Научная статья на тему 'ХХ быуат башы башҡорт әҙәби йыр шиғриәтенең үҫеш үҙенсәлектәре (Особенности развития башкирской песенной поэзии начала ХХ века)'

ХХ быуат башы башҡорт әҙәби йыр шиғриәтенең үҫеш үҙенсәлектәре (Особенности развития башкирской песенной поэзии начала ХХ века) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
50
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
литературная песенная поэзия начала ХХ века / просветительские идеи / проблематика / идейно-тематические / жанровые особенности / критические / гражданские мотивы / literary song poetry of the beginning of the 20th century / educational ideas / problems / ideological and thematic / genre features / critical / civic motives

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

В башкирской письменной литературе досоветской эпохи одним из ведущих жанрово-стилевых направлений является песенная лирика, которая утвердилась в ней в ХIХ веке как своеобразная форма поэтического фольклоризма – сознательного подражания конкретным образцам народной песенной лирики и в стилизации, а подчас – и в имитации ее поэтики и получила широкое развитие в начале ХХ столетия. В это время гибридный жанр “башкирская песня”, сочетающий в себе традиции устно-поэтического творчества с традициями письменной поэзии, постепенно уходит на второй план, песенная поэзия выходит на магистральный путь своего развития, обогащаясь и в идейно-тематическом, и жанрово-стилевом плане. В статье подробно освещается этот процесс, показывается, что по мере широкого проникновения просветительских идей в мир литературного творчества и усиления в нем реалистических принципов в литературной песенной поэзии наряду с усилением тенденций афористичности и философичности, воспевания красоты и утверждения жизни усилились тенденции осуждения и отрицания плохого, скверного, нечеловечного. Большое внимание уделяется раскрытию природы проблематики, идейно-тематического содержания, жанровой системы песенной поэзии этого периода, показу роли поэтов-песенников в развитии поэзии не только сугубо лирического, но и гражданского направления, проникнутого мотивами социально-политического, критического, патриотического, исторического характера.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Features of the development of the Bashkir song poetry in the beginning of the XX century

In the Bashkir written literature of the pre-Soviet era, one of the leading genre and style trends is song lyrics, which established itself in it in the 19th century as a kind of poetic folklore a conscious imitation of specific samples of folk song lyrics and in stylization, and sometimes in imitation of its poetics and was widely developed at the beginning of the 20th century. At this time, the hybrid genre “Bashkir song”, which combines the traditions of oral poetry with the traditions of written poetry, gradually fades into the background, song poetry enters the main path of its development, enriching itself both in ideological and thematic and genre and style terms. . The article highlights this process in detail, shows that with the widespread penetration of educational ideas into the world of literary creativity and the strengthening of realistic principles in it in literary song poetry, along with the strengthening of tendencies of aphorism and philosophy, the glorification of beauty and the affirmation of life, the tendencies of condemnation and denial of the bad intensified, bad, inhuman. Much attention is paid to revealing the nature of the problems, the ideological and thematic content, the genre system of song poetry of this period, showing the role of songwriters in the development of poetry not only of a purely lyrical, but also of a civil direction, imbued with motives of a socio-political, critical, patriotic, historical nature.

Текст научной работы на тему «ХХ быуат башы башҡорт әҙәби йыр шиғриәтенең үҫеш үҙенсәлектәре (Особенности развития башкирской песенной поэзии начала ХХ века)»

9. Lotman, Y.M. Kanonicheskoye iskusstvo i infor-matsionnyy paradoks [Canonical art and information paradox]. In: Problema kanona v drevnem i srednevek-ovom iskusstve Azii i Afriki [The problem of the canon in ancient and medieval art of Asia and Africa: Collection of articles]. Ed. by I.F. Murian. Moscow: Nauka, 1973. P. 16-22. (in Russ.).

10. Mirzoev, A.Is Yavlyayetsya li «Khadigatus-suada» Fizuli perevodom? [«Khadigatus-suada» by Fizuli a translation?]. In: Istoriya azerbaydzhanskogo khudozhestvennogo perevoda i Fizuli [History of Azerbaijani Literary Translation and Fizuli]. Baku: Avropa, 2009. P. 103-110. (in Azerbaijani).

11. Pak, N.I. Canon. In: Literaturnaya entsiklope-diya terminov i ponyatiy [Literary Encyclopedia of terms and concepts]. Moscow: NPK «Intelvak», 2001. P. 336. (in Russ.).

12. Popov, A.I. Vostochnyy esteticheskiy kanon v

gumanitarnoy kul 'ture sovremennosti (na primere khudozhestvennogo tvorchestva) [The Eastern aesthetic canon in the humanitarian culture of modernity (on the example of artistic creativity)]. PhD Thesis. Tambov, 2007. 21 p. (in Russ.).

13. Slovar' arabskikh i persidskikh slov, upotre-blyayemykh v klassicheskoy azerbaydzhanskoy literature [Dictionary of Arabic and Persian words used in classical Azerbaijani literature]. Baku: Maarif, 1981. 521 p. (in Azerbaijani).

14. Filshtinsky, I.M. Istoriya arabskoy literatury. V- nachalo X v. [History of Arabic Literature. V - the beginning of the X century], Moscow: Main edition of Eastern literature, 1991. 531 p. (in Russ.).

15. Shidfar, B.Ya. Obraznaya sistema arabskoy klassicheskoy literatury (VI-XII vv.) [Arabic classical literature system (VI-XII centuries)]. Moscow: Nauka, 1974. 253 p. (in Russ.).

