0XALQ OG'ZAKI IJODIDAN FOYDALANIB YOSHLARDA MILLIY ISTIQLOL G'OYASINI SHAKLLANTIRISHNING TIZIMLI-FUNKTSIONAL MODELINI ISHLAB CHIQISHNING KONTSEPTUAL PEDAGOGOTEXNOLOGIK SXEMASI
A. T. Tilegenov
O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti Qoraqalpogiston
А^Н еrkin izlanuvchisi
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada fоl'klоrshunоslik asоsida yosЫar оngida milliy g'оyani shakllantirish yo'llari va оliy ta'lim tizimida yoshlar оngida mШiy istiqlоl g'оyani shakllantirish imkоniyatlarini mоdеrnizatsiyalash, zamоnaviy yеchimlar, uslub va mеtоdlar ustida dоimо izlanish, yоsЫarnmg ijоdiy tafakkurini rivоjlantirish, ularning innоvatsiоn pоtеnsiali, lidеrlik xususiyatlarini shakllantirish kabi muhim masalalarga nazariy va amaliy jihatdan yеchim tоpish vazifasi dоlzarb ahamiyat kasb еtishi yoritilgan.
Tayanch so'zlar: fоl'klоrshunоslik, milliy g'оyani shakllantirish yo'llari, yosЫar, ma'naviy, ma'rifiy, ijtimоiy jarayоn,
АННОТАЦИЯ:
В данной статье на основе фольклора рассмотрены пути формирования национальной идеи в сознании молодежи и модернизированы возможности формирования национальной самостоятельной идеи в сознании молодежи в системе высшего образования, постоянно ищущей современные решения. , методы и методы, развивающие творческое мышление молодежи, ее новаторство. Подчеркнуто, что задача поиска теоретического и практического решения таких важных вопросов, как потенциал, формирование лидерских качеств, имеет актуальное значение.
Ключевые слова: фольклор, способы формирования национальной идеи, молодежь, образовательно-воспитательный процесс
ABSTRACT:
This article, based on folklore, examines the ways of forming a national idea in the minds of young people and modernizes the possibilities of forming a national independent idea in the minds of young people in the higher education system, which is constantly looking for modern solutions. , methods and methods that develop the creative thinking of young people and their innovation. It is emphasized that the task
May 2024
124
of finding theoretical and practical solutions to such important issues as potential and the formation of leadership qualities is of current importance.
Keywords: folklore, ways of forming a national idea, youth
№ Ta'lim vositalari Ta'lim usullari Ta'limga yondashuvl ar Ta'lim turlari
1. Muvofiqlashtirilmaga n Guruhli Tizi msiz Og'zaki
2. Muvofiqlashtirilgan, moslashtirilmagan Juft-guruhli Texnologik Audio-Vizualli
3. Avtomatlashtirilgan, moslashtirilgan Individual-guruhli Tizimli Dasturli
4. Interfaol Individual, avtomatlashtirilgan Ko'pqirrali Mul'ti-medial
5. Intellektual Individual, avtomatlashtirilgan, ommaviy Giper-matnli Giper-mediali
Mazkur kontseptual pedagogotexnologik sxema asosida talabalarning xalq og'zaki ijodiyotiga bo'lgan qiziqishlarini oshirish uchun nimalarga ahamiyat berish kerakligi, talabalarning mashg'ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta'minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag'batlantirish hamda bir xil fikrlash inertsiyasidan ozod etish, mavzu yuzasidan rang-barang g'oyalarni to'plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo'lgan fikrlarni engishga o'rgatish uchun yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishning tizimli-funktsional modeli ishlab chiqish mumkinligiga alohida e'tibor qaratdik. Bilamizki, o'quv topshirig'i o'quv materialining o'zgargan shakli sifatida amal qilib, ma'lumot mazmuni bilan bevosita bog'langan. Hozirgi paytda ta'limni o'qitish va o'qish faoliyatlarining o'zaro ta'siriga ko'ra sharhlash didaktikada etakchi tamoyil sanaladi. Zero, ta'lim ijtimoiy pedagogik hodisa bo'lib, uning natijalari shaxs, jamiyat, davlat, fan-texnika va ishlab chiqarishga xizmat qiladi.
