Научная статья на тему 'ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛИДАГИ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА УНИНГ ТИЗИМ РИВОЖИДАГИ ЎРНИ'

ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛИДАГИ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА УНИНГ ТИЗИМ РИВОЖИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
496
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психологик-педагогик / жисмоний баркамол / соғлом турмуш / мустаҳкам оила.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ойбек Эшбоевич Ҳайитов, Акобр Шокир Ўғли Абдуллев

Халқ таълими тизимида психологик хизмат асослари Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик йилларида асос солинган бўлсада, 2000 йилларга келибгина умумтаълим мактабларида психологик хизмат ташкил этилиб, ўқувчилар сонидан келиб чиқиб, 0.5 ставкадан 1 ставкагача бўлган иш хажми билан психолог штатлари жорий этилган. 2017-йилда умумтаълим мактабларида психолог лавозимида фаолият юритаѐтган ходимларнинг қарийб 70% номутахассис (психолог бўлмаган) эдилар. Албатта бу кўрсаткич, тизимда психологик хизмат сифатининг паслиги, халқаро ҳамкорлик учун профессионал базанинг юзага келмагани билан мутаносиб бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ойбек Эшбоевич Ҳайитов, Акобр Шокир Ўғли Абдуллев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛИДАГИ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА УНИНГ ТИЗИМ РИВОЖИДАГИ ЎРНИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

ХАЛК ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛИДАГИ ХАЛЦАРО ХДМКОРЛИКНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА УНИНГ ТИЗИМ РИВОЖИДАГИ УРНИ

Ойбек Эшбоевич Х,айитов

Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви академиясининг "Бошкарув махорати" кафедраси мудири, в.б профессори,

п.ф.д

Акобр Шокир ^ли Абдуллев

ТДПУ Психология (касбга йуналтириш психологияси) йуналиши 2-курс

магистранти

АННОТАЦИЯ

Халк таълими тизимида психологик хизмат асослари Узбекистон Республикасининг мустакиллик йилларида асос солинган булсада, 2000 йилларга келибгина умумтаълим мактабларида психологик хизмат ташкил этилиб, укувчилар сонидан келиб чикиб, 0.5 ставкадан 1 ставкагача булган иш хажми билан психолог штатлари жорий этилган. 2017-йилда умумтаълим мактабларида психолог лавозимида фаолият юритаётган ходимларнинг карийб 70% номутахассис (психолог булмаган) эдилар. Албатта бу курсаткич, тизимда психологик хизмат сифатининг паслиги, халкаро хамкорлик учун профессионал базанинг юзага келмагани билан мутаносиб булган.

Калит сузлар: психологик-педагогик, жисмоний баркамол, соглом турмуш, мустахкам оила.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги "Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-3907-сон карори асосида умумтаълим мактабларида психолог штат бирлиги куйидагича белгиланди:

250 нафаргача — 1 штат бирлигида;

250 нафардан 800 нафаргача — 1,5 штат бирлигида;

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

800 нафардан 1600 нафаргача — 2 штат бирлигида;

1600 нафардан 3000 нафаргача — 2,5 штат бирлигида;

3000 нафар ва ундан ортик — 3 штат бирлигида.

Умумий урта олий маълумотли психологлар учун базавий тариф ставкалар 2018 йил 1 сентябрдан ушбу муассаса мутахассис укитувчилар базавий тариф ставкаларининг 90 фоизига тенглаштирилди, 2019 йил 1 январдан эса 1,1 бараварга оширилди [1]. Бу карор таълим тизимида психологик хизмат сиватини оширишнинг омилига айланган тарихий ;арор булди, чунки мукаддам мактаб психологларининг ойлик маошлари мактаб мутахассис укитувчилар базавий тариф ставкаларининг 50% га хам тенглашмас эди хамда укувчи сонидан катъий назар умумтаълим мактабларида факатгина бир нафар психолог ишлар (ойлик маоши жуда пастлиги сабаб ишламас ёки умуман айрим, жумладан укувчи сони 250 нафардан кам булган мактабларга психолог штати ажратилмаган) эди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шунингдек, юкоридаги Президент карори асосида таълим тизимидаги мавжуд психолог ходимларнинг лавозим вазифалари, мажбурият ва ваколатларини назарда тутувчи норматив хукукий хужжат кабул килинди. Мукаддам умумтаълим мактабларидаги психолог ходимларнинг норматив хукукий хужжат макомига эга, фаолият низоми мавжуд булмаган. Мана шу омил сабаб, таълим муассасада психолог мавкеи, унинг профессионал урни булмаган. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 12 июлдаги "Укувчиларни психологик-педагогик куллаб-кувватлаш ишларини янада такомиллаштириш тугрисида" 577-сонли карори билан тасдикланган "Умумий урта ва урта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги низом кабул килинди [2]. Бу карор мактаб психологларининг хукук ва манфаатларини химоя киладиган, уларнинг фаолиятини тартибга соладиган базани юзага келтирди.

