Научная статья на тему 'Мәүлит Ямалетдиновтың «Ҡуласа» тарихи романында башҡорт фольклоры жанрҙары сағылышы'

Мәүлит Ямалетдиновтың «Ҡуласа» тарихи романында башҡорт фольклоры жанрҙары сағылышы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
50
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирская литература / роман М. Ямалетдинова / жанры башкирского народного творчества / bashkir literature / novel by Mavletbay Yamaletdinov / genres of Bashkir folk art

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Усманова Альфинур Алмасовна

В данной статье анализируется исторический роман видного башкирского поэта и прозаика, Заслуженного деятеля искусств Республики Башкортостан, кавалера ордена Салавата Юлаева Республики Башкортостан, лауреата литературной премии имени Мусы Муртазина Маулита Ямалетдинова «Круг» («Ҡуласа»). «Круг» – роман о свободолюбивом и мужественном бие и талантливом сэсэне Кубагуше, где разносторонне и полно раскрывается его характер, историческая, культурно-просветительская роль в башкирской общественной жизни. Писатель, кропотливо изучая архивные документы, по крупицам собирает сведения об этой яркой личности. Рожденное в результате этого эпическое полотно обогатило башкирскую историческую прозу, открыло неизведанные ранее страницы истории башкирского народа. Произведение имеет довольно своеобразную композицию и состоит из трех больших частей. В нем описываются события конца XV – начала XVI в., в основе которых лежит хронологический принцип изложения. Но есть и моменты, где в отдельных частях совершаются экскурсы в прошлое, передаются более древние исторические факты. В вышеназванный период башкирский народ был под игом Белой Орды, Ногайского и Сибирского ханств. Нужно отметить, что характерной особенностью индивидуального стиля автора является использование богатых традиций башкирского народного творчества и приемов сэсэнов-импровизаторов. Поэтому на первый план выдвигается своеобразное использование жанров башкирского народного творчества. Выделяются с кокретными примерами употребление таких жанров, как: кубаир, заговор, песня, пословица, поговорка, баит, тулгау и др. Все это дает роману национальный колорит, этнографические черты.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Усманова Альфинур Алмасовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Reflection of the genres of bashkir folk creativity in the historical novel “Circle” by Maulit Yamaletdinov

This article analyzes the historical novel of the prominent Bashkir poet and prose writer, Honored Art Worker of the Republic of Bashkortostan, holder of the Order of Salavat Yulaev of the Republic of Bashkortostan, laureate of the literary prize named after Musa Murtazin Maulit Yamaletdinov "Circle" ("Ҡulasa"). "Circle" is a novel about the freedom-loving and courageous bey and talented sesen Kubagush, where his character, historical, cultural and educational role in the Bashkir public life is diversified and fully revealed. The writer painstakingly studying archival documents bit by bit collects information about this bright personality. The epic canvas born as a result of this enriched the Bashkir historical prose, opened previously unknown pages in the history of the Bashkir people. The work has a rather peculiar composition and consists of three large parts. It describes the events of the late 15th — early 16th centuries, which are based on the chronological principle of presentation. But there are also moments where in some parts excursions into the past are made, more ancient historical facts are transmitted. In the above period, the Bashkir people were under the yoke of the White Horde, the Nogai and Siberian khanates. It should be noted that a characteristic feature of the author's individual style is the use of the rich traditions of Bashkir folk art and the techniques of improvisers. Therefore, a peculiar use of the genres of Bashkir folk art comes to the fore. Genres such as: kubair, conspiracy, song, proverb, saying, bait, tulgau, etc. stand out with specific examples of use. All this gives the novel a national flavor, ethnographic features.

Текст научной работы на тему «Мәүлит Ямалетдиновтың «Ҡуласа» тарихи романында башҡорт фольклоры жанрҙары сағылышы»

НАУЧНАЯ СМЕНА

¡tj^ ^ ¿fc л;?. ^ ¿"te ^ ¿J'- ^ ^ Лафвь -si»- rf'- ^ ^ ^ ¿J'- л!'- jji. ^ ^ ^ ¿J'- ^ ^ ¿J4 rf'-

DOI 10.24412/2223-0564-2022-3-91-97 А.А.Усманова УДК 821 (470.57)

МЭУЛИТ ЯМАЛЕТДИНОВТЬЩ «КУТАСА» ТАРИХИ РОМАНЫНДА БАШХОРТ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЗАРЫ САГЫЛЫШЫ

(ОТРАЖЕНИЕ ЖАНРОВ БАШКИРСКОГО ФОЛЬКЛОРА В ИСТОРИЧЕСКОМ РОМАНЕ МАУЛИТА ЯМАЛЕТДИНОВА «КРУГ»)

Аннотация

В данной статье анализируется исторический роман видного башкирского поэта и прозаика, Заслуженного деятеля искусств Республики Башкортостан, кавалера ордена Салавата Юлаева Республики Башкортостан, лауреата литературной премии имени Мусы Муртазина Маулита Ямалетдинова «Круг» («'Куласа»).

