Научная статья на тему 'ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙАХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ АҲАМИЯ'

ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙАХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ АҲАМИЯ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

79
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
достон / халқ оғзаки ижоди / «Алпомиш» достони / меҳнаткаш халқ / фольклоршунос / қахрамонлик достонлари / жангнома достонлари / тарихий достонлар / романтик достонлар / китобий достонлар / маънавий ахлоқий тарбиялаш / ёшлар / маънавий ахлоқий қадриятлар / миллий истиқлол ғояси. / эпос / фольклор / эпос «Алпомыш» / трудолюбивый народ / фольклорист / героические эпосы / батальные эпосы / исторические эпосы / романтические эпосы / книжные эпосы / нравственное воспитание / молодежь / духовно-нравственные ценности / идея национальной независимости

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Аскарбай Толегенович Тилегенов

Мазкур тезисда халқ оғзаки ижоди воситасида ёшларни маънавийахлоқий тарбиялашнинг аҳамияти масаласи қисқача кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной работе кратко рассматривается вопрос о важности духовнонравственного воспитания молодежи средствами народного

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙАХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ АҲАМИЯ»

ХАЛК ОГЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛО^ИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ АХДМИЯТИ

Аскарбай Толегенович Тилегенов

Т.НДори-Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот институти ^оракалпогистон филиали директори, п.ф.н., профессор

АННОТАЦИЯ

Мазкур тезисда халк огзаки ижоди воситасида ёшларни маънавий-ахлокий тарбиялашнинг ахамияти масаласи кискача куриб чикилади.

Таянч сузлар: достон, халк огзаки ижоди, «Алпомиш» достони, мехнаткаш халк, фольклоршунос, кахрамонлик достонлари, жангнома достонлари,тарихий достонлар, романтик достонлар, китобий достонлар, маънавий ахлокий тарбиялаш, ёшлар, маънавий ахлокий кадриятлар, миллий истиклол гояси.

АННОТАЦИЯ

В данной работе кратко рассматривается вопрос о важности духовно-нравственного воспитания молодежи средствами народного творчества.

Ключевые слова: эпос, фольклор, эпос «Алпомыш», трудолюбивый народ, фольклорист, героические эпосы, батальные эпосы , исторические эпосы , романтические эпосы , книжные эпосы , нравственное воспитание, молодежь, духовно-нравственные ценности, идея национальной независимости .

ABSTRACT

This paper briefly examines the issue of the importance of the spiritual and moral education of young people by means of folk art.

Keywords: epic, folklore, Alpomysh epic, industrious people, folklorist, heroic epics, battle epics, historical epics, romantic epics, book epics, moral education, youth, spiritual and moral values, the idea of national independence.

Марказий Осиёнинг энг кадимги халкларидан булган узбек халки маънавий-маданият тарихида суз санътининг кадимги тури хисобланган халк ижоди, айникса, достонлар гоят фахрли урин тутган. Мехнаткаш халк оммасининг гоявий, ахлокий, маърифий ва эстетик такомилида халкнинг асрлар давомида турмуш тажрибалари, озод ва фаровон хаётга интилишлари, адолатсизликка карши

May 6, 2023

30

курашлари уз ифодасини топган. Бу борада «Алпомиш» достонининг ахамияти жуда каттадир.

Узбек халк достонлари жахон халклари эпослари сингари узининг юксак гоявийлиги, бадиий камолоти билан алохида урин тутади. Достон эпик ижодиётининг жуда кадимий тури сифатида барча халклар огзаки адабиётида мавжуд эпос халк хаётини объектив-баёний характерда тасвирловчи кенг куламли куп тармокли асардир. Унда утмишдаги улкан бурилишлар, кескин узгаришлар акс этади. Халк огзаки ижоди асарлари эса яратилиш жихатидан мехнаткаш халк билан бевосита алокада булганлиги учун хам бу сохада бенихоя катта ахамиятга эга булган материалларга бойдир.

