CC BY
9ЭОЖ 542.06:37.09
ХИМИЯНЫ ОЦЫТУДА ПЭНАРАЛЬЩ ИНТЕГРАЦИЯНЫЦ ОРНЫ ЖАЦСЫЛЬЩ АЯЖАН ЕРЖАНЦЫЗЫ
Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц ^азакстан халкына Жолдауында: «Мацызды мэселе - улт элеуетiн арттыруда мацызды рел аткаратын бiлiм беру жуйесшщ жай-кYЙi. Елдщ болашагы нэресте бесiгiнде калыптасады». Эрбiр муFалiм езшщ педагогикалык кызметшде жеке окушылардыц зерттелетш оку материалын калай кабылдайтынын тYсiнуге тырысуы жэне олардыц кабылдауын ерекше тYPде жаксарту кажеттiлiгiн тYсiнуi керек.
Интеграция педагогикалык кубылыс ретiнде бурыннан келе жаткан дэстYрге ие. XVII гасырда Ян Каменский бастауыш мектеп тек окуды, жазуды жэне санауды гана емес, сонымен катар балалардьщ мYДделерiне негiзделген жалпы бiлiм корына кiретiн балаларга пайдалы акпаратты Yйретуi керек дедi. Эр окушыны жYЙелi жэне ассоциативтi, интеграцияланган тYPде окыту керек, бул бiлiмдi бiрiктiрумен камтамасыз етедi. Дидактикалык принцип жэне шарт ретiнде окытудагы пэнаралык байланыстар бiрнеше оку пэндерiн окытудыц максаттарын, мшдеттерш, формалары мен эдiстерiн, сондай-ак пэндi пайдалану кажеттiлiгiн карастырады. Бул ресурстар ¥БТ-га дайындык кезiнде эрбiр оку пэш пэнаралык байланыстыц белгiлi бiр тYрлерiшц кезi болып табылады.
Пэнаралык байланыстарды жYзеге асырудыц жолдары мен эдiстерi туралы мэселе окыту эдютерш жетiлдiрудщ мацызды мэселелершщ бiрi болып табылады. Окытудыц эдiстерi мен формаларын дайындауды муFалiм багдарламалык материалдыц мазмуны негiзiнде жэне окушылардыц пэнаралык байланыстар непзшде пэндi окуга дайындыгы непзшде жYргiзедi. Бул ретте олар жалпы гылыми бiлiмдi терецдетедi, нактылайды жэне игередь Химия сабактарында ¥БТ-га дайындык кезшде пэнаралык байланыстарды жYзеге асыру химия муFалiмiнiц биология, физика, география, тарих, математика, астрономия муFалiмдерiмен ынтымактастыгын кездейдi. Пэнаралык байланыстарды колдана отырып, сабакты сапалы еткiзу Yшiн химия пэншщ муFалiмi сабакты куру эдютемесше шыгармашылыкпен карауы керек.
Пэнаралык байланыс-казiрri заман талабына сай окыту процесшщ мацызды саласы болып табылады. Бул байланыс жаратылыстану пэндерi мен коFамдык-гуманитарлык пэндер арасындаFы байланыстарды жэне окушыларды ецбекке баулуды жYзеге асыруFа кемектеседь
^азiрri тацда бiлiм беру жYЙесi барлык пэндердi езара байланыстыра, юрштсре, сабактастыра отырып, окыту аркылы бшм берiп, жастарды шыFармашылык iс-эрекетке YЙрету, жеке бас дербестiгiн дамыту, бойларына жауапкершiлiк, орныктылык калыптастыру мэселелерiн шешу максатын кездеп отыр.
Пэнаралык байланыстарды жYзеге асыру Yшiн окытушыFа темендепдей талаптар койылады:
- оку YPДiсiнде пэнаралык байланыстарды жузеге асыру барысында оку эдютемелш жумыстарды уйымдастырудыц негiзгi каFидаларын бiлу;
- бiлiм беру жYЙесiндегi пэнаралык байланыстардыц релiн тYсiну жэне оларды дамыту перспективаларын керу;
- оку YPДiсiнде пэнаралык байланыстардыц мазмундык, iс-эрекеттiк ерекшелштерш
бiлу;
ШАИХОВА Б.К.