«Круг» - роман о свободолюбивом и мужественном бие и талантливом сэсэне Кубагуше, где разносторонне и полно раскрывается его характер, историческая, культурно-просветительская роль в башкирской общественной жизни. Писатель, кропотливо изучая архивные документы, по крупицам собирает сведения об этой яркой личности. Рожденное в результате этого эпическое полотно обогатило башкирскую историческую прозу, открыло неизведанные ранее страницы истории башкирского народа.

Произведение имеет довольно своеобразную композицию и состоит из трех больших частей. В нем описываются события конца XV - начала XVI в., в основе которых лежит хронологический принцип изложения. Но есть и моменты, где в отдельных частях совершаются экскурсы в прошлое, передаются более древние исторические факты. В вышеназванный период башкирский народ был под игом Белой Орды, Ногайского и Сибирского ханств.

Нужно отметить, что характерной особенностью индивидуального стиля автора является использование богатых традиций башкирского народного творчества и приемов сэсэнов-импровизаторов. Поэтому на первый план выдвигается своеобразное использование жанров башкирского народного творчества. Выделяются с конкретными примерами употребление таких жанров, как: кубаир, заговор, песня, пословица, поговорка, байт, тулгау и др. Все это дает роману национальный колорит, этнографические черты.

Ключевые слова: башкирская литература, роман М. Ямалетдинова, жанры башкирского народного творчества

Al'finur A. Usmanova

REFLECTION OF THE GENRES OF BASHKIR FOLK CREATIVITY IN THE HISTORICAL NOVEL "CIRCLE" BY MAULIT YAMALETDINOV

Abstract

This article analyzes the historical novel of the prominent Bashkir poet and prose writer, Honored Art Worker of the Republic of Bashkortostan, holder of the Order of Salavat Yulaev of the Republic of Bashkortostan, laureate of the literary prize named after Musa Murtazin Maulit Yamaletdinov «Circle» («'Kulasa»).

«Circle» is a novel about the freedom-loving and courageous bey and talented sesen Kubagush, where his character, historical, cultural and educational role in the Bashkir public life is diversified and fully revealed. The writer

Усманова Альфинур Алмасовна, аспирант кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: alfinyr2012@yandex.ru

Al'finur A Usmanova, postgraduate student of the Department ofBashkir Literature, Folklore and Culture of the Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: alfinyr2012@yandex.ru

© Усманова A.A., 2022

painstakingly studying archival documents bit by bit collects information about this bright personality. The epic canvas born as a result of this enriched the Bashkir historical prose, opened previously unknown pages in the history of the Bashkir people.

The work has a rather peculiar composition and consists of three large parts. It describes the events of the late 15th - early 16th centuries, which are based on the chronological principle of presentation. But there are also moments where in some parts excursions into the past are made, more ancient historical facts are transmitted. In the above period, the Bashkir people were under the yoke of the White Horde, the Nogai and Siberian khanates.

It should be noted that a characteristic feature of the author's individual style is the use of the rich traditions of Bashkir folk art and the techniques of improvisers. Therefore, a peculiar use of the genres of Bashkir folk art comes to the fore. Genres such as: kubair, conspiracy, song, proverb, saying, bait, tulgau, etc. stand out with specific examples of use. All this gives the novel a national flavor, ethnographic features.

Key words: bashkir literature, novel by Mavletbay Yamaletdinov, genres of Bashkir folk art

Учалы районы АЬылай ауылында тыуып удкэн билдэле шагир, языусы, сэсэн, ■курайсы, киц Ьулышлы, зур ынтылышлы ижадсы, Муса Мор-тазин, Фэтих Кэрим, Мехэммэтша Буранголов Ьэм Рэмзилэ Хисаметдинова исемендэге пре-миялар лауреаты, Баштортостандыц атгазанган сэнгэт эшмэкэре, Салауат Юлаев ордены кавалеры Мэулит Байгилде улы Ямалетдиновтьщ йекмэткеЬе, темаЪы, идеяЬы йэЬэтенэн меЬим булган ижады башторт эзэбиэтендэ алдынгы урынды билэп тора [7, 114-се б.; 11, 654-655-се б.]. Уныц терло тематикалы, халытс тарихыныц терло осорона тараган тидтэлэгэн шигри китап-тары, повесть Ьэм хикэйэлэре, романдары милли ерлекле, халытссан рухлы, укыусыла башторт халытс ижадына heñey тэрбиэлэугэ ынтылышлы булыуы менэн айырыла. Уларзагы традицион Ьурэтлэу алымдары ■кулланылып тыузырылган образдар Ьэм образ-деталдэр уззэрендэ яцы йекмэтке, рух нытаыгы, эхлатси сафлытс туплай.