Б01 10.24412/2223-0564-2022-4-28-34 Г.С. Кунафин УДК 821.512.141.09

XX БЫУАТ БАШЫ БАШХОРТ ЭЗЭБИ ЙЫР ШИЕРИЭТЕНЕЦ УСЕШ УЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ (ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ БАШКИРСКОЙ ПЕСЕННОЙ ПОЭЗИИ НАЧАЛА XX ВЕКА)

Аннотация

В башкирской письменной литературе досоветской эпохи одним из ведущих жанрово-стилевых направлений является песенная лирика, которая утвердилась в ней в XIX веке как своеобразная форма поэтического фольклоризма - сознательного подражания конкретным образцам народной песенной лирики и в стилизации, а подчас - и в имитации ее поэтики и получила широкое развитие в начале XX столетия. В это время гибридный жанр "башкирская песня", сочетающий в себе традиции устно-поэтического творчества с традициями письменной поэзии, постепенно уходит на второй план, песенная поэзия выходит на магистральный путь своего развития, обогащаясь и в идейно-тематическом, и жанрово-стилевом плане. В статье подробно освещается этот процесс, показывается, что по мере широкого проникновения просветительских идей в мир литературного творчества и усиления в нем реалистических принципов в литературной песенной поэзии наряду с усилением тенденций афористичности и философичности, воспевания красоты и утверждения жизни усилились тенденции осуждения и отрицания плохого, скверного, нечеловечного. Большое внимание уделяется раскрытию природы проблематики, идейно-тематического содержания, жанровой системы песенной поэзии этого периода, показу роли поэтов-песенников в развитии поэзии не только сугубо лирического, но и гражданского направления, проникнутого мотивами социально-политического, критического, патриотического, исторического характера.

Кунафин Гиниятулла Сафиуллович, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент АН РБ (Уфа), e-mail: kbl2000@mail.ru

Giniyatulla S. Kunafin, Dr.Sci. (Philology), Prof. Associate Member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan (Ufa), e-mail: kbl2000@mail.ru

© Кунафин Г. С., 2022

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/4 (98)

Ключевые слова: литературная песенная поэзия начала XX века, просветительские идеи, проблематика, идейно-тематические, жанровые особенности, критические, гражданские мотивы

Ginijatulla S. Kunafin

FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF THE BASHKIR SONG POETRY IN THE BEGINNING OF THE XX CENTURY

Abstract

In the Bashkir written literature of the pre-Soviet era, one of the leading genre and style trends is song lyrics, which established itself in it in the 19th century as a kind of poetic folklore - a conscious imitation of specific samples of folk song lyrics and in stylization, and sometimes in imitation of its poetics and was widely developed at the beginning of the 20th century. At this time, the hybrid genre "Bashkir song", which combines the traditions of oral poetry with the traditions of written poetry, gradually fades into the background, song poetry enters the main path of its development, enriching itself both in ideological and thematic and genre and style terms. . The article highlights this process in detail, shows that with the widespread penetration of educational ideas into the world of literary creativity and the strengthening of realistic principles in it in literary song poetry, along with the strengthening of tendencies of aphorism and philosophy, the glorification of beauty and the affirmation of life, the tendencies of condemnation and denial of the bad intensified, bad, inhuman. Much attention is paid to revealing the nature of the problems, the ideological and thematic content, the genre system of song poetry of this period, showing the role of songwriters in the development of poetry not only of a purely lyrical, but also of a civil direction, imbued with motives of a socio-political, critical, patriotic, historical nature.

Key words: literary song poetry of the beginning of the 20th century, educational ideas, problems, ideological and thematic, genre features, critical, civic motives

XIX быуатта, шагирлытс Ьэлэттэрен ысын тойоп, зур луаплылытс тойгоЬо менэн ижад иткэн Иуз одталары, айырыуса "китап ене ■кагылган" Ьэуэдкэр шагирзар тарафынан башлыса халытс-тьщ йыр фольклорына ориентация тотоу, уньщ конкрет елгелэренэ ацлы рэуештэ эйэреу, окшатыу, э ■кайЪы берзэ поэтикаЪын имитациялау ерлегендэ башторт поэтик фольклоризмыньщ узенсэлекле бер формаЪы рэуешендэ формалаша башлаган, нигеззэ мехэббэт, гаилэ, тормош-кенкуреш темаларын ятстырткан башторт эзэби йыр шигриэте [3, 214-226-сы б.; 6, 43-50-се б.; 7, 151-189-сы б.] ошо осорзоц 50-70-се йылда-рында ук ысын мэгэнэИендэ мэгрифэтселек идеялары менэн Ьугарыла башланы. Был куренеш йыр жанрында афористикльгк Ьэм фэлсэфэуилек, матурзы хуплау, тормошто радлау менэн бер рэттэн насарзы тэнкитлэу, кире ■кагыу тенденциялары, гражданльгк мотивтары кесэйеуенец бер сэбэпсеЬе булды. Бына мидалга, ритмик быуындары менэн бер-береЬенэн айырылыбыра'к торган ■кыд'ка йыр улсэмендэге ике дурт юлльгк:

HaMbiç кылмак,/ фща булмак -Ир кешенец /юлдашылыр. Гакыл, фзкем,/микырбанлык -Ир-егеттец юл / башылыр. (ритмик быуындары схемаЬы: 4 + 4; 4 + 4; 4 + 4: 4 + 4).