Достон сузи кисса, хикоя, шону-шухрат, саргузашт, таъриф ва мактов маъноларида ишлатилади. Унинг ижодий тарихи йиллар билан эмас, балки асрлар билан улчанади. Тадкикотчиларнинг ёзишича, эпос (достон) утмиш зомонлар тугрисида кахрамонлик гоявийлиги куламидаги хикоялар, ривоятлардир. Академик В.М.Жирмунский таърифича: «Эпос-бу халкнинг кахрамонлик идеализацияси куламидаги жонли утмишидир. Унинг илмий тарихий кимматли, айни пайтда, жуда катта ижтимоий, маданий-тарбиявий ахамияти хам шундадир». Фольклоршунос М.Саидовнинг ёзишича, достон мураккаб санъат асари булиб, унинг достон булиш учун адабий текст, мусика булиши учун адабий текст, мусика булиши, куйловчи хофизлик санъатини пухта эгаллаган ва соз черта билиши зарур». Бу тушунчаларда хеч кандай карама-каршилик йук, балки уларнинг бири иккинчисини тулдиради. Узбек эпосининг биринчи тадкикотчилари В.М. Жирмунский ва Х.Т.Зарифовларнинг таърифича достон жанрининг яна бир мухим хусусияти унинг утмиш билан, халк тарихи билан махкам богликдиги хам узига хос равишда хисобга олинган. Достонларда хакикий ва идеал тарих бирлашиб, чатишиб кетган, халкимизнинг ахлокий, фалсафий диний карашлари, хаёти, урф-одат ва маишати тарзда ифодалангандир. Узбек халк достонлари куп тиркамли ва куп мавзули бир ижоддир. У узок асрлар давомида яратилиб, турли ижтимоий-иктисодий шароитларда куйланиб келинди, шу тарика унда турли замонлар катлами вужудга келди. Бу хол уларнинг хар жихатдан асосланга илмий таснифини беришни муайян турларга булиб урганишни нихоятда кийинлаштиради.

Халкимиз орасида достонлар хам бир неча турларга булинади. Фанда узбек халк достонларининг бир неча классификациялари мавжуд. Дастлабки тасниф олимлар В.М.Жирмунский ва Х.Т.Зарифовлар томонидан берилган. Улар узбек халк

May 6, 2023

31

дотонларини: а) кахрамонлик эпоси: б) жантномалар; в) тарихий мавзудаги достонлар; г) романтик достонлар; д) адабий достонлар; е) янги достонлар кабиларга булиб, «Гуругли» туркумини оладилар. Бу биринчи тасниф сифатида кейингиси учун асос булди. М.Саидовнинг таснифи эса алохида ажралиб туради. У дастлаб халк достонларини огзаки ва ёзма достонлар тарзида иккига булади. Сунгра огзаки достонларини огзаки ва ёзма достонлар тарзида иккига булади. Сунгра огзаки достонларни: а) кахрамонлик; б) жангнома; в) тарихий; г) соф севгини куйловчи; д) романтик достонлар каби турларни курсатади. Бу иккита класификациянинг барча афзалликларини хисобга олиб, асосан ички булинишларга диккат килади. Фольклоршунослар узбек халк достонларини куйидаги турларга булиб урганишни максадга мувофик деб топадилар; 1. Кахрамонлик достонлари. 2. Жангнома достонлари. 3. Тарихий достонлар. 4. Романтик достонлар. 5. Китобий достонлар.