Гылыми жетекшг п.г.к. Аманжолов университетi, Эскемен к;., ^азакстан
- о;ыту YPДiсiнде пэнаралы; байланыстарды жYзеге асырудьщ психологиялы;-педагогикалы; непзш бiлуi. Бшм беру мен жастардыц танымды; децгешн арттыруда пэнаралы; байланыстыц негiзiнде бшм берудщ аса мацызды эдiс екенш педагогикалы; кауымныц кeпшiлiгi мойындайды.
Пэнаралы; байланыс бYгiнгi кYнде де, окыту жYЙесiнiц басты мэселесiне айналуда. Пэнаралы; байланыстыц угымдылы^ы пэндер мазмуныныц уксастыгына, Гылыми угымдар, зацдылыщтар, кубылыстардыц бiр-бiрiн толыктыратындай к¥рылуына да байланысты. Сол сиякты пэнаралы; байланыс фактiлер, угымдар, зацдылыктар, теориялар, гылыми идеялар мен юкерлштер, дагдылар негiзiнде жYзеге асырылуы мYмкiн.
Галым А.Бейсенбаева пэнаралы; байланыстыц шартты тYPде ;олданылып жYрген Yш тYрiн кeрсетедi:
- тeменгi децгейдеп пэнаралы; байланыста пэн муFалiмi о;у багдарламасы шецберiнде о;у материалын e3i толыщтыра отырып, а;парат дайындап, тYсiнiк бередi. Мундай жагдайда о;ушылар ез бетiнше бiлiм алудан шет ;алады;
- орта децгейдегi пэнiшiлiк жэне пэнаралы; байланыста эр циклдеп бшмнщ жалпы идеясы, теориясы, мазмунды; орта; касиеттерi ашылады. Шебер муFалiм пэнаралы; операцияларды мYшелейдi; бул жагдайда эдюнамалы; т^ргыда пэндердiц бiрiгуiнен интеграциялы; бшм мазмунында бiртугас теориялы; тYсiнiк пайда болып, орта; игерiледi. Бала дYниетанымы да ;оршаган ортамен диалектикалы; байланыста болып, рухани элемi жан-жа;ты дамиды. О;ушылардыц эртYрлi пэндер бойынша алынган бiлiм, бiлiктердi ;абылдауы, тYсiнiп-бiлуi, олардыц жалпы а;ыл-ойына серпiн тудырып, танымды; ю-эрекеттерiне шыгармашылы; сипат берш, барлы; алынган бiлiмдерiн жYЙелейдi. Пэнаралы; байланыс-тYрлi о;у пэндерiнiц арасындагы езара байланысын ай;ындау шарты жэне бшм беру мен о;ыту талаптарыныц бiрi. Пэнаралы; байланыстыц кажеттiгi дYниенiц бiрлiгiн бейнелейтiн гылыми бiлiмдер мен сешмдер жYЙесiн ;алыптастыру мiндеттерiнен туындайды. Ол о;у пэндерiнiц топтары децгейiнде табигаттыц, ;огамныц, адамдардыц езара эрекетi женшдеп жетекшi жэне жалпылама ;агидаларды ;амтиды. Пэнаралы; байланыс негiзiнде бiлiмдер жYЙеге келтiрiледi, олардыц берiктiгi ;амтамасыз етшедь Пэнаралы; байланыс бiркатар о;у пэндерше орта; негiзгi ;агидалар, угымдар, деректер, гылыми таным-эдiстерi арасындагы езара байланысты ;амтамасыз етедi. Пэнаралы; байланысты жYзеге асыру барысында о;у материалыныц ;айталанбауы, тиiмдi орналасуы, муFалiмдердiц бiрлесе жумыс iстеуi сия;ты бiркатар педагогикалы; мэселелерi шешiледi. Пэнаралы; байланыс бшм, бшк жэне даFдыныц тутас жYЙесiнiц дурыс ;алыптасуына ы;пал етедi, о;ушылардыц эр тYрлi пэндерден алFан бшмш орынды ;олдана бiлуiне кeмектеседi.
Пэнаралы; байланыстардыц дурыс жiктелуi, жiктелетiн уFымдардыц даму зацдылы;тарын керсете отырып, олардыц арасындаFы байланыстарды терец ашады, о;у процесiнде осы байланыстарды жYзеге асырудыц Fылыми-практикалык алFышарттарын жасауFа ы;пал етедь
Пэнаралы; байланыстар, ец алдымен, олардыц ;урылымымен сипатталады, ал объектiнiц iшкi ;урылымы форма болFандыктан, байланыстардыц келесi формаларын ажыратуFа болады: ;урамы бойынша, эрекет ету баFыты бойынша, баFыттаушы элементтердiц езара эрекеттесу эдiсi бойынша.