Куренекле прозаикка тыуган илен эрнеп, Ьызланып яратыу, халтсыныц язмышы есен нытс борсолоу хас. Эдэрзэрендэ ул халтсыныц терэге, таянысы Ьэм гэзиз улы ролендэ сыгыш яЬай, халтсыбыз тарихын, татмарлы язмышын ятстыртыузы узенец намыд эше, бурысы, тип идэплэй. Тыуган илгэ Ьэм ергэ карата булган Ьейеу тойголары уны миллэтебеззец танлы ла, данлы ла тарнхына табат-табат эйлэнеп тайтыр-га мэжбур итэ, уткэн замандагы хэл-ватсигаларзы бегенге кузлектэн тарарга сатсыра. Был йэЬэттэн эзиптец тарихи темага язган эдэрзэре араЪында 2007 йылда донъя кургэн «'Куласа» романы айы-рым нгтнбарга лайытс.

«куласа» - Мэулит Ямалетдиновтыц 'Коба-гош сэсэн хатсындагы тарихи романы. Э тарихи э^эр иЪэ - тарихи дередлекте бар байлыгында художестволы сагылдырыу емеше ул [13, 9-сы б.]. Автор эдэрен «'Кобагош сэсэн» тип кенэ ата-май, сенки «куласа» атамаЬы авторзыц уз

концепцияЬы, сюжет Ьызы^тарыныц, сюжеттыц узенсэлеге Ьэм романдыц идея йунэлеше менэн бэйле. Унда автор уткэндэрзе байкап, милли рухыбызга, бегенгебезгэ терэк эзлэй, уткэн менэн элегебеззе бэйлэргэ, улар араЬындагы менэсэбэттэрзе аньгк курЬэтергэ, укыусыга башторт халтсыныц тарихи асылын асытаарга, ацларга ярзам итергэ ынтыла, бегенгебеззе, килэсэкте тодмалларга булышлытс итергэ тыры-ша. «куласа» тарихи романы бына ошо ихтыяж-дарзан сыгып барлытста килтерелгэн. Унда киц арауытс сиктэрендэ барган ватсигаларзан торган ватсыт Ьэм урын-ер, хэрэкэт берлеге аша, шул осорзоц социаль-ижтимаги атмосфераЬы, терле мехиттэге кенкуреш, йэмгиэттэге рухи тормош киц сагылдырылган [5, 78-се б.].

Прозаик теп геройын Ьэр сатс азатлытс ятаы, кесле, атсыллы бей Ьэм бик талантлы сэсэн итеп куз алдына бадтыра. Быга елгэшеу есен ул 'Кобагошта бэйле мэглумэттэрзе бертеклэп йыя, укыусыга билдэле булмаган йэ иЬэ игтибарзан ситтэ талдырылган тарих биттэрен барлап, уларзы ентекле тасуирлай Ьэм архив документтары менэн нытаап эш итэ. Э доку-менталь сыганатстарга таянып язылган хэзерге башторт романдары уззэренец стиле, формаЪы тагмарлыгы Ьэм фактологик материал нигезендэ язылыузары менэн тафта айырылып тороусан [12, 6-сы б.].

Узенсэлекле композицияга торолган был эдэрзэ ХУ-ХУ1 быуат башы ватсигалары ятс-тыртыла. Бик куп тарихи факттар менэн семэрлэнгэн роман ее елештэн тора, «куласа» -куп сюжетлы роман. Бындай куп Иызытаы сюжет ■королошо башторт эзиптэренец Ьуцгы йылдар-за атсрынлап бер Иызытаы хроникаль сюжеттан атсрынлап кусэ барыуы ЬеземтэЬе буларатс тыуа [4, 44-се б.].

Ьэр булектец нигезендэ хронологик тэртипкэ ■королган бэйэнлэу ята. Ьэр халытаыц ауыз-тел

ижадында кешелектец тарихи хэтерен мацге-лэштергэн (курсив беззеке - Э.У.) [1, 5-се б.; 10, 7-се б.] ифрат зур эИэмиэткэ эйэ булган жанрзар барлыгын ятсшы ацлаган эзип хэл-ватсигаларзы, куренештэрзе тасуирлау процесында бэйет, Иаматс, йыр, тсобайыр, елэц, тулгау Ьэм башта халытс ижады жанрзарын oçTa ■куллана.