O'quv topshiriqlarni ta'limga tatbiq etish jarayonidagi qiyinchiliklarni o'rganishda quyidagi savollardan foydalanildi:
a) o'quv topshiriqlari maqsadiga oid savollar - topshiriqlarning ta'limdan ko'zlangan maqsadga, didaktik vazifalarga mosligi; b) o'quv topshiriqlari mazmuniga oid savollar - o'qituvchi topshiriq mazmunini belgilashda nimalarga
125
May 2024
asoslanadi? o'quv topshirig'ining o'rganiladigan o'quv materiali mazmuniga mosligi; qo'yilgan topshiriqning ta'limning boshqa vositalari o'rtasidagi o'rni; ma'lum mavzuni o'rganishda qo'llanadigan o'quv topshiriqlarining turlari;
v) o'quv topshiriqlarining jarayoni xususiyatlariga oid savollar -topshiriqlarning dars tipi, turiga mosligi; ta'limda o'quv topshiriqlarining funktsiyalari; talabalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish; topshiriqni bajarishga beriladigan vaqt; topshiriqlarni bajarishda o'qituvchi va talabalar qo'llagan usullar; topshiriqlarni bajarishda oldin o'zlashtirilgan bilimlardan, orttirilgan tajribadan foydalanish; topshiriqlarni bajarish jarayonida yangi bilimlar; yangicha faoliyat usullarini egallash;
g) topshiriqni bajarish natijasiga oid savollar - topshiriq talabalar uchun qanday nazariy va amaliy qimmatga ega; topshiriqlarning talabalarda mustaqil ijodiy faoliyatning rivojlanishiga ta'siri.
Shunga ko'ra biz ilmiy izlanishlarimiz davomida Vatanimizning shonli o'tmishi va buyuk kelajagini uzviy bog'lab turishga, o'zimizni ulug' ajdodlarimiz boqiy merosining munosib vorislari deb his qilish, shu bilan birga, jahon va zamonning umumbashariy yutuqlariga erishmoqqa yo'l ochib beradigan va shu maqsadlarga muttasil da'vat qiladigan g'oyalarni yoshlarga singdirish o'qituvchilarni kompetentlilik darajasiga (kompetentlilik pedagogning maxsus kompetentsiyalari tizimiga tegishli bo'lib, u ta'lim muassasasida nizolarni boshqarishga tayyorlik va qobiliyatlilikni ifoda etadi) bog'liq bo'lib, biz tadqiqot doirasida ijtimoiy gumanitar yo'nalishdagi fan o'qituvchilari uchun qulay va metodik jihatdan ta'minlangan x alq og'zaki ijodidan foydalanib yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishning tizimli-funktsional modelini takomillashtirdik (2.1-rasm).
Tadqiqot doirasida ishlab chiqilgan mazkur tizimli-funktsional model yaxlit tizim sifatida o'zida tayyorlov, asosiy va yakuniy bosqichlarni qamrab olgan bo'lib, maqsadga yo'naltirilgan, diagnostik, metodologik, amaliy va natijaviylik komponentlarini aks ettiradi. Tajriba-sinov ishlari biz tomonimizdan ishlab chiqilgan modul asosida tashkil etildi.
126
May 2024
г
Ижтимоий буюртма: ЕМИГШХОИ фойдалинш тизимни такомиллашти риш
тамоииллар
Методологик,
ижтимоий, компетентли,
шахсга йуналтирилган, толерантлик ёндашуви, мотивацияли
Ижтимоий педагогик фаолият;
тарбия технологияла
Таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерга эга эканлиги;
таълим тизимининг
ма^садли
блок
макс
вазифал
Халк о€заки ижодидан фойдаланиш
оркали ёшларда МИF шакллантири
таълимии
ривожла нтирувч
тарбияви
мазмунли блок
ИжтимоиИ педагогик
психологик- педагогик жи^ат
\
дидактик- методик жщат
Таълимни ташкил этишнинг педагогик компонентлари
Z
стратегияс
дидактик
Халк, о f3aKH ижоди асносида ёшларда М И Ail кШШт P¥LP!
