Научная статья на тему 'ХАЛҚИМИЗ ТАРИХИНИНГ ОЧИЛМАГАН САҲИФАЛАРИ'

ХАЛҚИМИЗ ТАРИХИНИНГ ОЧИЛМАГАН САҲИФАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
152
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этнос / этноним / этногенез / ўзбеклар / Олтин Ўрда. / ethnos / ethnonym / ethnogenesis / Uzbeks / Golden Horde.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бегматов, Абдуллажон Сирожиддинович

Мақолада ўзбек халқининг этник тарихи, “ўзбек” атамаси келиб чиқишининг Олтин Ўрда билан боғлиқ масалалари ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Unopened pages of the history of our people

The article deals with the issues of the ethnic history of the Uzbek people, the origin of the term “Uzbek” and the Golden Horde.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚИМИЗ ТАРИХИНИНГ ОЧИЛМАГАН САҲИФАЛАРИ»

ХАЛКИМИЗ ТАРИХИНИНГ ОЧИЛМАГАН САХИФАЛАРИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-69-74

Бегматов Абдуллажон Сирожиддинович

ф.ф.д., профессор

Ёшлар муаммоларини урганиш ва истикболли кадрлар тайёрлаш институти

АННОТАЦИЯ

Мацолада узбек халцининг этник тарихи, "узбек" атамаси келиб нщишининг Олтин Урда билан боглиц масалалари ёритилади.

Калит сузлар: этнос, этноним, этногенез, узбеклар, Олтин Урда.

ЛННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются вопросы этнической истории узбеков, связь этнонима "узбеки " с Золотой Ордой.

Ключевые слова: этнос, этноним, этногенез, узбеки, Золотая Орда.

ABSTRACT

The article deals with the issues of the ethnic history of the Uzbek people, the origin of the term "Uzbek" and the Golden Horde.

Keywords: ethnos, ethnonym, ethnogenesis, Uzbeks, Golden Horde.

КИРИШ

Мустакиллик йилларида халкимиз тарихини, жумладан, миллат этногенезини, "узбек" атамасининг этимологиясини хам холис урганиш учун кенг имкониятлар яратилди. Бу масалада академик А.Аскаров, профессор К.Шониёзов сингари олимларимиз кузга куринарли ишларни амалга оширдилар. Проф. К. Шониёзов тайёрлаган ва чоп эттирган "Узбек халкининг шаклланиш жараёни" (Тошкент, 2001), А.Аскаров томонидан нашр эттирилган "Узбек халки этногенези ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик масалалари"га багишланган монография, кулланма ва маколалар, проф. А. Хужаевнинг "Узбек халки этник тарихини урганишда хитой манбаларининг ахамияти" хакидаги тадкикотлари халкимиз этногенези ва этник тарихини ёритишда мухим кадамлар булди.

Халкимиз тарихининг каттагина кисми хозир "Узбекистон" деб аталаётган ватанимиз худудидан анча узокларда юз берган. Бундай холни тилимизнинг хозирги узбекистон худудидан анча олисларда хам таркаалгани мисолида куришимиз мумкин.

Фойдаланилган методлар: бирламчи манбалар тахлили, купфакторли тахлил, тарихий-киёсий тахлил.

Русча: анализ первичных источников, многофакторный анализ, сравнительно-исторический метод.

Инглизча: analysis of primary sources, multivariate analysis, comparative historical method.

НАТИЖАЛАР

Бирламчи ёзма манбалар, жумладан, рус солномаларини тахлил килиш асосида "узбек" этноними дастлаб Олтин Урда худудида пайдо булгани, Узбекхон узбек этносига мансублиги аникланди.

МУНОЗАРА

Узбек тилининг узбеклар яшайдиган худудлардан ташкарига таркалиши бу тил хали "узбек тили" номига эга булмасдан аввалрок юз берган эди. Масалан, Хирот хозирги ватанимиз худудидан минглаб чакирим йирокда. Хусайн Байкаро подшохлиги даврида Хиротда давлат тили хозир эски узбек тили, деб аталаётган чигатой тили булган эди. Узбек тилимиз факат Хиротда эмас, балки бошка узок ва улкан худудларда хам адабий тил ва расмий тил булганидан оддий фукароларимиз эмас, зиёлиларимиз хам хозирча бехабар колмокда.

Амир Темур ва унинг авлодлари амалга оширган харбий юришлар давомида узбек тили бир катор мамлакатлар худудида таркалди ва уларнинг катта кисмида у расмий тилга ва давлат тилига айланди. Масалан, 1395 йилдаги юриш даврида Амир Темур Сибирдаги Туро шахрини хам эгаллаган эди. Кейинчалик бу шахар Сибирдаги узбек хонликларининг бирида давлат пойтахтига айланди. Табиийки, бу узбеклар давлатида расмий тил узбек тили булган. Бу давлат узбеклар давлати булганини баъзи рус тарихчилари, масалан, А.Небольсин хам эътироф этади.Таассуф билан кайд этиш лозимки, бу хонлик тугрисида узбек тарихчилари томонидан на утмишда ва на ХХ-ХХ1 асрлар давомида йирик тадкикотлар утказиш уёкда турсин, кичикрок асарлар хам ёзилмади.

Узбеклар ва узбек тилининг хозирги Узбекистон худудида хам таркалганини узбек олимлари томонидан урганилмаслиги, бир катор узбек шоирларининг асарлари тили узбек тили булмаганлиги хакидаги даъволар пайдо булишига олиб келди. Масалан, Ахмад Яссавийнинг "Хикмалр"ини

узбеклардан бошка баъзи туркий халк вакиллари хам узларининг миллий тилида ёзилган асар, деб эълон килишга уринишмокда. Бундай уринишлардан кузланган максадни тушунса булади. XII асрда ёзилган бу ноёб асарни ким узининг миллий адабиёти асарлари руйхатида куришни истамайди дейсиз.