Узбек халк достонлари жахон халклари эпослари сингари узининг юксак гоявийлиги бадиий камолоти билан алохида урин тутади. Достон эпик ижодиётнинг жуда кадимий тури сифатида барча халклар огзаки ижодиётида мавжуд. «Алпомиш», «Рустамхон», «Гуругли» каби узбек халк достонларининг яратилиши халк огзаки ижодиёти тарихида ноёб учрайдиган ходисалардан булиб, улар умуммаданият хазинасига кушилган бебахо маънавий хисса булиб саналади. Узбек «Алпомиш» и кораколпок ва козокларнинг «Алпамыс» и угузларнинг «Бомси-байрак» асари татарча ва бошкирдча «Алпамша», «Алпамиша ва Барчин хилуу», уйгурча «Алиш Манаш» ва бошкалар туркий халкларнинг жуда катта худудига таркалган кадимий эпосининг муайян узгаришлар билан бизгача етиб келган намуналари булади. Булар фольклоршуносликда «Алпомиш» достонининг кунгирот, угиз, кипчок ва олтой версиялари деб юритилади. Уларнинг яратилиш турли даврлар хамда этник гурухлар тарихи билан богланади. Узбек «Алпомиш»нинг яратилиши даври хакида турлича карашлар мавжуд. «Алпомиш» достонининг узбек халк санъатида яшаш шароитлари ва катта шухрати умуман, узбек достончилигининг жонли огзаки анъанаси асрлар давомида фанда маълум булмай келди. Рус ориенталисти Е.Ф.Кальнинг уз кундалигида 1890 йилнинг октябрида Термиз якинидаги Солихаобод кдшлогида узбек кунгирот уругининг айинли аймогига мансуб Омманазардан достон тинглаганини, у уч саотга якин тухтовсиз куйлаганини ёзади. Лекин, у кайси достонни тинглаганини аник курсатмаганидек, узи эшитган достоннинг мазмунини хам матбуотда эълон килмаган эди.

May 6, 2023

32

E.O.KantHHHr KyHganuruga puBo^raap xaKHgaru Kaögnap öopKH, ynap y3H unrapupoK эmнтraн gocTOHra aroKagop экaнпнгн e3unraH. By MatnyMoraapHH CHHHHKnaö ypraHraH X.T.3apu$oB E.O.KantHHHr THHraaraH gocTOHH «AnnoMum» экaнпнгннн aHHKnafigu.

Kopa^annoK Ba ko3ok xanKgapuHHHr «AnnaMtic» gocTOHH XIX acpHHHr oxupu Ba XX acp öomnapuga e3HÖ ohhhhö, $aH onaMura naKupuna öomnaraH öynca, y3ÖeK «AnnoMum» h xaM hhm axnnapura XX acp öomnapuga MatnyM öyngu.

B.M.^HpMyHCKHH «AnnoMHm» gocTOHH ycraga энг öupuHHH hhmhh TagKHKOT umnapuHH onuö öopraH ohhm xucoönaHagu. ffly öunaH öup Karopga y3ÖeK ohhmh X.T.3apu$oBHHHr xaM 6y öopaga onuö öopraH umnapu guKKarra ca30B0p.

a.k.bopobkob, ^.h.khhmobhh, ffl.M.AögynnaeBa, X.C.CyneÖMOHOB, M.^aööopoB, M.H.BorgaHOB, ^.H.neTpoBCKHH, M.fflafix3oga, H.C.CMupHoBa, T.CogHKOB, H.T.CarmoB, A.A.BanrnoBa, M.H.A$3aroBnap xaM «AnnoMum» gocTOHH öyfiHHa hhmhh TagKHKoT umnapu onuö öopuö, yHH unM-^aH onaMura TaHHTraH onuMnapgup.

«AnnoMHm» gocTOHHHHHr KnaccHK y3ÖeKHa BapuaHTH öaxmu Oo3Hn Hyngom yrangaH 1928 hhhh e3uö onuHraH. ^ocTOHHHHr metpufi khcmh 14,000 MHcpara akhh. ^ocTOHHHHr y3ÖeKHacu 1939 fiunga XaMug Ohhm^oh Taxpupu ocraga KHCKana Hamp этнпгaн. «AnnoMum» gocTOHuga

ypyFHHHHKHHHr eMupunum gaBpga HopBagop xanKUMH3HHHr xaeTuga gaBnaTHHHHKHHHr nafigo öynumu MyHocaöaraapu, HmuMoHH-cuecHH xaeTH, ygyMnapu, axroK-ogoöu, KapgomnuK TyÖFynapu, Kypamu, ^HKpnapu, xaBacnapn epKHH u^oganaHraH.