ТИЗИМк
жих,атидан янги боскичга кутариш
Гапирувчи карточкалар,
1
^вебинар технологияси,
Матнли воситалар;
Тасвирий кургазмали материаллар; Видио
lg'cPfMffiSffläaaianti]-
материаллар;
aing tizimli funktsioaty« тасвиРли
И нтел л е ктуал л а шти ри л ган дастурларни амалиётга
zak
тарбияланганлик даражаси
юк;ори
урта
куии
l
f
П
127
May 2024
y
Mazkur model' asosida maqsadga yo'naltirilgan komponentni amalga oshirish jarayonida o'quv - biluv faoliyatini tashkil etishning maqsad va vazifalari aniqlashtirildi. Yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishda xalq og'zaki ijodidan foydalanish maqsadidan kelib chiqqan holda, quyidagi vazifalar belgilab olindi: talaba-yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishda xalq og'zaki ijodidan foydalanish, uni ilmiy jihatdan asoslash va yoshlar ongiga singdirish jamiyatning ijtimoiy ehtiyoji bo'lib, ko'p qirrali murakkab jarayonni o'z ichiga oladi. Ushbu masala, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev qarashlari va g'oyalarida o'z aksini topdi. Shuningdek milliy tiklanishdan — milliy yuksalish sari" degan bosh g'oya asosida ishlab chiqilgan "O'zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida milliy g'oyani rivojlantirish konsepsiyasi"ning mazmun mohiyatini talabalarga tushuntirishda innovatsion kompetentlilik darajasi va kompetentsiyalari, kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish, shaxslararo samarali muloqotga ehtiyojni rag'batlash va ta'limning samaradorligini oshirishga intilish, pedagoglarning emotsional o'z-o'zini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi.
Diagnostik apparat o'zida test, fikrlarning shiddatli xujumi, so'rov, "Gapiruvchi kartochkalar", "Adolat ko'chasiga sayohat" rolli ishbilarmonlik o'yinlarini o'zida aks ettirdi. Metodologik komponent mazmunida pedagogik kompetentlilikni rivojlantirish metodlari: ijtimoiy-psixologik va ijtimoiy-pedagogik treninglar; ma'naviy-ma'rifiy ishlarni rivojlantirish tamoyillari: majmuaviylik, yaxlitlik, variativlik, qayta aloqa, muammolilik; yondashuvlar: shaxsiy-faoliyatga yo'naltirilgan, individual-tabaqalashtirilgan; kompetentsiyaviy,
madaniyatshunoslikka doir, ma'naviyatshunoslikka doir; ma'naviy-ma'rifiy ishlarni tashkil etish mezonlari: tarbiyalanganlikning yuqori darajasi, pedagogik kompetentsiyalar, kommunikativ madaniyat, emotsional intellekt, tolerantlik, empatiya, talabalarga individual yondashuvda barqaror munosabat, pedagogik vaziyatda konstruktiv strategiyalarni tanlash; pedagogik kompetentlilikni rivojlantirish komponentlari: kognitiv, faoliyatga doir, aksiologik kabilar o'z ifodasini topdi.
Asosiy bosqichda jarayoni amaliy faoliyatda aks ettiruvchi ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-pedagogik treninglar tashkil etildi. Shuningdek, talabalarning bilim, ko'nikma va malakalarini rivojlantirishga qaratilgan individual va guruhiy ish shakllari; qo'yilgan maqsadga erishish imkonini beruvchi vositalar: verbal -axborotni uzatish, biroq ma'lum natijaga erishish maqsadida suhbatdoshning xulq-atvorini o'zgartirishga ta'sir etish vositasi sifatida so'z; noverbal - ovoz, intonatsiya, mimika, tana tili, tashqi ko'rinish kabilarni aks ettirdi.