БаFыттаFы пэнаралы; байланыстарды керсетедг кец пэнаралы; негiзде зерттелетш арнайы ;арастырылатын академиялы; та;ырып бойынша бiр, екi немесе одан да кеп о;у пэндерi бойынша пэнаралы; а;парат кeзi болып табылады. Пэнаралы; а;парат базалы; о;у пэнiнiц академиялы; та;ырыбын (тiкелей байланыстар) о;у кезшде Fана пайдаланылады немесе бул та;ырып сонымен ;атар бас;а такырыптарFа, мектеп баFдарламасыныц бас;а пэндерiне (керi байланыс немесе ;алпына келтiру ;атынастары) а;параттыц «жетюзушю» болып табылады.
Пэнаралы; байланыстардыц кызметтерiнiц жиытъны о;у процесiнде химия муFалiмi олардыц барлы; алуан тYрлерiн жYзеге асырFан кезде Fана жYзеге асады. Ол цикл шшк
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
байланыстар (химия мен физика, математика арасындагы байланыс) жэне цикларалык (химия мен тарих, эдебиет арасындагы байланыс) деп жштеледь Пэнаралык байланыс тYрлерi оку процесшщ непзп курамдас бeлiктерiне (мазмуны, эдютер^ уйымдастыру формалары) карай: мазмундык-акпараттык жэне уйымдастырушылык-эдютемелш топтарга бeлiнедi.
Мазмундык-акпараттык пэнаралык байланыстар химия курсыныц багдарламаларында керсетшген гылыми бiлiмдер к¥рамына карай фактшк, концептуалды, теориялык, философиялык болып белшедь
Фактiлер (фактi) децгешндеп пэнаралык байланыстар-бул фактшердщ ^ксастыгын белгiлеу, химия, физика, математика курстарында окытылатын жалпы фактiлердi пайдалану жэне жеке кубылыстар, процестер туралы бiлiмдi жалпылау максатында жан-жакты карастыру. Сонымен, химия мен математиканы окытуда муFалiмдер заттыц химиялык курамын есептеу Yшiн математиканы пайдалана алады.
Концептуалды пэнаралык байланыстар-пэндiк угымдардыц белгшершщ кецеюi мен терецдетiлуi жэне сабактас пэндерге (жалпы пэн) ортак ¥гымдардыц калыптасуы. Жаратылыстану циклi курстарындагы жалпы пэндш угымдарга заттардыц курылысы теориясыныц угымдары-пропорциялар, козгалыс, масса жэне т.б. жатады. Бул угымдар процестердi зерттеуде кещнен колданылады. Сонымен бiрге олар терецдей тYседi, нактыланады жэне жалпылама, жалпы гылыми сипатка ие болады.
Теориялык пэнаралык байланыстар-бул сабактас пэндер бойынша сабакта окытылатын жалпы гылыми теориялар мен зацдылыктардыц негiзгi ережелерш студенттерге тутас теорияны мецгерту максатында эзiрлеу болып табылады
Пэнаралык байланыстар химияны окытуда бiркатар кызметтер аткарады.
Эдгстемелгк функция-тек солардыц негiзiнде студенттерде табигат туралы диалектикалык-материалистiк кезкарастарды, оныц тутастыгы мен дамуы туралы заманауи идеяларды калыптастыруга мYмкiндiк беретiндiгiнде кершед^ eйткенi пэнаралык байланыстар казiргi жаратылыстану эдютемесш окытудагы рефлексияга ыкпал етед^ ол табигатты тануга жYЙелi кезкарас устанымдарымен идеялар мен эдiстердi бiрiктiру желiсi бойынша дамиды.
Пэнаралык байланыстыц тэрбиелж цызметг-олардыц кeмегiмен муFалiм окушылардыц бiлiмiнiц жYЙелiлiк, терецдiк, саналылык, икемдiлiк сиякты касиеттерш калыптастырады. Пэнаралык байланыстар химиялык уFымдарды дамыту куралы ретiнде эрекет етед^ олардыц арасындаFы байланыстарды жэне жалпы жаратылыстану уFымдарын мецгеруге ыкпал етедь
Пэнаралык байланыстыц дамытушылыц цызметг-олардыц окушылардыц жYЙелi жэне шыFармашылык ойлауын дамытудаFы, олардыц танымдык белсендiлiгiн, дербестшн жэне табиFатты тануFа кызыFушылыFын калыптастырудаFы рeлiмен аныкталады. Пэнаралык байланыс окушылардыц ойлауыныц пэндiк инерциясын жецуге, ой-eрiсiн кецейтуге кeмектеседi.