Эзэбиэттец теп Иурэтлэу объекты булып кеше, уныц психологияЪы, рухи донъяЪы, Ьэр сатс узгэреп-яцырып тороусы ысьтбарлытста йэшэу-се тагмарлы шэхес образы тора [3, 4-се б.; 6, 241-се б.]. Ошондай шэхестэрзец береЬе 'Коба-гош сэсэн менэн укыусы романдыц беренсе булегендэ ук таныша. Ошога урелеп, эçэpзэ Кубэлэк ырыуыныц кенитмеше лэ асып Ьалына. Ба'кЪац, Сен менэн Эсэн йылгалары буйында матам тоткан Кубэлэк тэ, "Кобагош кеуек ук, Баба Toktoç мырзага яИатс тулэй икэн [15, 6-сы б.]. 'Кобагоштоц характеры ньгк ■кыр'кыу, khçkch ситуацияларза анытс курЬэтелэ: «'Кыйымдыц мызган бер мэлендэ яу томарына бирелеп ярЬыган Иортбагыш, ку§эмэгэ ябай булмаган бер дошман яугирен сапматс булып, тсылысын oçk9 кутэрзе. Лэкин ул дэЬшэтле торалын Ьелтэп елгерерзэн алда куззэре элеге яугирзец ут сэсеп торгам караты менэн осрашты. Иортбагыш уны донъялагы Ьнс кемдеке менэн бутаясатс тугел ине. Эйе, был башына торта кейеп, йезенец aç^bi елешен эйэксен менэн ■каплаганлы'ктан maнымaçлык булып у§гэргэн атаЬы ине. 'Коба-гош та кетелмэгэн осрашыузан бер мэлгэ ауара хэлендэ талды» [15, 89-сы б.]. 'Кобагош ■кур'кыу 6enM9ç, иле, тыуган ере есен йэнен дэ aямaç башторт батыры итеп Ьынландырыла.

Романда айырым бер урынды кобагош сэсэндец тобайырзары тэшкил итэ. Улар иЪэ Ьурэтлэнгэн ватсигаларга романтик яцгыраш eç-тэй Ьэм геройзыц характерын асып биреузэ зур роль уйнай. Улар уныц импровизаторлы'к Ьэлэте yçemK9H булыуын дэлиллэп тора: «Уландары йомошон утэргэ йугергэс, йерэкЬегэн кобагош кире тирмэ эсенэ инде. Берэй нэмэне хэл итеузе кеткэн ошондай khçkch мэлдэрзэ уныц куцел ишеген илЬам фэрештэЬе тага торгайны. Был изге зат эле лэ узенец гэзэтенэ тогро тсалды -сэсэндец дауыргыган булмышына тобайыр юл-дары шыбырларгатотондо:

Ай, day килэ, day килэ,

Дау артынан яу килэ.

Унан врквр ир§эр§ец

Ил-йортона зау килэ.

Яу курмэгэн ил булмад, Кан кисмэйсэ, юл булмад. Яу яганан алганда,

Йософ бе§гэ хул булмад» [15, 49-50-се б.]. Иэки:

Уралкащан бейек, ай, may булмад, Уралкащы Иоймэд тэ йэн булмад. Аткащарга менеп, ha§ax алкам, Дошмандаргаунда юл булмад [15, 69-сы б.].

М. Ямалетдинов геройзарыныц эске психо-логияЬын ентекле Ьурэтлэргэ ынтыла, куз уцы-нан кескэй генэ деталдэрзе лэ ыскындырмай. Мэдэлэн: «ТСара Килембэт ендэшмэне, ку^енец агы менэн Мусага бер тараш ташлагандан Ьуц, йылмайгандай итте. Ул зеркенерэк холокло ине, шуга курэ агаЪы менэн ецгэЬенец шаяртып эйтелгэн Ьуззэрен истиЪза итеп табул тсылды. Уныц комкарган куцелен Агайгилде йортонда-гы иц одта сэсэндец ТСара Килембэтте Ьэм уныц менэн килгэн башта ■куна'ктарзы Иаматс менэн сэлэмлэуе лэ иретэ алманы:

Хуш килдеге§ Ур§ага,

Агайгилде мыр§ага!

Ьыу твшкэндэй йыр§ага,

Эщук, эй§ук, уртага...» [15, 39-сы б.].

Автор бэйэнлэу агышына Иаматсты бик урын-лы Ьэм яйлы итеп индереп ебэреу аша ТСара Килембэтте, уныц хэл-эхуэлен дэ куз алдына хикэйэлэп бадтырыуга елгэшэ. Ул ояЬы туз-зырылган, тсунырга ■каяИы булмаган «беркет», тамыры киделгэн агас хэлендэ калган, «утытс таяузарын» югалттан бер зат:

ОяИы ту§ган боркотмон -Куныр хая э§лэйем; Тамырын кидкэн эрбетмен -Утык таяу э§лэйем [15, 104-се б.].

Э инде бйзерэк башында узгарылган яз бай-рамын Ьурэтлэгэн моментта прозаик йыр жанры-на мерэжэгэт итэ. Геройзарзыц 6epehe, ун бише тулган А'кЪылыу, узенец тугандары Ьэм иц ятсын эхирэттэре менэн майзанга думбыра сиртеп, ^урай тартып, йырлашып килеп инэ:

Иртэ лэ томам, кис тэ томам, Яцы яугам ап-ак кар кеуек. Арттарымдан Иыгылып илап калды, Май бирепкэй сэугэм йэр кеуек.

Йыр йырла лай, тип ук, эй, эйтэкец, Ниндэй йыр§ар Иицэ бик кэрэк? Инэлэр§эн тыумад, тыуИа тормад, Ьинец кеуек егет бик Иирэк [15, 44-45-се б.].