May 2024
Bilamizki, inson ongi va tafakkurida g'oyaviy bo'shliq vujudga kelishi bilan uning dunyoqarashida mustaqil fikrdan ko'ra mutelik qaramlik g'oyalari ustuvor bo'la boshlaydi. Demak uni ko'proq o'rganishga bo'lgan ehtiyoj zaruriyatini anglash tuyg'usini dalillovchi omillar, uni uzluksiz, doimiy, tadrijiy ravishda hamma vaqt, alohida e'tibor beradigan, qolaversa, har bir xalq yoki millatning, mamlakat yohud davlatning ertangi istiqboli, dunyo hamjamiyatida o'ziga xos o'ringa ega bo'lishi, o'zligini saqlab qolishga bo'lgan ehtiyojning hayotiy falsafasidir. Milliy g'oyada o'zligini saqlab qolish maqsadi dunyodan ajralib yashashni, faqat o'z qobigiga o'ralib qolishini bildirmaydi. Aksincha, dunyo bilan hamnafas bo'lishga undaydi. Faqat milliy ma'naviy qadriyatlariga, merosiga tayangan holda unga hurmat bilan qarashga, o'z milliy ma'naviy negizlariga tayanib, undan uzilmaslikni o'rgatadi. Chunki undan begonalashish, milliy o'zligidan uzoqlashtiradi, tarixidan, qadriyatlaridan ayri holda rivojlanishga sabab bo'ladi. Bu milliy taraqqiyot qonuniyatiga va manfaatlar uyg'unligiga ham mos kelmaydi.
Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqib biz tadqiqotlar jarayonida ijtimoiy gumanitar yo'nalishda o'qitiladigan fanlar bo'yicha ta'lim mazmunini o'rganib chiqqan holda, yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishda muhim rol' o'ynaydigan quyidagi yo'nalishlarni ta'lim jarayoniga kengroq yoritish kerakligini maqsadga muvofiq deb topdik:
-o'quv-biluv faoliyati va ta'limiy mashg'ulotlarni tashkil qilishda, mustaqil ta'lim mazmunini xalq og'zaki ijodidan foydalanib milliy istiqlol g'oyasini shakllantirish masalalarini yoritishga oid mavzular bilan boyitish;
-fol'klorshunoslik san'atini rivojlantirish bo'yicha milliy va xalqaro tajribaga oid materiallar (masalan, ilg'or ijtimoiy g'oyalar, yangi zamonaviy axborot texnologiyalari, san'at sohasidagi yangiliklarga oid materiallar va b.q.);
-talabalarning o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalarini amaliy faoliyatida qo'llay bilishga tayyorligi;
-o'qituvchi va talabalarning birgalikdagi intellektual-emotsional o'zaro harakati tarbiyaviy ish mazmuni va usullarining variativligi, interfaollik, dialoglik, muammolilik, amaliy yo'naltirilganlik tamoyillari asosida ishlab chiqilganligi;
-talabalarda induktiv (induktsiya fikrlash (fikrlashga olib kelish) bo'lib, uning vositasida ayrim yoki xususiy fikrlardan umumiy fikrlar hosil qilinadi. YOki ayrim, xususiy xulosa(ma'lumot)larga tayanib, umumiy xulosa chiqarishga induktsiya deyiladi. Bu ma'lumdan noma'lumga qarab harakatlanishning mantiqiy usulidir.) va deduktiv (Deduktsiya - fikrlash (keltirib chiqarish) bo'lib, uning vositasida umumiy fikrlardan ayrim, xususiy fikrlar keltirib chiqariladi. Umumiy ma'lumotlarga tayanib ayrim, xususiy xulosa chiqarish deduktsiya deyiladi) xulosa chiqarish malakalarini takomillashtiriladi.
May 2024
129
Fikrimizcha, milliy ongni o'stirish, milliy o'zlikni anglash, mustaqillik mohiyatini o'zlashtirish kabi ma'lum maqsad asosida yoshlarga milliy istiqlol g'oyasini singdirishda reproduktiv va produktiv ijodiy fikrlash malakalari asnosida ta'limiy jarayonni tashkil etish ijobiy samara beradi. Birok reproduktiv fikrlash natijasida to'plangan ma'lum hajmdagi bilim va malakalar tahsil oluvchilarning mustaqil bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun etarli bo'lmaydi. Shuning uchun ham ta'limni jadallashtirish g'oyasini turli yo'nalishlari turli olimlar (M.A.Bankov, M.A.Danilov, M.Maxmutov, YU.K.Babanskiy va boshqalar) tomonidan eksperiment qilinib ko'rildi va nazariy jihatidan isbotlandi.