Хак хвквмвнэ / бард Бер на§анга / бирмештэр, Ьэр емештец /адылын Эттэр еймеш /тимештэр [7, 180-181-се б.], (ритмик быуындары схемаЪы: 5(?- 4) + 2(?-3); 4 + 3; 4 + 3: 4 +3),

Баштортостанда мэгрифэтселек хэрэкэте эуземлэшэ, эзэбиэт уньщ идеяларын сагылды-рыусы теп сыганатста эуерелэ барган Ьайын башторт шагирзары Ьэм галим-энтузиастары араЪында йыр жанры менэн ■кызыкИыныу кесэйэ. Был процесс XIX быуат азагы - XX быуат башында, эзэбиэттэ реализм Ьэм прогрессив романизм принциптарыныц ны^лы урын алыуы осоронда, айырыуса эузем те£ ала. Тап ошо вакытта 3. Эммэти, Ф. Туйкин, М. Солтанов тарафынан йыйып тезелгэн халык йырзары Ьэм бэйеттэре йыйынты'ктары донъя курэ [8; 9; 11]. С. Ятсшыголов, Ш. Эминев-Тамъяни, Г. Идэн-бирзин, X. Еэбитов, М. Еафури, С. 'Кудаш, К. Кэ-рипов, Д. Юлтый, Ш. Бабич Ьэм башта йэш шагирзар йырзар ижад итэ. Ижад эЬелдэренец йыргатсаратабындайтсызыкЪыныусан менэсэбэте, бер я^тан, Ьэр Иынылышлы дэуерзэ фольклор-За ла, ауыз-тел Ьэм язма эзэбиэттэрзэ лэ гэзэттэ яцы эдэрзэр, темалар Ьэм жанрзар барлытста килеп тороуы, икенсе я^тан, халытаыц уткэн быуаттарзан Иатсланьт калган терло эдэрзэрзэ сагылыш тапкан узенец тарихи уткэнен ■кайтанан

кузал-ларга, Ьыгымталар яЬарга, яцы фекерзэр тупларга ынтылыуы менэн бэйле [4, 78-се б.]. Бит язма эзэбиэт, бигерэк тэ фольклор Ьэм ауыз-тел эзэбиэте Ьэр осорзоц фекер, зауьгк "генераторы", узенсэлекле бай традициялары сыганагы булыуы менэн айырылып тора. Уларза халытаыц куп быуатлы тормош тэжрибэЬе тупланган. Донъяга реалистик тараш ташлаган шагирзар быуаттар буйына йэшэгэн Ьэм удкэн йыр жанрында халык тормошоноц Ьэм сэнгэтенец меЬим факторзарын курзелэр зэ инде.

XX быуат башында башторт йыр лирика-Ьында, шигриэттец башта терзэрендэге кеуек ук, етди узгэрештэр кузэтелэ. Был узгэрештэр уныц идея йекмэткеЬенэ лэ, жанрзар нисбэтенэ лэ, стиль тэбигэтенэ лэ, поэтик Ьурэтлэу сарала-рына ла тагыла. Экренлэп вокаль поэзияЬыныц замандыц йэнле идея-эстетик талаптарына яуап бирергэ ынтылган тематик офоктары кицэйэ. Мехэббэт, гаилэ Ьэм тормош-кенкуреш темала-рына тагылышлы традицион йырзар менэн бер рэттэн тыуган ерзе, уныц тэбигэтен, халыктыц тарихи уткэнен, матди Ьэм рухи мэзэниэтен, гереф-гэзэттэрен, йолаларын, уй-кисерештэрен, емет-хыялдарын сагылдырган лирик, нарратив-эпик Ьэм лиро-эпик характерзагы э^эрзэр зэ барлытста килэ. Уларзыц кайЪы берзэре монолог-мерэжэгэт йэки монолог-хикэйэ формаЪындагы традицион композицияга порола, икенселэре ниндэй зэ булЬа факттар Ьэм вакигалар хакында бэйэн итеу, есенселэре тэбигэт куренештэрен Ьурэтлэу Ьэм лирик "мин'дец уларга карата булган тойгоЬон белдереу формаЬында тезелэ [5, 39-сы б.]. Мэдэлэн, хальгк йырзары менэн етди ■кызы'кЪынган, уларзыц "гэуЬэр вэ ятсут'тай идея-художество тэбигэтенэн рухланган С. Я^шы-головтыц ■кыд'ка йэ озон халытс йыры улсэме менэн язган лирик Ьэм лиро-эпик (нарратив) йырзарыныц узэгендэ тэбигэт темаЪы тора. Улар тап тэбигэт куренештэрен Ьурэтлэу Ьэм лирик "мин'дец уларга карата менэсэбэтен белдереу формаЪында ижад ителгэн. Уныц есен тэбигэт матди йэшэу генэ тугел, бер ук вакытта рухланыу за, бошоноу за, борсоулы уйланыу за сыганагы булып тора. Йырзарыныц берэузэрендэ ул тыуган еренец матурлыгына Иоклана, тэбигэт куренештэре менэн кеше тормошо, хис-тойголары араЪында йэнэшэлек уткэрэ.

Сулпан калка, тац да ama,

Тац сулпанды югалта.