Терелэр есен донья мэцгелек, бакыйлы'кка кусеуселэрзец генэ гумерзэре тамамлана; тор-моштоц ялы ла, тойрого ла ютс - уны туктатыр-лытс Ьис бер сара уйлап табылмаган тип, эзип узенец романына тубэндэге йыр юлдарын да индерэ:

Утэкец дэ, гумерем, ай, утэкец, Аркалар§ан елгэн боландай... [15, 130-сы б.].

Инйэр генэ буйы кара урман, Урман эскэщэре - карагай. Карагащай ир§эр дуд булышИа, Донья ваклыгына харамай. Инйэр генэ Иыуы ицрэп ага, АЬ-зар менэн вйкэп яр§арын. Моцло квщэр Иагыныу§ы бада, Идтэлеккэ калкын йъщарым, -

тип моц монарына сорналган ягымлы тауы-шы менэн йыр башлай торза 'Кобагош та. Был йыр торзагы табатсташтарзыц куцелдэрен тетрэ-теп, булмыштарын мэсхурга эуерелдереп кенэ ■калмай, эйлэнэ-тирэлэге бар тэбигэтте лэ моцга сорнай. Уныц Ьуцгы ауазы ятсындагы урмандан шацдау булып эйлэнеп тайга [15, 136-сы б.].

Эдэрзэ башторт халтсыныц этнографияЬы ла асытс сагыла. Языусыныц укыусыИын туган халтсыныц быуындан-быуынга тапшырыла кил-гэн тормош-кенкуреш тэжрибэЬе менэн мемкин тиклем кицерэк таныштырырга ынтылыуы яры-лып ята. Мэдэлэн, 'Кобагош менэн йэш бикэЬе Комошэй менэсэбэттэрен тасуирлаганда, улар-зыц бер-береЬен Ьыйзан тсалдырмау - куршелэр-зец узенэ курэ бер гороф-гэзэте, тип билдэлэп утэ [15, 6-сы б.]. 'Королтайзар, оло йыйындар, унда татнаштан ■куна'ктар Ьэм уларзыц тирмэ-лэре [15, 24-се б.], Ьаба-Ьаба ■кымыз, табатс-табатс аш-Ьыу [15, 30-сы б.], Ьабантуй майзандары, байрамдар [15, 62-се б.] Ь.б. романда бик анытс Иынландырыла.

«Куласа»ны тарихи пландагы романтик роман тип тэ атарга мемкин, сенки унда драматик хэл-ватсигалар, тан тойошло Ьугыш-бэрелештэр генэ Ьурэтлэнмэй, мехэббэт, матурлытс, сафлытс Иыматс изге тешенсэлэрзе ятстыртыуга ла зур

урын бирелэ. Бындай урындарза автор узе бер лирик герой ролендэ сыгыш яЬаган кеуек тойо-ла. Уныц узенсэлекле лиризмы, романтик куцел ■королошо узенэ тартып, куцелдэрзе тибрэтеп тора. Тарихи-романтик романдыц атамаЪы ла символик мэгэнэгэ эйэ. Беззец гумер - узе ук ■кутаса, тип инандырырга ынтыла автор. Бер туктауИыз ■куласалай эйлэнеп торган гумер ай-ыштары Ьэр сатс башлангысына кире тайга, тигэн фекерзэ ул. Нисек кенэ тырышЬа ла, ке-шелек тэбигэт танундарын узгэртэ алмай. Языусыныц философик йомгатслауы ана шул рэуешле яцгырай.

Ошондай мэлдэрзэ автор туган халтсыныц алтын атсылын сагылдырган Ьэм егет-нэсихэткэ ■королган мэталдэргэ Ьэм эйтемдэргэ йыш мерэжэгэт итэ. Улар тэрэн мэгэнэле, тапкыр Ьэм бик йыйнатс итеп тезелгэн Ьэм халтсыбыззыц изге Ьузе, ■киммэтле аманаты булып, быуат-тар тепкеленэн беззец кендэргэсэ килеп еткэн. Бутэн жанрзар удешендэге кеуек, мэтал Ьэм эйтемдэрзец удешендэ лэ башторт халтсыныц донъяга тарашы, терле шарттарза эзмэ-эзлекле камиллаша барган художестволы фекер Ьэм ац удеше сагылган [2, 5-се б.]. Мэдэлэн, ил тигэндец кеме юк [15, 25-се б.], ике кэцэш бер булка, илле егет йв§ була [15, 26-сы б.], бер олоно, бер кесе-не тъщла [15, 27-се б.], дау - ир§еке, яу - илдеке [15, 29-сы б.], акыллыга ишара [15, 36-сы б.], алдырыр квн я§§ырыр [15, 39-сы б.] Ь.б.