«AnnoMHm» gocTOHHHH e3uö onum, ypraHumga öupuHHH TypKHCTOH Maopu^ KoMuccapuara ^aBnar Hhmhh KeHramuHHHr öhhhm KOMHCCHACHHHHr at30CH cu^araga y3ÖeK metBanapu Ba этнoгpa$нacн xaKuga Marepuamap Tynnam ynyH hhmhh xu3Mar

op3y -

öynuö y3ÖeK y3ÖeK ca^apu

öunaH HOXH^napra roöopunraHga aHHaruHa ^ontKnop MaTepuamapuHH Tynnagu. ffly ^yMnagaH, Cupgape Buno^raga X,aMpoKyn öaxmugaH, CaMapKaHg Buno^raga Oo3un Mngom yFnugaH «AnnoMum» gocToHHHHHr öup KHCMHHH e3HÖ ongu, yHgaH afipuM napnanapuHH «bhhhm ynoFH» ^ypHanuga khhhk öup MyKagguMa öunaH Hamp этgн. Fo3H ohhm roHycoB «AnnoMum» xaKuga e3raH khhhk cy3 öomucuga y3H e3HÖ onraH gocToH yHrana эtпoн

May 6, 2023

33

килинган козок ва коракалпок версияларидан туликлиги хамда бадиий мукаммаллиги билан ажралиб туришини таъкидлайди. У уз олдига достонни илмий жамоатчиликка маълум килиш ва шу билан илмий жамоатчиликнинг диккатини узбек халк достонларини урганишга жалб этишни асосий максад килиб куйган эди.

20-йилларда «Алпомиш» достони хакидаги мулохазалар асосан Гози Олим Юнусов материаллари асосида булди.

«Алпомиш» достонини илмий асосда нашр этиш ва урганиш 30-йилларнинг охирларидан бошланди. Бу жихатдан дастлабки ташаббусни Ходи Зариф ва Хдмид Олимжонлар бошлаб берди.

Шундай килиб, 40-йилларда фольклоршуносликда «Алпомиш» достони юзасидан кимматли текширишлар олиб борилди. Аммо 50-йилларнинг бошларида айрим тадкикиотчилар халк асрлар давомида севган, кадрлаган ва бизгача етиб келган ноёб дурдоналарга шошма-шошарлик билан бахо бериб, уларни тозалаш бахонасида йук килиб юборишга уринадилар. А.Абдунабиев ва А.Степанов кабилар «Алпомиш» достони хакида ёзган маколаларида достонни халкка карши реакцион деб эълон килдилар. Баъзи олимлар эса унинг гоявий мазмунини бузиб, «конли урушларни кукларга кутариб мактовчи, хон ва бекларнинг талончилиги ва уларнинг камбагал халкка утказган зулмини дабдаба билан куйловчи, миллатчиликни таргиб килувчи, халкка карши асар» - деб бахоладилар.

Лекин республикамиз фольклошунослари бундай нотугри чикишларга карши зарба бериш, халк эпосини саклаб солишни мухим масала сифатида кутардилар. Бу борада олимларимиздан А.К.Боровков, Х.Т.Зарифов, О.А.Валитова, М.И.Афзалов ва бошкалар «Алпомиш» достонига нисбатан булган нотугри (нигилистик) муносабатларни каттик танкид килдилар хамда «Алпомиш» достонининг гоявий мазмуни, унинг бадиий, халкчил хусусиятлари хакида мухим ва кимматли фикрлар баён этдилар. Факат узбек «Алпомиш» игина эмас, шу билан бирга бу улкан эпоснинг (достоннинг) козок, коракалпок, татар, бошкирд, олтой, тожик версиялари устида хам жиддий мухокамалар юритилди. Москва, Ленинград, Узбекистон, Коракалпогистон, Козогистон, Тожикистон, Татаристон, Бошкиристон, Олтой, Грузия ва бошка кардош халкларнинг эпосшунос олимлари хам достонни химоя этиб чикдилар.