Barcha bilimlar, ko'nikmalar va malakalarni o'zlashtirishning izohli-illyustrativ ta'lim jarayonida talabalar o'qituvchi tomonidan berilgan materiallarni tayyor holda o'zlashtiradilar, bu esa ularda xotira va reproduktiv fikrlash malakalarini shakllantiradi.
Yoshlarning milliy g'oyaga ishonch va e'tiqodi hamda faolligini oshirishda milliy g'oyaning zarurligini anglab etish, milliy g'oyani ilmiy o'rganish, o'qitish va targ'ib-tashviq qilish vositalarini qo'llay olish, yot va zararli g'oyalarni farqlash, fikrga qarshi fikr, g'oyaga qarshi g'oya, jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashish, yoshlarda turli tahdidlarga nisbatan ogohlik va dahldorlik tuyg'ularini tarbiyalab borish, yoshlarni milliy g'oyaning asosiy tushunchalariga ishonch ruhida tarbiyalay olish ko'niklariga ega bo'lishi uchun talabalardan kreativ potentsialni rivojlantirish, o'z ustida ishlashi talab etiladi.
Alohida e'tirof etish lozimki, O'zbekistonning milliy g'oyasi mustahkam, tubi asrlar qa'riga borib etuvchi ma'naviyat asosiga quriladi. Tahlillar asosida yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirishda xalq og'zaki ijodidan foydalanish murakkab tuzilishga ega bo'lib, milliy-axloqiy bilimlar, milliy-axloqiy sifatlar, ma'naviy faoliyat, ma'naviy va madaniy qadriyatlar tizimi kabi komponentlarni o'z ichiga qamrab olishi aniqlandi. Shuningdek xalq og'zaki ijodi namunalariga tayanib yoshlarda milliy istiqlol g'oyasini shakllantirish ularda mas'uliyat tuyg'usini shakllantirish bilan o'z-o'zini anglash ehtiyojini paydo qiladi, ehtiyoj yoshlar faoliyatida o'z in'ikosini topib, ularning ijtimoiy hayotida ma'no-mazmun kasb etadi, yoshlarga milliy istiqlol g'oyasini singdirish jarayonida ularda iymon-e'tiqod, sog'lom dunyoqarash, vatanparvarlik, fidoiylik, madaniyat, baynalminallik va insonparvarlik kabi fazilatlar shakllanadi.
REFERENCES:
l.Milliy g'oya va O'zbekistoiming taraqqiyot strategiyasi [Matn]: o'quv qo'llanma. Q.Nazarov, A.Safarov, A.Rahmonov, K.Haydarov, N.Alimuxamedova,
130
May 2024
D.O'rinboyev, B.Qandov, — T.: «0'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2019.
2.Mirzaeva F.O. Bo'lajaK o'qituvchilarda shaxslararo munosabat madaniyatini rivojlantirish. P.f.b.f.d (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. Namangan 2020
3.Mamajonov I. G', R. Mamatov Germaniya davlati ta'lim tizimi. "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy eleKtron jurnali. № 6, noyabrt-deKabrt, 2017 yil
4.Mavlonova R.A., Normurodova N. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.- T.: Fan, 2007. -320 b.
5.Ro'zieva D.I. Oliy ta'lim muassasalari talabalarida milliy iftixor tuyg'usini shaKllantirishning ilmiy-pedagogiK asoslari. PedagogiKa fanlari doKtori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. ToshKent-2007
6.Redjaboev A.Dj. Yoshlarni milliy istiqlol g'oyasi asosida harbiy vatanparvarliK ruhida tarbiyalash. (O'zbeKiston RespubliKasi Prezidenti, RespubliKa Qurolli Kuchlari Oliy Bosh Qo'mondoni, AKademiK I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan harbiy vatanparvarliK g'oyalari asosida) P.f n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. ToshKent-2004
131
May 2024