Тоторокло Ьузбэйлэнештэр - фразеологизм-дар за романда узенэ курэ зур гына урынды билэп торалар: «Бадтсын энэкенэн ебенэ тиклем тэфсиллэп тикшерелгэн, таг-таг уйланган ине, шуга курэ Петр Щенятев Ьэм Андрей Курб-скийзар етэкселегендэге утыз мецлек сиреу ее кенлек юлга кеньятста тайырылып, теп гэскэр-зец уц танатын багауыллап барзы» [15, 33-се б.].

Поэтик я^тан синкретик характерза булган, фольклор менэн язма шигриэт урталыгында торган, менэжэт, йыр текстарынан эзмэ-эзлекле сюжетга торолоуы менэн айырылып торган бэйеткэ лэ [8, 73-135-се б.; 9, 116-177-се б.; 14, 310-сы б.] «Кутаса» тарихи романында мидалдар шыгырым тулы. Мэдэлэн: «ИрекЪеззэн эсирэгэ эуерелгэн киеэге ханбикэ карап туктаган Казан йылгаЪына еткэнсе узе сыгарып елгергэн бэйет-те кейлэп барзы. Ьейембикэнец йерэк туренэн сытстан моц-зар уны озата сытстан мецэрлэгэн ябай халытс куцеленэ беткеЬез Ьагыш булып уйылып талды:

...Ьойомбикэ атым, нугай затым, Каща минец ханлык тэхетем? Каща Иылыу сагым, нурлы йо§ом, Хан бикэИе булган вакытым?..» [15, 20-се б.].

Романда шулай ук тобайырзыц бер тере булып Ьаналган тулгау жанры ■кулланылган осратстар за бар: «Ул, куззэрен тсы^а биреберэк, тау уркэстэре ертенэн агылган болоттарга, кук ицлэп ейерелгэн беркеттэргэ ^арап бер аз уйла-нып ултырзы ла, тынып калган Ьыйзаштарына тулгау эйтергэ кереште:

Куктэ болот агыла, Tay Иыртына кагыла. Боронгога ку§ Иалкац, Богонгобо§ сагыла. Бе§ инекме зацкы§ ил, Зацды тотмад ацкы§ ил? Исемдэре дурт якка Куркыу калган ханкы§ ил? Зацыбъщан ни калды? Даныбъщан ни калды? Бе§ белекке§ булганга, Ил-йортобо§ кыйралды. Кырк ырыуга бер каган -Именлектец билгеке; Бер ырыуга кырк каган -Мин-минлектец билгеке. Куктэ болот агыла, Tay Иыртына кагыла. Богонгогэ каракац,

Килер кондэр сагыла» [15, 132-133-се б.]. Иэки:

«Кук монарга тороноп, Оло-кара куренеп, Аракынан ук утмэд Ялпыу Иымак те§елеп, Тушен киргэн анау may Урал булмай, ни булИын? Уткэндэр§е буйлатып, Зарлы ущар уйлатып, Куцеле йомшак э§эмдец Ку§ен йэшкэ сылатып, Моц сыгарган кыу улэн Курай булмай ни булкын? - тигэн тулгаузан башлап алып китте» [15, 170-се б.].

Башторттарзыц боронго йыры - елэцгэ лэ ярайЪы ук зур гына игтибар бирелэ эдэрзэ.

Мэ^элэн:

Ай-кояштыц адтында

Яцгы§ елгэн бар микэн?

Кабарып калккан болоттоц

homoH имгэн бар микэн?

Кук комбэ§е eme кат,

Унда менгэн бар микэн?

Атка менкэ, алаптай,

Ергэ тошкэ, калактай -

Уны белгэн бар микэн? [15, 192-се б.]

Ьарынды ла, Иаматс рэуешендэ ецел кей менэн эйтелгэн йыр, hap, тип ацлатып, Мэулит Байгилде улы уны романда бик урынлы ■куллана: «'Кобагош Бисэнбайзьщ уз Ьарыны менэн яуап-ланы:

Ай-кояштъщ адтында Яцгы§ елгэн - тилбер ел; Кабарып калккан болоттоц homoH имгэн - изге ер; Кук комбэ§е eme кат, Унда менгэн оскор зат -Э§эмдэр§ец уйылыр; Атка менкэ, алаптай, Ергэ тошкэ, калактай -Иргэйелдец буйылыр» [15, 193-се б.].

Мэтолдэр, эйтемдэр, тобайырзар, елэцдэр, тулгаузар, йырзар, Ьарындар, бэйеттэр Ьэм баштсалар бик боронго ватаптарзан ук халтсы-быззьщ ауыз-тел ижадында узэк урынды билэп килэ. Мэулит Ямалетдиновтьщ «'Куласа» та-рихи романында ошо халытс ижады жанрзары-ныц узенсэлекле ■кулланылышы кузэтелэ, автор уларзы эдэрзец идея-тематик йекмэткеЬен, проб-лемаларын художестволы сагылдырып биреузэ бик урынлы Ьэм одта файзаланыуга елгэшэ. Был жанрзарзьщ ЬэммэЬе лэ э^эрзе романтик та, драматик та, бай яцгырашлы, тэрэн фэлсэфэуи мэгэнэле лэ яЬай. Улар, айырыуса мэтолдэр Ьэм эйтемдэр, романдыц фэлсэфэуи фекер поэтикаЪын байытыуга булышлытс итэ, уныц ябай Ьэм халытссан телен йэнлэндереп Ьэм байытып ебэрэ, тэрбиэуи эЬэмиэтен косэйтэ. Йырзар за, тобайырзар за, тулгаузар за, мэтол-эйтемдэр зэ, Ьарзар за h.6. - барыЬы ла хальгктыц дейемлэштерелгэн образын тыузы-рыусы меЬим элементтар булып тора. Башторт халтсыныц героик уткэне, ■каЪарманлыгы, донъя-га караты Ьэм тормош тэжрибэЬе тап ошо

