бундай сузлар 52 тани ташкил этиб, улар матнда 213 марта кулланган: айлагин, айрилмагин, келмагин, сузлагин, суйлагин, солмагин, тайёрлагин, цайтармагин, цилмагин каби. -гач/-кач/-гач/-цач. Пайт ва сабаб маъносини англатувчи бу кушимчалар достон матнида кулланилмаган. УТМЛда уларга -

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

равишдош ясовчи -иб кушимчаси синоним булиши мумкинлиги айтилган [407]. Тузилган терс лугатда ушбу кушимча билан тугалланувчи 675 та сузшакл кайд этилган. «Феълнинг ноаник келаси замон шакли» [Х,амдамов.2003,25] хисобланадиган -гай/-гай курсаткичлари адабий тилимизда факат поэтик восита сифатида сакланиб колган ва жуда кам уринларда булса-да, достон матнида учрайди: тушмагай, еткизгай, булгай, тулиб-тошгай каби.

REFERENCES

1. Аъзамов С. «Кунтугмиш» достонининг тили хакида// СамДПИ профессор-укитувчиларининг VI илмий-назарий конференцияси тезислари. - Самарканд, 1972. Б. 57-58.

2. Жуманазарова Г. «Ширин билан Шакар» достонининг лугавий ва лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фанлари номзоди ...дис.- Тошкент, 2008. -229 б.

3. 3.Алпомиш. Узбек халк кахрамонлик достони /Айтувчи: Фозил Йулдош угли, ёзиб олувчи: Махмуд Зарифов.- Тошкент: Шарк, 1998. - 400 б.

4. Кунтугмиш. Узбек халк достонлари. Булбул тароналари. Беш томлик, I- том. -Тошкент: Фан, 1971. 382 б.

5. Ойсулув. Булбул тароналари. Беш томлик. I-том. - Тошкент: Фан, 1971. -287 б.

6. Орзигул. Достонлар. Айтувчи: Ислом Назар угли. Нашрга тайёрловчи: М.Афзалов. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1975. -384 б.

7. Ширин билан Шакар. /Айтувчи: Фозил Йулдош угли. Нашрга тайёрловчи: М.Шайхзода. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1975. -130 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.