May 6, 2023

34

Z

OguMgapgaH A.K.BOPOBKOB, X.T.3apu$oB, B.M.^upMyHcKHfi,

ffl.M.AögyggaeBa, X.C.CygafiMoHoB, ^.H.Khhmobhh, M.M.BorgaHoBa, O.A.BagmoBa, H.C.CMupHoBa, H.T.CarmoB, T.CaguKoB, M.fflafix3oga Ba öomKagap HyKyp HgMHfi-TagKUKoT umgapuHH oguö öopgugap. Ygap y3 TagKHKoTnapuga «AgnoMum» gocroHHHHHr aparugum Tapuxu, gocTOHHHHr FoaBHfi Ma3MyHH , Ty3Hgumu, öaguufi xycycuaTgapu, KaxpaMoHgap TacHH^u, gocToHga xoTHH-KU3gap MyaMMocu Ba öomKa MyxuM MacagagapHH TagKUK этgнgap. .HeKHH myHra KapaMacgaH öy gocToH xagu negaroruK ^uxargaH ypraHugMagu. ^ocTOHgaru fflapK xagKgapura xoc ^yga KaTTa axaMuaTra эгa öygraH yMyuHcoHufi Ba Muggufi KagpuaTgap, TapöuaBHfi axaMuaTra эгa yrHT-Hacuxaraap MaB^yg. YKyBHugapra xagKUMH3HHHr KaxpaMoHoHa yTMumu, H^THMoHH-cuecHH xaeTH, yp^-ogarn, ygyMgapu, axgoK-ogoöu, gycTguK, KapgomguK TyfiFygapu, Kypamu, ^HKpgapu, op3y-HuaTgapu xaKuga TymyHHa 6epumHMH3ga gocToH MyxuM MaHÖa caHagagu. «AgnoMum» -BaTaHpanBapguK, KaxpaMoHguK, MapgguK, ceBru-Ba gycTguK Ba TyFpuguK xaKugaru gocToH. YHgaru öy Muggufi aHtaHagap, yp$-ogaraap, yMyMHHcoHHfi Ba Muggufi KagpuaTgap ^yga Kyn oöpa3gap opKagu TacBupgaHagu. Kega^aK aBgoggapuMH3HH, yKyBHHgapHMH3HH xagK Mepocu, KagpuaTgapuHH xypMaT Kugumra, ygapHH ypraHumra fiyggafigu. PecnyöguKaMH3 MycTaKuggHKKa эpнmгaн, KagpuaTgapuMH3HH xap Tapa^gaMa ypraHumra KaTTa эtтнöop öugaH KapagMoKga. X,o3Hpru BaKTga TatguM TH3HMuga xagKUMH3HHHr öoga Tapöuacugaru KaguMHfi Muggufi TatguM-Tapöua Ta^puöacu acocura TaaHum MaKcag Kuguö KyfiugraH экaн, xagKHMH3HHHr ceBHMgu gocroHH «AgnoMum» öy öopaga энг MyxuM MaHÖagapgaH caHagagu. YHgaru Muggufi Tapöua HMKoHuaTgapuHH ohhö öepum Muggufi KagpuaTgapuMH3HH ypraHum Ba ygapHH TatguM-Tapöua ucTetMogura Kupmum acocufi Ba3H$agapuMH3gaH caHagagu. Bu3 gocToHga H^ogagaHraH MatHaBHfi-axgoKufi KagpuaTgapHH Kyfiugaruna TypKyMgamTupguK:

1. OugaBHfi KagpuaTgap.

2. MagaHHfi - Matpu^ufi KagpuaTgap.

3. BaguHfi Ba эcтeтнк KagpuaTgap.

4. ^ucMoHHfi, HHHHKTHpyBHH KagpuaTgap.

5. MexHaT KagpuaTgapu.

6. Maumufi TypMymra oug KagpuaTgap.

7. MatHaBHfi-pyxHfi KagpuaTgap.

May 6, 2023

8. RmuMOHH-cnecHH Kagpuaraap.

«AnnoMHrn» gocroHu hkkh KucMgaH uSopar SynuS, yHuHr Ma3MyHugaH MatnyM SynaguKu, SupuHnu KucMuga ouna ynyH Kypam roacH, hkkhhhh KHCMHga эсa ypyF Supnuru ynyH, y3 эпннннr op -HoMycu ynyH Kypam Foacu unrapu cypunagu.