жанрзар солганышында асыла. Геройзарзыц кен-дэлек тормошо ла, Ьейеу шатлыгы Ьэм айыры-лышыу газаптары ла игтибарзан ситтэ талмай.

Мэулит Байгилде улы узенец «'Куласа» тари-хи романында тап ошондай кешелектец тарихи хэтерен туилаган хальгк ижады жанрзарын бик урынлы Ьэм одта файзалана. Ул башторт теленец нескэлектэрен асытс Ьиземлэп эш итэ. Эзиптец ижади Ьэлэте менэн фольклор жанрзарыныц бергэ урелеуе ырыдлы ижад емешенец донья куреуенэ килтерэ. Романдыц драматик Ьэм романтик Ьызаттары менэн мэтсэлдэр, эйтемдэр, тобайырзар, елэндэр, тулгаузар, йырзар, Ьарындар, бэйеттэр Ь.б. халытс ижады жанрзарына хас художестволы узенсэлектэрзец тыгыз бэйлэнештэ килеуе уныц стилен байыта, рухи ■киммэтен арттыра, уны халытссан, мирадлы Ьэм укымлы итэ.

Э?ЭБИЭТ

1. Башкорт хальгк ижады: Риуэйэтгэр, легенда-лар. Икенсе том. 9фе: «Китап», 1997. 440 бит. (Башкирское народное творчество. Предания, легенды. Т. 2. Уфа: Китап, 1997. 440 е.).

2. Башкорт хальгк ижады. Мэкэлдэр Ьэм эйтемдэр. 10-сы том. 1-се китап. 9фе: Китап, 2006. 544 бит. (Башкирское народное творчество. Загадки и пословицы. Т. 10. Кн. 1. Уфа: Китап, 2006. 544 е.).

3. Гареева Г.Н. Психологизм в башкирской прозе 1960-1980-х годов: учебное пособие. Уфа: РИЦ Баш-ГУ 2012. 138 с.

4. Гэрэееа Г.Н. Башкорт прозаЬында куп Ьызьгк-лы сюжет тибы Ьэм уныц 1930-1990-сы йй. удеше (Гареева Г.Н. Многолинейный тип сюжета в башкирской прозе и его развитие в 1930-1990 гг.) // Проблемы востоковедения. 2021/2 (92). С. 43-49.

5. Гэрэееа Г.Н. XX быуатгыц икенсе яртыЬын-дагы башкорт прозаЪы. 9фе, 2010. 159 бит. (Гареева Г.Н. Башкирская проза второй половины ХХ века. Уфа, 2010. 159 е.).

6. ГэрэееаГ.Н., Салауатова Ф.Р. Башкорт эзэ-биэ-тендэ психологизм (Гареева Г.Н., Салаватова Ф.Р. Психологизм в башкирской литературе) / Сохранение и развитие духовной культуры и родного языка в условиях многонационального государства: проблемы и перспективы. Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 75-летию члена-корреспондента АН РБ Г.С. Кунафина. В 2-х частях. Часть I. Уфа: РИЦ БашГУ 2021. 332 е.).

7. Камал Р. Тарихыбыззы яктыртыусы //

Башкортостан. 9фе, 2017, 114-116 б. (Камал Р. 9све-щающий нашу историю // Башкортостан. Уфа, 2017. С. 114-116).

8. Кунафин Г.С. И песней, и сатирой. Развитие жанровой системы башкирской литературной песенной и сатирической поэзии XIX - начала XX веков. Уфа: Башкирское книжное издательство «Китап», 1999. 256 с.

9. Кунафин Г.С. Башкирская поэзия XIX - начала XX в. Вопросы жанровых и идейно-художественных особенностей. Уфа: АН РБ Гилем, 2011. 480 с.

10. Нэ^ершина Ф.А. Риуэйэт Ьэм легендаларза хальгк тарихы. 9фе: Китап, 2011. 360 бит. (Надрши-на Ф.А. В преданиях и легендах история народа. Уфа: Китап, 2011. 360 е.).

11. Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р.Н. Баимов, Г.Н. Гареева, Р.Х.Тимергалина. Переработанное и дополненное второе издание. Уфа: Китап, 2015. 672 с.