Пэнаралык байланыстардыц тэрбиелж цызметг-олардыц химияны окытуда мектеп окушыларын тэрбиелеудщ барлык салаларына кемектесушен кeрiнедi. Химия пэнi муFалiмi баска пэндермен байланысына CYЙене отырып, бшм берудегi кешендi тэсiлдi жYзеге асырады.
Пэнаралык байланыстардыц конструктивтг цызметг-олардыц кемепмен муFалiм оку материалыныц мазмунын, окытуды уйымдастырудыц эдiстерi мен формаларын жетiлдiредi.
БiрыцFай химия курсыныц мазмунын куру, оныц шю байланыстарын ныFайту туралы алацдаушылык оныц баска оку пэндерiмен байланысыныц мацыздылыFын тeмендетпейдi. Эрбiр оку пэш пэнаралык байланыстардыц белгш бiр тYрлерiнiц кeзi болып табылады. Сондыктан химияныц мазмунында ескерiлетiн, керiсiнше, химиядан баска оку пэндерше eтетiн байланыстарды белш керсетуге болады.
Жаратылыстану ци^ пэндерi бойынша бiлiмдi математикамен салыстырусыз барынша толык мецгеру мYмкiн емес. Бул колданбалы есептердi шешуге, математикалык бiлiмдi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 CHEMICAL SCIENCES
2022 - 5.94
к;олдануга непз болатын пэннщ 6ipi. Математика жаратылыстану циклi пэндерiн зерттеудегi математикалы; жэне эдютемелш Heri3 болып табылады. Химияда санды; есептердi шешуде (ерiтiндiлер, ешмнщ пайызбен шыгуы, химиялы; реакция тецдеуi бойынша есептердi шешу), графиктердi к¥Руда (химиялы; реакция жылдамдыгы, ец кiшi орта; еселшт табу формулаларын к¥растыру кезшде, аныктамалар атомды; масса ягни математиканы окыту процесiнде калыптасатын ойлаудыц утымды эдiстерiн колдануда жYзеге асырылады.
Мысалы: массалы; Yлесi 15% 150 г ертндЫ буланганда канша к¥ргак туз тYзiледi.
Шешiмi: формуланы жазыцыз W=m(ерiген зат)/m (ерiтiндi)*100%, осы жерден m (ерiген зат)=W*m (ерiтiндi)/100 формуласынан ер^ен зат массасын табамыз: m=150g*15%/100% = 22, 5 г.
Жауабы: ер^ен зат массасы m=22,5 г
«Пайыз» сeзi латынныц «procentum» сeзiнен шы;;ан - бул 100 «пайыз» сез^ сез тiркесiмен ауыстырылады. Мысалы: эрбiр 100 адамга жогары бiлiмi бар 40 адам келедг Бул дегенiмiз: ^аза;станныц 40% жогары бiлiмi бар дегендi бiлдiредi.
^оспаныц сапалы; ;урамын аны;тау, ерiген заттыц массасын аньщтау, химиялы; формуланы шыгару, практикалы; eнiмдi теориялы; немесе керiсiнше салыстыру мэселелерш шешкен кезде, химия саба;тарында кез-келген санды пайызбен керсетуге болады.
Мысалы: тыгыздыгы 1,25 г/см болатын 504 мл келемшдеп 40% ертндщеп азот кышкылыныц массасын (г) жэне зат мелшерш (моль) аны;та. Бул тапсырманы талдай отырып, бiлiм алушылар физика курсыныц формулаларын еске тYсiрiп, ерiтiндiде 40% кышкыл бар екенш талдап, ер^ен заттыц массасын тауып, содан кейiн заттыц мeлшерiн аны;тауы керек. Жа;сы ;абылдау Yшiн бершген тапсырмаларды жазамыз:
Берiлгенi: W(HNO3)=40% V(HNO3)= p (тыгыз)=1,25г/л m(HNO3)=? 504n (HNO3)=?