Тацда идкэн елэд елдэр

Куп хистэр§е ку§гата [2, 113-св б.], -тип башлана уныц ■кыд'ка йыр улсэме (8 - 7 -

8 - 7) менэн классик робаги талыбында (а - а -б - а) язылган '"Китга" эдэре. Жанр йэЬэтенэн уны тэбигэттец тац мэлендэге ид киткес матурлыгын йырлаган йыр-мэдхиэ тип атарга булыр ине. Эдэр кешелэргэ кинэйэле мерэжэгэт менэн тамамлана. Автор уларзы тац менэн 'Ъэр бер эшйэ'Ъе (нэмэЬе) хэрэкэткэ килгэн, "уз хэленэ мэгнэуи кузен Ьалган" тэбигэттэн урнэк алырга, иртэнге сафлытс кеуек тазальгкка, паклытста ынтылырга, ятстыга багырга, килэсэккэ ынтылырга сакыра. Бында Иокланыузар, я'ктылы'кка, я^шылытаа Ьэм матурлыкта ынтылыузар ецелсэ романтик хислэнеу теден алып китэ. Сенки улар шагирзыц Ьал^ын акылына нигезлэнеугэ Караганда, рухи тормошоноц эмоциональ тэрэнлегенэн Ьэм нескэлегенэн килеп сыга. Э бына уныц ■кыд'ка халытс йыры улсэме менэн язылган "Куз йэше", озон башторт йырыныц традицион формаЬында ижад ителгэн "Коз коне" йырзары бетенлэй ■капма-таршы хис-кэйеф менэн Ьугарылган. Улар алда ^арап утелгэн эдэрзэн уззэренец уйсан, элегик тондары менэн айырылып тора. Мэдэлэн, икенсе э^эрзэ лирик геройзыц "гумер кеззэре" етеуе айканлы тыуган тэрэн кисерештэре Ьэм газапланыузары уны куцел тешенкелегенэ Ьэм еметЬезлеккэ алып килэ. Ошо драматизм был эдэр пафосыныц нигезен тэшкил итэ лэ инде. Уга хас бетэ художестволы узенсэлектэрзе идэпкэ алып, уныц жанрын романс-элегия тип билдэлэу урынлы булыр ине:

Иэмле йэщэр Ymen, к⧧эр еткэ, Донъяла моц, хэсрэт тойола. Ьаргайышып, в§влвп агастар§ан Елбер-елбер япрак койола...

Елдэр идеп, япрактар mYгeлen, Тып-тын калИа бвтвн ер йв§в, Иврэгем яна, ага ку§емдэн йэш Идкэ твшвп гYмepeм к⧧эре [2, 143-св б.].

С. Якшыголов уз эдэрзэрендэ халытс йырза-рындагы традицион алымды - кеше образын, уныц куцел торошон терло тэбигэт куренештэре менэн йэнэш ■куйып, сагыштырып Ьурэтлэу алымын уцышлы ■куллана. Фольклорга ул ижади килэ. Уныц хальгк йырзарына тартым эдэрзэре уларга едтэн-медтэн генэ эйэреп язылган ижад емештэре, бигерэк тэ инде уларзыц стилизация-Ьы тугел. С. Ятсшыголовта образды, уныц куцел донъяЬын, XIX быуаттагы эзэби "башторт йыры"ндагыса, йыр жанры мемкинлектэре сиктэ-рендэ, мемкин таззре тулы, деталлэштереп Ьурэтлэу алымы, икенсе терло эйткэндэ, пикту-

раль алым (латин телендэ рюЭига - Иурэт яЬау, Иынландырыу) поэтиканыц сюжет-конструкция системаЪы менэн тыгыз аралашып килэ. Йырсы-шагир уз э^эрзэрендэ геройзарын Ьурэтлэп кенэ ■калмайынса, билдэле бер тормош конфликтына килтереп тсуя, йэгни образдарын тыштсы Ьы^ат-■киэфэттэрендэ генэ Ьурэтлэп ■калмайынса, эш-хэрэкэттэре, телэк-ынтылыштары, уй-хыялдары, хис-кисерештэре аша ла ятстыртырга ынтыла. Быныц есен ул йыш тсына тэбигэт куренештэ-ренэ мерэжэгэт итэ, уларга символик мэгэнэ бирергэ тырыша, поэтик йэнэшэлек, кицэйтел-гэн сагыштырыу алымдарын киц ■куллана. Шул рэуешле, уныц романс-элегияЬында, йырзарында лирик тема драмалаша, лирик агым тасуирлап биреу Ьэм бэйэнлэу куренештэре, йэгни нарратив элементтар менэн аралаша. Быларзыц ботэЬе лэ шагир э^эрзэренец идея-художество офоктарын кицэйтэ, образлы структураЪын байыта, укыусы-ныц зиЪен-куцел донъяЬына тэьдир итеу ^еуэЬен косэйтэ.

С. Ятсшыголовтыц йырзарында, шэхсэн, романс-элегияЬында кузэтелгэн шигри поэти-каны башта шагирзар за киц ■кулланган. Мэдэлэн, Ф. Туйкиндыц 'Ъабансы тарт" йыры композицион яктан тарт кешенец богонго кондэ узен тэрэн уйзарга бирелергэ мэжбур иткэн моцЪозора^ узгарган гумере, вайымЬыз йэшлеге есен кисергэн куцел газаптары тураЬындагы монолог-бэйэне формаЪында бирелэ. Лирик герой былар хатсында озон кейгэ 'Ъузып - Ьузып", моцЪоуланып йырларга мэжбур: Йырлайым эле, ку§ып-ку§ып, Моцло квщэр берлэн в§вп. Ьай гYмepeм китте у§ып, Иэш сагымдауйламайса...

Йэш сактар§а белмэйбе§ §э,

Юк, белерке§ эле Ие§ §э.

Донья бадИа те§еге§гэ,

Тора алмадЫщ йырламайса... [10, 47-се б.].