^ocroHgaru ounaBufi Kagpuaraap y^yBHunapHH rapSuanamga ^yga xaM axaMHATHH. MacanaH, «AnnoMum» gocroHuga ceBHMnu ep, ouna Ba $ap3aHg, ypyF Supnuru fiynuga KypcarunraH MapgnuK, ^acypnuK, BaTaHnapBapnuK, xan^nap Supogapnuru, gycrnuru gocroHHum acocufi Ma3MyHu Ba KaxpaMoHnapu AnnoMum, BapnuH, Kynrofi Ba Egropnap ruMconuga HaMoeH Synagu. MacanaH, gocToHga SonaHum gyHera Kenumu myHgafi u^oganaHagu: «BofiSypu» cema xygofiuM Sup yFun, Sup ;u3 Sepgu, эгнз эмac enFu3 Sepgu. EyHgaH SopcaHr, $ap3aHgnapuHrHu KypcaHr, xanofiuKnapHu fimcam, ryfi-TaMoma SepcaHr, Tyfiga ;anaHgup SynuS SopuS, SonanapHum otuhu y3uM KyfiuS KenaMaH.

BofiSunanapra myHga rynFo; akuh этgн, KaMnupnap SofiSunaHu afinaHuS, rynKu uHnamaH ro3ugafi SynuS amHuS, yprara onuS rypuSgu. Bufinap myn Ba;r oBgaH ;afirgu, Sy e;gaH myn Ba;r $ap3aHgnap ep M3ura rymgu. Bup Henanap SufinapHum ongura hukuS cywHnu ongu».

^ocTOHga ounaga SonaHum gyHera Kenumuga Karra emgaru KaMnupnapHuHr KarHamraHu, KaTTa emgaru KMnupnapHum Sy umga MatnyM Sup gapa^aga ra^puSara эгa SynraHu, «CyroHnu» cypam ogaru xo3up xaM Su3HuHr rypMymuMroga Sop. By x^m SroHum xanKuMroHum yp^-ogaraapugaH Supu xucoSnaHagu. HKKuHnugaH, Sona gyHera KenraHugaH KefiuH SynagmaH yp$-ogaraap x,aM ynpafigu.

KaguMru ora-SoSonapuMroHum Sona ryFunraHugaH cyHr SynaguraH Tyfi-MapocuMnapuHu xaM ynparaMro. KyHFupor Sufinapu myHgafi KyBoH^nu, uKKanacu xaM $ap3aHgnu Syngu, ryfi-raMomanap Sepgu. MaHa myHgafi ora-SoSonapuMrogaH ;onraH yp$-ogaraap xo3upru Ba;rga xaM MaB^yg.

Bonara ot (ucm) ;yfium aBBangaH KenaerraH ogaT xucoSnaHagu. AHa myHuHr ynyH Sonara or (ucm) KyfiumgaH onguH Macnaxar KunuS um ryrca, axmu Synagu. AfipuM ogaMnap ryFunraH rygaKHuHr Kena^aru axmu oSog SyncuH geS myHra MocnamrupuS or Kyfiumagu. By anSarra, eMoH eMac. Or (ucm) ;yfium Macanacu xo3upru rypMymuMu3ga MyxuM Macana xucoSnaHagu. Bonara эпнннr KaTra o;co;onu ucm Kyfiumu KepaK. AonoMum,

May 6, 2023

36

p

BapHHH Ba KaggupFoHHHHr oTgapHHH эgнннг Karra oKcoKogu ffloxHMapgoH nupuM Kyagu, aHa ygapHHHr Kega^aru axmu öygcHH geö ^oTHxa Kugagu. ot (hcm) Kyfium xaM xagKHMH3HHHr aBBaggaH KegaeTraH yp^-ogargapugaH xucoögaHagu.