Шешiмi: m =v*p; m=w*m(eiT^i)/100%
n= m/M
m= 504*1,25=630 г
m=630r*40%/100=252r epireH заттыц массасы М (HNO3)=63г/моль п=252г/63г/моль=4 моль Жауабы: массасы 252, зат мeлшepi 4 моль
Химия жэне жаратылыстану пэндерi кептеген орта; нысандарды зерттейд^ бiрак эр тYрлi жагынан жэне эртYрлi аспектiлерде. Олардыц негiзгiлерiне зат, оныц ;урылымы мен касиеттерi жатады. Бул байланысты 1-кестеден кeруiмiзге болады:
Мектепте химия пэнш жаратылыстану гылымдарымен байланыстыра о;ыту процесi кептеген эр тYрлi эдiстердiц кYPделi байланысынан турады. О;ушыларга о;у пэнi кызыкты эрi тYсiнiктi болуы Yшiн муFалiм эр тYрлi эдiс-тэсiлдердi тиiмдi ;олдануга умтылады.
Пэн Так;ырыбы
Физика Атомныц курылымы, изотоптар, Авогадро турактысы, жылдамдык, масса, температура, бiрлiктердi хальщаральщ жYЙеге аудару, физикалы; касиеттерi, ион.
Математика Пайыз, ец кiшi орта; еселiк, салыстырмалы атомды; масса, пропорция, есептердi математикалы; есептеумен шешу жэне т. б
Биология Химиялы; элементтердщ биологиялы; рeлi, жасушалардагы органикалы; заттар, судыц биологиялы; рeлi, полимерлердiц, кeмiрсулардыц, майлардыц биологиялы; рeлi, дурыс тама;тану, темiр, кальций, магний, натрий, калий иондарыныц кемшiлiктерi;
йодтыц мацызы, акуыздардыц биологиялык релi жэне т. б
Дене шыньщтыру Тыныс алу-оттеп, кальцийдщ жетюпеушшш, колдану колдыц тсреушпен шшуш жаксарту Yшiн, сондай-ак полюсп, штанганыц мойнын жэне баска заттарды устаFан кезде спортшылар алакандарын CYртетiн унтак тYрiнде магнезияны (магний тузын) пайдаланады.
География ^азакстанныц пайдалы казбалары (Казакстанныц физикалык картасы пайдаланылады), табиFатта химиялык элементтер мен олардыц косылыстарыныц болуы (элемнiц физикалык картасы пайдаланылады).
Тарих ^азакстанды мекендеген тайпалар Yшiн темiрдi ашу жэне пайдалану дэуiрi б. з. д. 8-6 FасырFа дейiн басталды. Алтын адам, бул алтыннан жасалFан биiктiгi 180 см болатын ерекше олжа. Бул заттыц датасы шамамен б. з. д. 10-9 Fасырлар
Кесте 1- Пэнаралык байланыс
Окушылардыц химия багытындагы тYсiнiктердi игерудегi киындыктарын шешу Yшiн «Химия» пэнш 7 сыныптан бастап баска пэндермен байланыстыра окытудыц мацызы зор жэне осы багдарлама непздерш колдана отырып бiлiм берсе, окушылардьщ бiлiм децгейлерi бiршама артары сезаз.
Пэнаралык байланыстарды колдану химия м:ришмшщ ец кYPделi эдiстемелiк мшдеттершщ бiрi болып табылады. Ол баска пэндер бойынша багдарламалар мен окулыктардыц мазмунын бiлуi кажет. Окыту тэжiрибесiнде пэнаралык байланысты жYзеге асыру химия мугал1мшщ баска пэн муFалiмдерiмен ынтымактаста болуды талап етедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Касенова С.А., Джарылгамысова Г.С. «Орта бшм мазмунын жацарту аясында Fылыми жаратылыстану (гуманитарлык) пэндерiн окытудыц тиiмдi жолдары» атты республикалык Fылыми эдiсемелiк конференция материалдарыныц жинаFы. Алматы - 2018 ж.
2. Дяченко С.И., Бодрова А.В. «Реализация межпредметных связей математики и химии в школе», статья по специальности «Наука образовании».
3. https://infourok.ru/formirovanie-i-razvitie-kriticheskogo-myshleniya-na-ur okah-himii-4066308.html
4. https://vestnik.kazmkpu.kz/jour/artide/view/125?locale=kk_KZ
5. https://rebusnik.ru/istoriya-zolotogo-celoveka-kazaxstana
6. Минченков Е. Е. "Межпредметные связи неорганической химии и физики", ж. "Химия в школе", 2001, № 2. С. 22.
7. Максимова В.Н. Межпредметные связи в процессе обучения, -М.: Просвещение, 2014.-152 с.