Был элегик йырзыц поэтик тезелеше традицион. Ул узенец юл башын "Иософ вэ Зелэйха" ('"Кисса-и Иософ") кеуек дастандарзан ук ала. Эдэр робаги талыбында ижад ителгэн. Шуныц едтэуенэ ундагы Ьэр строфаныц дуртенсе юлындагы Ьуцгы Ьуззэр рифмалашып, строфаларзы уз-ара бэйлэп, поэтик бетенлеккэ берлэштереп килэ Ьэм узенсэлекле утэнэн-утэ рифма барлыкка килтерэ: а-а-а-б, в-в-в-б, г-г-г-б... Йырзыц лексикаЪы фольклорзы'кына Караганда, язма шигриэттекенэ якыныра^ тора. Унда без

халытс йырзарына хас традицион эпитеттарзы, иркэлэу Ьэм кесерэйтеу формаЪындагы ялгаузар Ьэм кидэксэлэр менэн бирелгэн Ьуззэрзе, сагыштырыузарзы Ьэм йэнэшэлектэрзе осрат-майбыз тиерлек. Шагир ритмик матссаттарга, шигри аЪэцлеккэ, яцгырауы'клы'кка хезмэт итеусе мэгэнэ асылын югалткан Ьуззэргэ, ымлытстарга (трэл-лэ-лэ, лули-лули, Ьай-Ьай, вай кем Ь.б.) бетенлэй тиерлек мерэжэгэт итмэй. Ул йыр фольклорында айырыуса киц таралган монолог формаЪын бик о£та, ижади ■куллана. Эгэр зэ купселек халык йырзарында персонаждар уззэре тураЪында хронологик, йэгни эзмэ-эзлекле тэр-типтэ хикэйэлэЬэлэр, Туйкиндьгкында бэйэнлэу хэзерге замандан тыныс тсына, хатта ниндэйзер кимэлдэ шаян, куцелле тонда башлана, э артабан кинэт йэштэргэ егет-нэсихэт менэн мерэжэгэт итеу Ьэм Ьуцынан инде уткэн замандарзы моцЬоу хэтерлэу, газаплы уйланыу формаЬына кусэ. Э бындай кусештэр гэзэттэ фольклор э^эрзэренэ Караганда, эзэби эдэрзэр есен характерлыра^.

Еемумэн, XX быуат башында башторт ша-гирзарыныц йыр тибындагы э^эрзэрендэ, халытс йырзарынан Ьэм уларзыц XIX быуаттагы «башкорт йырзары» тип аталган эзэби имита-цияларынан айырмалы рэуештэ, кэйеф-тойго-ларзыц кинэт алмашыныуы, куцелле, шаян тондыц Ьагышлыга кусеуе, романтик, драматик Ьэм сатирик пафостарзыц, хикэйэлэу формаЪы менэн монолог Ьэм диалог формаларыныц аралашып, сиратлашып килеуе кузэтелэ. Хэзер эзэби йырзыц идея йекмэткеЬе, поэтикаЪы ярайЪы узгэреш кисерэ, тагмарлана Ьэм терле-лэнэ тешэ. Мэдэлэн, Ш. Эминев-Тамъянизыц баштарылышы '"Куцыр буга юлы" кейенэ" тип курЬэтелгэн "Килендэргэ" йырында уткэн замандарза баштсорттарзыц уззэре "илэн тулы булган Уралда... мал кетеп,.. иген сэсеп,.. тирмэ тороп, бейэ бэйлэп,.. тсымыз эсеп", тагындары "■кашмау,.. кемеш-мэрйен кейеп,.. еп илэп,.. киндер Ьугып" хер йэшэуен Ьурэтлэгэн, тарихи факт-куренештэргэ нигезлэнгэн мэдех стилендэге куцелле юлдар юмористик, урыны менэн саркастик, э Иуцгаратс асыу, куз йэше аша келеу тагыш Ьагышлы-элегик тон менэн алмашына:

...Мал кomoY, иген cэceY, бесэн сабыу,

Бейэ бэйлэY- башкорттар§ыц хулы булган...

Катындар§ыц кейгэне кашмау булган,

Квмвш-мэрйен уларга дэхи окшау булган.

Сэй эсеп, ул вакытта кипмэгэндэр,

Ах йв§лв, э§эпле, Иап-Иау булган...

Хэ§ерге эш белмэгэн йэш килендэр

Бешмэгэн икмэк кeYeк коло юктан.

Еп илэмэй, киндер Иукмай, тик яталар,..

Ойвнэ бер ошаксы катын килкэ,

Сэй эсеп, ее самауыр бушаталар...

Ай, килендэр, килендэр, ни эшлэнеге§?..

Ижтикадкы§ Ymкэpмэгe§ квндэреге§,

Шунда Ие§$е хврмэт итер ир§эреге§ [1, 20-се б.].