BogagapHH emgHKgaH caBogxoHgHKKa yprarum xaM oTa-oHagap yHyH MyxuM Ba3H$a xucoögaHagu. CaBog yprarum, ygapra öuguM öepum aBBaggaH KegaeTraH ogaTgapHMH3gaH öupu. Mucog TapuKacuga gocToHgaH napna: «fflyHga öogagap KyHgaH KyH yTHö, ofigaH-ofi yTHö, öupgaH-HKKHra Kapaö, HKKugaH-ynra Kupuö, Tugu hhkhö, эgгa эннö, Tugu HHKKaHgaH KefiHH TyTuö, ynoBHHB xaM MaKTaöra Kyfigu. Bygap MaKTaöga yKuö ropuö eTTH emra Kupgu. Byppo, caBogxoH, caBogu hhkhö, xaT yKuö e3aguraH Mygga öyggu. YrguMra moxgHK, cunoxguK ugMHHH yprarafiHH»-geö MyggagaH HHKapuö oggu. Boficapu xaM Bofiöypura Taacyö Kuggu. Byg xaM Ofi BapHHH kh3hhh MaKTaögaH HHKapuö oggu. «Ku3HMra KyKKaMHm Kyguga Kyfi coFgupuö, HopBagopgHK ugMHHH yprarafiHH, Kyfi coFMoKKa ycra öygcHH»,-gegu. ByHgaH oTa-öoöogapuMH3HHHr aBBag ougaga öogaHHHr ugM, caBog, xyHap ypraHHmura KaTTa эtтнöop öugaH KaparaHguruHH KypaMH3.

^ocroHga KaguMru y3öeK xagKHMH3HHHr emgapHHHr ouga Kypugumugaru Tyfi MapocHMH öugaH öoFgHK pacM-pycyMgapu, afiHHKca, aKKog TacBupgaHraH. MacagaH, X,aKHMöeK öugaH BapHHHofiHHHr hhkox yKugraHgaH cyHr öa^apugraH KyeBHBKapgap 3He$ara, yHgaH cyHr «KaMnup yggu», «ht upuggap», «coh cufinarap», «Kyg ymgarap», Kaöu pacM-pycMgap xo3upru gaBpga xaM CypxaHgape, KamKagape, CaMapKaHg, Byxopo BugoaTgapuga Typgu KypuHHmgapga gaBoM этнö KegMoKga. ByHgafi pacM-pycMgap hkkh emHHHr Kegrycu MycTaxKaM ouga Kypumura 3aMHH öygaguraH öup hmthxoh gapa^acuga ago этнgгaн.

fflyHHHrgeK, gocToHga emgapHHHr ^ucMoHHfi HHHHKHmgapura xoc KagpuaTgap xaM Kyngaö yHpafigu.

XagKHMH3HHHr a3aggaH öogagapHHHr coF-cagoMar, öoTup Ba ^acyp öyguö ycumu yHyH KyggaHuö KegHHraH, эg cHHoBHgaH yTraH Tapöua ycyggapu ^yga Kyn. ^ocroHga mygapgaH ^ucMoHaH HHHHKTHpyBHH KynKapu (ygoK), HaBaHgo3gHK, MepraHguK, Kypam Ba öomKa TypgapHHH KypaMH3.

MacagaH, X,aKHMöeKHHHr nogBoHgap KoTopura yTHmu

gaBxacuHH KypafigHK: «X,aKHMöeK eTTH emra KupraH.

May 6, 2023

p

Алпомиш бобосидан колган ун турт ботмон биричдан булган парли ёйи бор эди. Ана шунда етти (ёшли) яшар бола Хдкимбек шул ун турт ботмон ённи кулига ушлаб кутариб тортди, тортиб куйиб юборди. Ёйнинг уки яшиндай булиб кетди. Аскар тогининг чуккиларини юлиб утди, овози оламга кетди. Буни эшитган душманлари бу бола зур бупти, назар топибди, буларга хеч ким баробар булолмайди, етти яшар бола шундай ишни килади -деб хафа булиб кетди. Дустларнинг вакти хуш булиб юрди. Шунда барча халойиклар йигилиб келиб айтди: «Дунёдан бир кам туксон алп утди, алпларнинг, бошлиги Рустам достон эди, охири бу Алпамиш алп булсин». Охири Алпомишбек алп булиб, санага утиб, алплик отини кутариб, етти ёшида Аломиш оти куйилди. Етти ёшида ёйни кутариб отгани учун Алпомиш алп аталди».