Таъкидлаш уринлики, шундай килиб 2018-2019 йиллардан бошлаб умумтаълим мактаблардаги психолог ходимларнинг макоми, моддий рагбатлантириш тизими яхшилана борди, шу билан бирга Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги халкаро хамкорлик учун нисбатан кулай мухит хосил булди.

Айни шундай шароитда, халк таълими тизимидаги психологик хизмат

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

сохасида 2018 йилнинг якунидан илк халкаро хамкорлик лойихалари амалга оширила бошланди. Жумладан Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги БМТнинг гиёхванд моддалар ва жиноятчилик буйича бошкармаси (UNODC) билан хамкорликда укувчилар ва оилалар билан самарали ишлаш, бир катор ижтимоий-психологик хаётий куникмаларни ривожлантириш, халк таълими тизимидаги мутахассислар ва ота-оналарнинг таълим-тарбия жараёнидаги психологик-педагогик компетентлилигини оширишга йуналтирилган "Мустахкам оила" тренинг дастури буйича республика укув семинарини ташкил этди. Лойиха доирасида мамлакатимизнинг хар бир худудидан биттадан таянч-тренер мактаб танлаб олинди. Биринчи боскичда таянч-тренер мактаблар белгилаб олинган булса, иккинчи боскич доирасида ушбу мактабларнинг 70 нафар (хар бир худуддан 5 нафардан) мутахассиси 3 кунлик "Бахтли мактаб" лойихасини амалиётга татбик этиш концепцияси хамда UNODC билан хамкорликда самарали синовдан утказилган "Мустахкам оила" тренинг-дастурида иштирок этган [3]. Мазкур лойиха умумтаълим мактаблардаги психологларнинг амалий билимб куникма ва малакаларини оширишга катта хисса кушган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

2019 йилда Халк таълими вазирлиги томонидан БМТнинг гиёхванд моддалар ва жиноятчилик буйича бошкармаси (UNODC) билан хамкорликда оилада яшаш куникмаларини ривожлантиришга каратилган янги "Ахил оила -Бахтли мактаб" дастури буйича укув-тренинг ташкил этилди. Унда UNODC вакили доктор Вадих Маалуф ва Буюк Британиянинг Манчестер университети фан доктори Аала Эл-Хан таклиф этилди ва улар томонидан дарслар ташкил этилади. Тренинг давомида Халк таълими тизимида фаолият курсатаётган мактаб психологлари, (жами 25 нафар мутахассислар) укитилди. Дастурнинг асосий йуналишлари - болалар ва уларнинг ота-оналари уртасида хавфсиз, баркарор хамда гамхурликка асосланган муносабатларни шакллантиришдан иборат. Шу билан бир каторда болаларда салбий ижтимоий-тиббий омиллар -зуравонлик, жиноятчилик, укув мотивациясининг пасайиши каби холатларнинг пайдо булишининг олдини олишга каратилган. Бундан ташкари, дастур болаларнинг психик ва жисмоний соглигини мустахкамлашга ёрдам беради хамда психоактив моддаларни бирламчи профилактикаси булиб хизмат килиши [4] назарда тутилган. Ижтимоий кузатувларимиз шуни курсатадики, мазкур

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

лойиха умумтаълим мактаб психологларининг амалий фаолиятга олиб кирган чора-тадбирга айланган.

2019 йилда Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги яна бир халкаро хамкорлик амалга оширилди. Халк таълими вазирлиги томонидан Халкаро Фулбрайт таълим дастури доирасида А^Шлик эксперт-психолог, профессор Лори Вулф хоним Узбекистондаги умумтаълим мактабларида ижобий психология ва стресс бошкарувини укитиш методикасини жорий этиш максадида таклиф этилди. Мазкур лойиха доирасида мактабларда укувчилар хамда педагоглар учун стресс ва агрессия хамда уларнинг окибатларини олдини олиш ва бартараф этишга йуналтирилган укув дастури ишлаб чикилди. Мазкур дастур Халк таълими вазирлиги мутахассислари, психолог олимлар ва тажрибали мактаб психологларидан иборат эксперт гурухи томонидан маданий мухитга мослаштирилди хамда такомиллаштирилди. Методик материаллар Тошкент шахридаги 4 та мактабда муваффакиятли тажриба синовдан хам утказилди. Ижобий психология ва стресс бошкарувини укитиш методикаси буйича 14 та худудда ТОТ (тренерлар учун тренинглар) булиб утди хамда 700 дан зиёд тренерлар жамоаси шакллантирилди. Эндиликда хар бир туман (шахар) микёсида каскад усулидаги тренинглар ташкил этилади хамда барча мактаб психологлари улар оркали эса педагоглар ижобий психология ва стресс бошкарувига халкаро тажриба асосида укитилади [5]. Айтиш жоизки, мактабларда маънавият соатлари доирасида укувчиларга ижобий психология ва стресс бошкаруви куникмалари психологик машгулотлар асосида ургатиб борилиши назарда тутилган эди.