12. Хуснуллина Р.Д. Стилевые особенности современных башкирских исторических романов. Авто-реф. дисс. ... канд. филол. наук: 10.01.02. 2009. 24 с.

13. Элибаев З.А. Башкорт романдарыньщ поэти-Kahbr. 9фе: Китап, 2017. 344 бит. (Алибаев З.А. Поэтика башкирских романов. Уфа: Китап, 2017. 344 е.).

14. Эхмэтйэнов КЭ. Эзэбиэт теорияЬы. 4-се 6açMa. 9фе: Китап, 2018. 400 бит. (Ахмедьянов КА. Теория литературы. Изд. 4. Уфа: Китап, 2018. 400 е.).

15. Ямалетдин М. Куласа. Тарихи роман, эссе. 9фе: Китап, 2007. 384 бит. (Ямалетдин М. Круг. Исторический роман, эссе. Уфа: Китап, 2007. 384 е.).

REFERENCES

1. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo. Predaniya, legendy [Bashkir folk art. Traditions, legends]. Vol. 2. Ufa: Kitap, 1997. 440 p. (in Bashkir).

2. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo. Zagadki i poslovitsy [Bashkir folk art. Riddles and proverbs]. Vol. 10. Book 1. Ufa: Kitap, 2006. 544 p. (in Bashkir).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Gareeva, G.N. Psikhologizm v bashkirskoi proze 1960-1980-kh godov: uchebnoe posobie [Psychologism in Bashkir prose of the 1960s-1980s: a textbook], Ufa: RITS BashGU, 2012. 138 p. (in Russ.).

4. Gareeva, G.N. Mnogolineynyy tip syuzheta v bashkirskoy proze i yego razvitiye v 1930-1990 gg. [Multiple linear type of the plot in Bashkir prose and its development in 1930-1990]. In: Problemy vostokovedeniya [The Problems of Oriental Studies]. 2021. No. 2 (92). P. 43-49. (in Bashkir).

5. Gareeva, G.N. Bashkirskaya proza vtoroj

poloviny XX veka [Bashkir prose of the second half of the 20th century], Ufa, 2010. 159 p. (in Russ.).

6. Gareeva, G.N., Salayatova, F.R. Psikhologizm v bashkirskoy literature [Psychologism inBashkir literature]. In: Sokhranenie I razvitie dukhovnoi kul 'turi I rodnogo yazika v usloviyakh mnogonatsional'nogo gosudarstva: problemi I perspektivi. Materiali Mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii, posvyashchennoi 75-letiyu chlena-korrespondenta AN RB G.S. Kunafina [Preservation and development of spiritual culture and native language in a multinational state: problems and prospects. Proceedings of the International Scientific and Practical Conference dedicated to the 75th anniversary of Corresponding Member of the Academy of Sciences of the Republic of Belarus G.S. Kunafin], In 2 parts. Part 1. Ufa, 2021. 332 p. (in Russ.).

7. Kamal, R. Osveshchayushchiy nashu istoriyu [Lighting up our history]. In: Bashkortostan. Ufa, 2017. P. 114-116. (in Bashkir).

8. Kunafin, G.S. I pesnei, i satiroi. Razvitie zhanrovoi sistemy bashkirskoi literaturnoi pesennoi i satiricheskoi poezii XIX - nachala XX vekov [Both song and satire. The development of the genre system of the Bashkir literary song and satirical poetry of the 19th -early 20th centuries], Ufa: Kitap, 1999. 256 p. (in Russ.).

9. Kunafin, G.S. Bashkirskaya poeziya XIX -nachala XX vekov. Voprosi zhanrovih i ideino-khudozhestvennih osobennostei [Bashkir poetry of the 19th - early 20th centuries. Issues of genre and ideological and artistic feature]. Ufa: Gilem, 2011. 480 p. (in Russ.).

10. Nadrshina, F.A. V predaniyakh i legendakh istoriya naroda [In traditions and legends the history of the people], Ufa: Kitap, 2011. 360 p. (in Bashkir).

11. Pisateli zemli bashkirskoi. Spravochnik [Writers of the Bashkir land. Directory] / Comp.: R.N. Baimov, G.N. Gareeva, R.Kh. Timergalina. Ufa: Kitap, 2015. 672 p. (in Russ.).

12. Khusnullina, R.D. Stilevie osobennosti sovre-mennikh bashkirskikh istoricheskikh Romanov [Style features of modern Bashkir historical novel]. PhD Thesis. 2009. 24 p. (in Russ.).

13. Alibaev, Z.A. Poetika bashkirskikh romanov [Poetics of Bashkir novels], Ufa: Kitap, 2017. 344 p. (in Bashkir).

14. Akhmed'yanov, K.A. Teoriya literatury [Theory of Literature], Edition 4. Ufa: Kitap, 2018. 400 p. (in Bashkir).

15. Yamaletdin, M. Krug. Istoricheskiy roman, esse [Historical novel, essay]. Ufa: Kitap, 2007. 384 p. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.