Юкоридаги парчадан аён булиб турибдики, аввал хам ота-боболаримиз боланинг жисмонан соглом булишига катта эътибор билан караган. Алпомишнинг етти ёшида огир ёйни кутариш, мерганлик билан отиши бу демак боланинг кичкина вактидан чикканлигидан, жисмоний тарбия берилганлигидан далолат беради.

Ёшлар кадимдан узининг топкирлиги, жасурлиги, ботирлигини эл олдида намойиш этиб, синовдан утган. Масалан, Хдкимбек Алпомиш хам бу акл-заковати, куч-кудратини эл олдида намойиш этиб, туксон алпнинг энг зури Кукалдошни маглуб этади ва уз ёри васлига эришади.

Шундай килиб, биз «Алпомиш» достонидаги Алпомиш, Коражон, Барчин образлари тимсолида ифодаланган инсоний кадриятларнинг баъзиларинигина ва улар хаёти билан боглик айрим урф-одатларни куришга муяссар булдик. Шуларнинг узидаёк достонда илгари сурилган кахрамонлик, эл-юртга мухаббат, мардлик, ватанпарварлик, турли элат ва халклар бирадорлиги, севги ва садокат, оила мустахкамлиги ва уруг бирлиги гояси бирлашиб кетганлигини курамиз. Хуллас, «Алпомиш» достони туркий халклар уртасида кенг таркалган булиб, унда илгари сурилган мухим гоялар ижобий кахрамонлар тимсолида мужассамлашган инсоний фазилатлар, миллий кадриятлар хозирги даврда ёш авлодни тарбиялашда, улар оркали маънавий кадриятларимизни, удумлар ва урф-одатларимизни тиклашда мухим ахамият касб этади.

May 6, 2023

Шунингдек илмий - тадкикот ишлари натижаси сифатида биз баъзи тавсияларни беришни лозим топдик:

1. Мактабларда ва тарбия муассасаларида укувчиларни халкимизнинг маънавий - ахлокий кадриятлари рухида тарбиялашнинг энг самарали шакли дарсларнинг такомиллашиб боришига эътиборни каратиш.

2.Укувчилар кизикишини хисобга олиб адабиёт дастурида халк огзаки ижодини урганиш учун ажратилган вакт микдорининг купайтирилишига эришиш.

3.Педагог, методист олимлар, тажрибали укитувчилардан «Алпомиш» достони асосида укувчиларни маънавий - ахлокий кадриятлар рухида тарбиялашда синфдан ташкари тарбиявий тадбирлар, тугаракларнинг кизикарлилигини ошириш, чунончи тадбирлар утказилишини кенгайтириш улар учун махсус дастурлар кулланмалар методик тавсиялар ишлаб чикиш.

4. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги таълим тизимининг барча бугинларида хар йили, яъни маълум бир санада узбек халкининг кахрамонона утмишини ифодаловчи эпоси -«Алпомиш» достонининг байрам сифатида юбилей санасини белгилаш ва утказишни ташкил этиш максадга мувофикдир.

Биз олиб борган илмий тадкикот иши ёшларни «Алпомиш» достони асосида маънавий - ахлокий тарбиялашда мухим манба булиб хизмат килади.

REFERENCES:

1. Jumaevich, K. K., & Abdullajonovna, A. G. (2021). Technology of Cooperation in the Formation of Spiritual and Moral Education of Young People in Society and Its Qualimetry. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 7062-7068.

2. Kholida, S., Akhrarova, Z., Mamura, D., Gulbakhor, I., & Kadamboy, M. (2019). Modular teaching technology based on scientific activity.

3. Мусурмонова О. Ёшларни маънавий-ахлокий кадриятлар рухида тарбиялаш. Услубий кулланма. Тошкент-1996 йил.

4. С.Х,. Носирхужаев ва бошкалар. Маънавият асослари. Тошкент-2009 йил.

5. МИЛЛИИ ИСТИКЛОЛ ГОЯСИ: асосий тушунча ва тамойиллар. (Маъруза матнлари учун материаллар). Тошкент-2001 йил.

6. Крракалпок фольклори. Алпамыс.Коблан. Нукус «Коракалпогистон» 1995 йил.

May 6, 2023

39

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.