2020 йилда Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги БМТнинг Ахолишунослик жамгармаси (UNFPA) хамкорлигида Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги навбатдаги лойиха амалга оширилди. Лойиханинг асосий максади тенгдошлик тамойили асосида, укувчи-кизлар уртасида эрта тухрук, суцид холатларининг олдини олиш, укувчи-ёшларни оилавий ва ижтимоий хаётга тайёрлаш, соглом турмуш тарзи ва репродуктив саломатликни асраш коидаларига ёшларнинг амал килишини кучайтириш, гендер тенгликни таъминлашга эришиш кузланган. Ушбу лойиханинг, Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги халкаро хамкорлик эканлиги томони шундаки, лойиха доирасида мактаб психологлари, ушбу лойихада укувчи-кизлар учун асосий ментор

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

вазифасини утаган хамда соглом турмуш тарзи, репродуктив саломатлик, юмшок куникмалари, жумладан стресс бошкаруви, юмшок куникмалар, самарали мулокот ва такдимот, вактни бошкариш, ижобий фикрлаш мавзуларини уз ичига олган машгулотларни чукур узлаштирган. Улар учун алохида укувлар уюштирилиб, керакли билим-куникмаларни ургатилган [6]. Юкоридагилардан келиб чикиб, бир катор хулосалар килиш мумкин.

Биринчидан Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги халкаро хамкорликнинг вужудга келиши учун керакли профессионал мухит, шарт-шароитлар зарур. Чунки, муайян халкаро тажрибани имплементация килиш учун максадга мувофик шарт-шароит булмаса, керакли натижага эга булиш хамда хамкорликни йулга куйиш мумкин эмас.

Иккинчидан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги "Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-3907-сон карори кабул килингач таълим тизимида психологик хизмат ривожи учун катта имконият юзага келганлиги, бу бевосита сохадаги халкаро хамкорликни ривожига хам мутаносибдир.

Учинчидан, Халк таълими тизимида психологик хизматни такомиллаштириш йулидаги халкаро хамкорликнинг амалга оширилиши тизимда муайян жонланиш, психологик хизматнинг методик базасини кенгайиши, мутахассисларнинг малакасини ошиши хамда янги билим-куникмаларни хосил килишига олиб келаётгандек куринсада, тизим ривожини мониторинг килиш, сифат усишини аник мезонлар асосида тахлил килиш зарур.

Туртинчидан, халкаро хамкорлик асосида амалга оширилган тадбирлар лойихавий ёндошув асосида ишлаганлиги сабабли, тизимда вактинчалик ривожланишни юзага келтирган булиши эхтимол. Шунинг учун, Халк таълими тизимидаги психологик хизматнинг сифати юзасидан ижтимоий ва эксперт фикрини урганиш ишларини олиб бориш, лойихаларнинг самарали жихатларини тизимга жорий этиш чораларини куриш максадга мувофик.

ХУЛОСА

Эътибор каратилиши лозим булган яна бир жихат мавжуд, бу хам булса, Узбекистон Республикаси Президентининг "Ички ишлар органларининг

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-660-665

жамоат хавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка карши курашиш сохасидаги фаолиятини янада такомиллаштириш буйича кушимча ташкилий чора-тадбирлар тугрисида" 2021-йил 2-апрелдаги ПК-5050-сон карори асосида, умумий урта таълим муассасаларининг 2 000 та психолог штат бирлигини 2021 йилнинг 1 июлидан кискартириш эвазига ички ишлар тизимига 1 100 та инспектор-психолог штат бирлиги киритилади. Натижада талаб тобора ошиб бораётган умумтаълим мактабидаги психологик хизмат ходимларининг сони карийб 20% га камайди. "Хавфсиз таълим муассасаси" тамойили асосида вояга етмаганлар орасида хукукбузарликларнинг барвакт олдини олиш буйича манзилли чораларни назарда тутувчи туман, шахар ички ишлар органлари таркибида 2 000 та штат бирликларидан иборат вояга етмаганлар масалалари буйича инспектор-психолог лавозимларини жорий этиш хамда уларнинг бевосита хизмат уташ жойи этиб умумий урта таълим муассасаларини белгилаш ва инспектор-психологлар зиммасига хар бир укувчи кесимида умумий урта таълим муассасаларида психологик мухитни яхшилаш, вояга етмаганлар орасида конунбузилишларга муросасиз муносабатда булиш хиссини шакллантириш, муаммоли укувчилар билан уларнинг яшаш жойларида ота-оналари иштирокида манзилли ишлаш вазифаларини юклаш ишлари [7] карорга кура белгиланган булсада, мактаб психологларига куйилаётган маъмурий талаблар камайтирилгани йук. Бу эса умумтаълим мактаблардаги психологик хизматнинг уэзига хос кайта куриб чикилиши лозим булган тизим дилеммасини хосил килмокда.

REFERENCES

1. https://lex.uz/ru/docs/3 864155

2. https://lex.uz/docs/-4417140

3. http: //marifat.uz/marifat/ruknlar/manaviat/1908. htm

4. https://www.uzedu.uz/oz/yangilik51 -02

5. https://www. gazeta.uz/oz/2019/06/03/xtv-trener/

6. https://kknews.uz/oz/65688.html

7. https://lex.uz/ru/docs/5353841?ONDATE=02.04.2021%2000

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.