Икенсе бер мидал - Ф. Туйкиндьщ, ул узе курИэткэнсэ, "Ишан" кейенэ" баштарылырга тейешле "Урал тауына" йыры. Ул да баш-■корттарзыц уткэндэге тормош-кенкурешен, тарихи ерлекле факт-куренештэрзе бэйэнлэугэ ■королган. Тик ундагы тарих-этнографик мотив-тар, Ш. Эминев-Тамъянизыц эдэрендэге Иымак, юмористик-сатирик пландагы уй-тойголар менэн тугел, э башторт ерзэренец таланыуына Урал тауыньщ узенэ упкэ белдергэн, нэфрэтлэнгэн формала кинэйэлэп протест белдереу ауаздары, драматик пафос элементтары менэн алмашына. "Иэйен йэйлэузэргэ кусеп, сагыл ерзэ урман кидеп, умарта Ьэм тсуй урсетеп, тсымыз Ьауып, бал эсетеп, моцло кейгэ тсурай уйнап, тсунак килЬэ, агкын иттеп, туй, тамашаны зурлап" "■карлугастай ■кыуанышып" йэшэп яткан бер заманда ошондай идиллик тормошта "кенлэшкэн ситтэр", Уралга килеп, "ян-ягына ерлэшэлэр" зэ "бына сыга тимер, алтын, кемеш, атс алтын, тип, ■кыуанышып "Ьикерэ-Ьикерэ" "тауын-ташын емерэ" башлайзар. Был юлдарзы язганда, йорэге янган автор кинэйэлэп кенэ батша хекумэтенец бейек державасыльгк, колонизаторльгк сэйэсэтенэ ишара яЬай, шул ук вакытта туган халтсын вайымЬызлыгы есен тэнкитлэй, гэмЬезлек йокоИонан уятырга, намыдландырырга телэй; бындай драматик ситуацияньщ килеп сыгыуы есен йэнэЬе лэ "серен" ситтэргэ аскан Урал гэйепле тигэн булып, атсыллыга ишара тигэндэй, йэнлэндереу алымы ярзамында упкэ Ьуззэрен, нэфрэтен тауга адреслаган була:

Инде Нине емерЪендэр,

Каныц эсеп ЪимерЪендэр.

Б姧эн йэшерен серецде астыц,

Тейеш язацды бирИендэр [10, 36-37-се б.].

Килтерелгэн мидалдарзан куренеуенсэ, был эдэрзэрзэ хикэйэлэу есенсе заттан алып барыла, ниндэй зэ булЬа персонаждьщ йэки куренештец тыштсы ■киэфэтен Ьурэтлэу бетенлэй юк. Улар

куп кенэ халытс йырзарына характерлы булган символдарзан да азат. Уларза без тормошто сагылдырыуза авторзарзыц мемкин тозэре дередлеккэ йунэлеш тотоуын курэбез. Тикмэгэ генэ Ш. Эминев-Тамъяни уз йырында: "Боронго килеп киткэн бабайзарзыц / Тэржемэи хэлен яззым ярым-ярты", - тип асытстан-асык белдер-мэгэн. Туган халтсыныц "тэржемэи хэлен" -"биографияЬын" Ьурэтлэп, авторзар уныц беген-ге ауыр тормошоноц сэбэптэрен асытаарга, бэхетЬезлектэренец гэйеплелэрен табырга ынтыла. Эгэр зэ Ш. Эминев-Тамъяни был мэсьэ-лэгэ мэгрифэтеелек идеялары позицияЬынан килЬэ, Ф. Туйкин иЪэ дейем демократик, милли азатлытс идеялары кузлегенэн сыгып эш итэ. Уларзыц беренсеЬе узенец ■кан-торзэштэренец ауыр тормошта йэшэуе сэбэбен бетэЬенэн дэ элек уларзыц ялтаулытстарына, гэмЬезлектэренэ Ьэм томаналытстарына ^айтарып ■калдырИа, икенсеЬе батша самодержавиеЬыныц милли-колониаль сэйэсэтенэн, башторт ерзэренец аяуЬыз таланыуынан курэ, кинэйэ алымы менэн булЬа ла, шуны белдерергэ тырыша [5, 45-се б.]. Был инде тарихи йэЬэттэн уныц йырыныц социаль, ижтимаги-сэйэси эЬэмиэтен кутэрэ.

Бер Ьуз менэн эйткэндэ, XX быуат башында башкорт эзэби йыр лирикаЪы нигеззэ фольклор стилизацияЬы тамамланыу этабын кисерэ. Эзэби йыр жанры экренлэп эзэби "башкорт йыры"н айырып курЬэтергэ мемкинлек биргэн билдэле бер формаль-стиль билдэлэренэн, шаблондарзан ^отола. Унда шагирзарзыц ижади индивидуаллеге купкэ иркенерэк Ьэм терлерэк сагылыш таба башлай. Tan шуныц есен дэ йыр романтизм методы менэн бер рэттэн реализмдыц ygeye есен купкэ уцайлыратс мемкинлектэр тыузырыуга булышлытс итэ. Реализмдыц сэскэ атыуы, демократлаштырыу процесыныц кесэйеуе Ьэм эзэбиэттэ халыксанлыктыц тэрэнэйеуе, шагирзарзыц фольклор традицияларын тептэне-рэк ейрэнеузэре Ьэм уларга купкэ ижадийырак, УЗ аллырак Ьэм иркенерэк мерэжэгэт итеузэре, индивидуаль стиль едтендэ эузем эзлэнеузэре ЬеземтэЬендэ вокаль шигриэттэ мехэббэт, гаилэ Ьэм кенкуреш темаларына арналган, поэтиканыц пиктураль принцибына нигезлэнгэн эзэби «башкорт йыры»на алмашка поэтиканыц сюжетлы-конструктив системаЬына нигезлэнгэн, граждаилытс Ьэм социаль мотивтар менэн Ьугарылган "ирекле" йыр килэ. Хэзер инде шагир-йырсылар традицион темаларга бэйле генэ тугел,

айырым тарихи шэхестэрзец ташган эштэренец, тарихи ватсигаларзыц, факт-куренештэрзец туган халтсы язмышына яЬаган йогонтоЬо, ыцгай Ьэм кире ятстары хакында ла hy3 алып баралар, фекер йеретэлэр. Был традиция Ш. Бабич, Д. Юлтый, М. Еафури Ьэм башта шагирзар ижадында ньгкль1 ерлеккэ тсуйыла, яцы мотивтар Ьэм идеялар меиэи байытыла Ьэм удтерелэ.

Был шагирзарзыц куп йыр-шигырзары структур-композициои йэЬэттэи контраста, халытаыц уткэи тормошои бегенгегэ таршы ■куйыуга торолган. Шуиыц меиэи бергэ купселек эдэрзэрзэ фольклорзытсына ятсын торган монолог Ьэм морэжэгэт кеуек композицион алымдар уцышлы Ьэм ижади файзаланыла. Бер осратста улар ботэ йырзыц композиция нигезен тэшкил итЬэ, икенсе осракта авторзыц уз уй-кисерештэре, геройзарыныц эш-хэрэкэттэре, йэмгиэуи, тарихи Ьэм тэбиги куренештэр Ьэм факттар хатсындагы хикэйэлэуе менэн аралашып килэ. Был структур-композицион терзец икеЬенэ лэ хикэйэлелек хас. Лэкин беренсе осрактагы йырзарза сюжет-хикэйэлэу Ьызыгы самалыратс. Мидал есен Д. Юлтыйзыц йырзарынан ике ©зек килтереп утэйек:

Елдэр идэ, квн-твн тау§ар кисэ, Белмэйем шул каща барганын. Иэш йврэгем яна hue туктаукы§, Белмэйем шул ницэ янганын... ("Елдэр и^кэндэ").

Тугай§ар§а Y^en, гвлдэр косоп, Сэскэлэргэ KYcen Иандугас, Канаттарын кагып, бэгер кидеп, Ьайрай в§вп, йэйге кис тыугас. Ьандугаскай, телец белкэ инем, Алыр инем кинец йырыцды, Йырлар инем бвгвн, квйлэр инем Зар ицрэгэн тыуган кырымды...

Ьандугасым, бирсе канатыцды

Бейек, бейектэргэ осайым,

Бейектэргэ осоп, mY63H твшвп,

Зарлы илдец гэмен эсэйем [12, 32, 43-44-се б.].

(«Ьандугаска»).

Был йырзарза барынан да элек декаденттар поэзияЬына хас булган тормоштан риза булмау, фани донъянан тотолоу уйзары менэн Ьугарылган тешенке мотивтар шагирзыц якты килэсэк тураЪындагы оптимисик уй-тойголары

Ьэм хыял-омоттэре менэн йэнэш килэ. Уныц "зар ицрэгэн" йыр-моцо халытс массаларыныц нэфрэт уятырльгк яуыз, мэрхэмэтЬез йэмгиэт тэртиптэренэ таршы узенсэлекле протест ауазы булып яцгырай. Шагирзыц был Ьэм башта йырзарында лирик геройзыц куцел кисерештэре Ьэм килэсэккэ ынтылыштары Ьэр ватсыт халытс язмышы хатсындагы уй-фекерзэргэ айырылгыЬыз килеп ялгана. Уларзы биреу есен автор терле алымдарга мерэжэгэт итэ. Мэдэлэн, "Елдэр идкэндэ", "Урал егетенэ" э^эрзэрендэ ул бары монолог Ьэм мерэжэгэт кеуек традицион фольклор формаларын гына ■куллана. Э бына «Ьандугаска» йырыныц тезелеше был йырзарзытсына Караганда ■катмарлыра'к. Унда инде поэтиканыц фольклор башлангысы менэн индивидуаль ижади башлангыс, пиктураль менэн сюжетлы-конструктив системалар тэбигиерэк берлэшэ. Халытс йырзарынан айырмалы рэуештэ был эдэрзэ, алда килтерелгэн езектэренэн ук куренеуенсэ, есенсе заттан бэйэнлэу формаЬынан лирик геройзыц монолог-уйланыузарын, телэк-ынтылыштарын сагылдырыу, э артабан уныц Ьурэтлэу объектына мерэжэгэт итеуе формаЪына табан кинэт кусеузэр кузэтелэ.

Композиция тезелешендэге Ьэм идея-тематик йекмэткелэге бындай куп терлелек Ьэм узенсэлек М. Еафури, Ш. Бабич, С. Кудаш, С. Рэхмэтуллин, Е. Идэнбирзин Ьэм башта шагирзарзыц йырзары есен дэ характерлы куренеш. Был шагирзар, Д. Юлтый кеуек ук, йыр шигриэтенец демократик юдытста удеуе юлын уцышлы дауам итте Ьэм эдэрзэрендэ йэмгиэуи-социаль ысьтбарлытсты быгаса булмаганса киц ятстыртыуга, уларзыц революцион-демократик рухта яцгырауына елгэште. Тап улар башкорт шигриэтендэ беренселэрзэн булып элегик Ьэм панегирик характерзагы йырзар менэн бер рэттэн патриотизм, хезмэтеэн халытаыц азатлыгы есен революцион керэш идеялары менэн Ьугарылган гимник, марш Ьэм агитацион-публицистик типтарзагы йырзар ижад итте. Ш. Бабичтыц "Салауат батыр", "Башкортостан", "ЙэшэЬен эшеелэр!", Е. Идэнбирзиндыц "РэхимЬез Ьугыш" (Кольцовтан), С. Рэхмэтуллиндыц "Башторт-ларым, ■кузгалайы'к!", М. Еафуризыц '"Кызыл байратс", С. Кудаштыц "Эшселэргэ" Ьэм башта э^эрзэр - шуныц асытс мидалы. Эзэби йыр шигриэтенец зур тагламын тэшкил иткэн бындай "ирекле" йырзар айырым бер Ьуз алып барыузы талап итэ.

Э?ЭБИЭТ

1. Эминев-Тамъни Ш. Эйтер Ьу^ем бар. Эфе, 2018. 79 б. (Аминев-Тамъяни Ш. Есть у меня что сказать. Уфа, 2018. 79 е.).

2. Баш-корт э^эбиэте. XX быуат башы. Беренсе китап. Поэзия. Эфе, 1983. 399 б. (Башкирская литература начала XX века. Книга первая. Поэзия. Уфа, 1983. 399 е.).

3. Игнатьев Р.Г. Сказания, сказки и песни, сохранившиеся в рукописях татарской письменности и устных пересказах у инородцев-магометан Оренбургской губернии // Записки Оренбургского отдела императорского Русского географического общества. Выпуск 3. 1875. С. 184-236.

4. Кунафин Г.С. Башкирская поэзия XIX-начала XX веков. Уфа, 2011. 480 с.

5. Кунафин Г.С. И песней, и сатирой. Развитие жанровой системы башкирской литературной песенной и сатирической поэзии XIX-начала XX века. Уфа, 1999. 255 с.

6. Кунафин Г.С. "Э^эби баш-корт йыры" жанрыныц формалашыуы Ьэм удеше, идея-художество узенсэлектэре (КунафинГ.С. Формирование и развитие, идейно-художественные особенности жанра литературной "башкирской песни") // Проблемы востоковедения. 2022. № 1. С. 43-50.

7. Покровский ИП. Сборник башкирских и татарских песен // Записки Оренбургского отдела императорского Русского географического общества. Казань, 1870. С. 151-229.

8. Султанов М. Башкирские и татарские мотивы. Вып.1. Саратов, 1906. 7 с.

9. Туйкин Ф. Жырлар эхтирэсе (Туйкин Ф. Созвездие песен). Уфа, 1915.

10. Туйкин Ф. Ватан -каЪармандары (Туйкин Ф. Герои отчизны) / Составитель, автор предисловия Надергулов М.Х. Уфа, 2007.

11. Оммэти 3. Башкорт, типтэрлэрнец жыр, бэйетлэре (Уммати 3. Песни, байты башкир, теп-тярей). Уфа, 1909.

12. Юлтый Д. Шигырзар, поэмалар. Офе, 1982. 287 б. (Юлтый Д. Стихотворения, поэмы). Уфа, 1982. 287 с.

REFERENCES

1. Aminev-Tamiani, SH. Est' и menia chto skazat' [I have something to say]. Ufa, 2018. 79 p. (in Bashkir).

2. Bashkirskaia literatura nachalaXXveka [Bashkir literature of the early twentieth century. Book one. Poetry], Ufa, 1983. (in Bashkir).

3. Ignat'ev, R.G. Skazaniia, skazki i pesni, sokhranivshiesia v rukopisiakh tatarskoi pis'mennosti i ustnykh pereskazakh u inorodtsev-magometan Oren-burgskoi gubernii [Legends, fairy tales and songs preserved in the manuscripts of the Tatar writing and oral retellings among foreign Mohammedans of the Orenburg province]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela im-peratorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva [Notes of the Orenburg Department of the Imperial Russian Geographical Society]. Issue 3. 1875. P. 184236. (in Russ.).

4. Kunafin, G.S. Bashkirskaia poeziia XIX - nachala XX vekov [Bashkir poetry of the 19th - early 20th centuries], Ufa, 2011. 480 p. (in Russ.).

5. Kunafin, G.S. Ipesnei, i satiroi. Razvitie zhan-rovoi sistemy bashkirskoi literaturnoi pesennoi i sa-tiricheskoi poezii XIX - nachala XX veka [Both song and satire. The development of the genre system of the Bashkir literary song and satirical poetry of the 19th -early 20th centuries], Ufa, 1999. 255 p. (in Russ.).

6. Kunafin, G.S. Formirovanie i razvitie, ideino-khudozhestvennye osobennosti zhanra literaturnoi "bashkirskoi pesni " [Formation and development, ideological and artistic features of the genre of the literary "Bashkir song")]. In: Problemy vostokovedeniya [The Problems of Oriental Studies], 2022. No. 1. P. 43-50. (in Bashkir).

7. Pokrovskii, I.P Sbornik bashkirskikh i tatar-skikh pesen [Collection of Bashkir and Tatar songs]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva [Notes of the Orenburg Department of the Imperial Russian Geographical Society], Kazan', 1870. P. 151-229. (in Russ.).

8. Sultanov, M. Bashkirskie i tatarskie motivy [Bashkir and Tatar motifs]. Release 1. Saratov, 1906. (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Tuikin, F. Sozvezdie pesen [Constellation of songs], Ufa, 1915. (in Old Turkic).

10. Tuikin, F. Geroi otchizny [Heroes of the Fatherland]. Ufa, 2007. (in Old Turkic).

11. Ummati, Z. Pesni, baity bashkir, teptiarei [Songs, baits of the Bashkirs, Teptyars]. Ufa, 1909. (in Old Turkic).

12. Yultyy, D. Stikhotvoreniia, poemy [Poetry, poems], Ufa, 1982. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.