Бу асар кайси хал; тилида ёзилгани ва кайси миллий адабиётига оидлиги тугрисидаги холис фикрни бошка, туркий булмаган халкларнинг йирик ва таникли туркшунослари билдирган фикрларга таяниб аниклаш мумкин. Ана шундай туркшуносларнинг энг таниклилари Радлов, Малов, ва Н.А.Баскаковлардир. Н.А.Баскаков "Девони хикмат" тугрисида шундай фикр билдирган эди: "Карлук-хоразм тиллар гурухини хронологик жихатдан кейинрок ташкил топган адабий ва халк тиллари ташкил килади. Улар орасида энг кадимийси Х11 асрга оид булган ва узида угиз ва кипчок тил хусусиятларини акс эттирган Хужа Ахмад Яссавийнинг "Девони хикмати"дир." Хужа Ахмад Яссавийнинг "Девони хикмати" ва унинг издош шогирди хоразмлик Сулаймон Бокиргоний (Хдким Ота) асарларининг тили хам угиз-кипчок лахжалари ва корахоний адабий тилида яратилган асарларини шартли равишда урта асрлар корахоний-хоразмий тили дейиш мумкин. Маълумки, бу тил кейинрок мугул юришларидан кейин, худди шу тил гурухига мансуб булган хронологик жихатдан кейингирок икки тил, бир томондан Жучи улусининг шаркий кисми, (энг йирик намунаси булган Хоразмийнинг Мухаббатномаси булган) Хоразм тилига, иккинчи томондан Чигатой улуси тилининг асосидаги эски узбек тилига тегишлидир."1

XIX асрда Олтин Урданинг расмий тили ва тарихини урганишда Россия тарихшунослигида кузга куринарли ишлар килинди. Бу даврда Олтин Урданинг расмий тили ва тарихини урганишда мухим булган манбашунослик анча тараккий топди. XIX асрда Олтин Урда тарихини урганиш буйича Россия тарихшунослигида кузга куринарли ишлар килинганини эътироф этиш билан бирга уша топилмаларни тахлил ва талкин килишда йул куйилган бир томонламаликлар хам мавжуд экаанини кайд этиш зарур. Жумладан, бу топилмалар тили хакида гапирилар экан, купинча улар умумтурк тилида ёки татар тилида ёзилгани кайд этилади. Тарихда умумтурк тили булгани бор гап. Лекин бу тил Олтин Урда ташкил топишидан бирнеча асрлар аввал, унинг таркибидан турли туркий тиллар ажралиб улгурмаган даврда мавжуд булган.

1 Баскаков Н.А. К классификации тюркских языков. Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. - Т. XI. Вып. 2. - М., 1952. - С. 121-134

71

Олтин Урда ташкил топган XIII асрнинг урталари ва ундан кейинги даврда мустакил туркий тиллар мавжуд эди.

Жучи улусининг вужудга келиши Шаркий Европа ва Сибирь худудида истикомат килаётган халкларнинг этносиёсий тараккиётида мухим боскични ташкил этди. Шунинг учун хам санаб утилган худудларнинг олимлари Жучи улуси ва кейинрок Олтин Урда деб аталган давлатнинг тарихини урганишга катта кизикиш билан караганлар ва хозир хам бу кизикиш камайгани йук. Лекин бундан Узбекистон олимлари мустасно. Кейинги бир ярим аср давомида узбек олимлари томонидан яратилган Олтин Урда тарихи буйича йирикрок ва кузга куринарли тадкикотларни учратмаймиз. Бундай холни алохида ажратиб курсатаётганимизнинг сабаби Жучи улуси узбек халкининг этносиёсий тараккиётига,узбек тили ва узбек миллий давлатчилиги тадрижига жиддий таъсир утказганида.

Узбек халкининг этносиёсий тараккиётига, узбек миллий давлатчилиги тадрижига Жучи улусининг утказган таъсирини тахлил килиш учун бир катор фанлар, жумладан, тарих, археология, адабиётшунослик, лингвистика сингари фанлар буйича жиддий тадкикотлар утказиш керак булади. Рус, татар ва европа олимлари шу фанларга асосланиб Олтин Урда тарихини урганиш буйича куп ишлар килишди. Лекин улар Олтин Урда тарихини уз давлатлари, уз этнослари манфаати нуктаи назаридан ургандилар. Узбек олимлари эса Олтин Урда тарихини урганиш буйича сезиларли ишларни бошлаганлари хам йук. Шунинг окибатида, "Олтин Урдада хеч качон хеч кандай узбеклар булмаган", кабилидаги карашлар фанда таркалиб кетди. Бизнинг тадкикотларимиз эса Олтин Урда узбек халки тарихида мухим боскич булгани, узбеклар Олтин Урдада юкори мавкени эгаллаганлари, колаверса, "узбек" этноними хам дастлаб Олтин Урдада пайдо булганини курсатмокда.

Узбекларнинг келиб чикиши тугрисида олимлар турли-туман фикрлар билдирганлар. Жумладан Аристовнинг ёзишича, "Узбекхонгача тарихда узбек атамаси учрамайди. Шунинг учун бу атама мазкур хукмдорнинг номидан олинган дейиш тугри булади"2 А.Ю.Якубовский эса Узбек атамасининг келиб чикишини "узбеклар" сузи билан боглаб изохлайди.3 У хам Н.Аристовнинг фикрига кушилади. Тарихчи П.П.Иванов хам бу сузнинг келиб чикиши тугрисида худди шундай фикр билдиради. А.А.Семёновнинг ёзишича, бу атама давстлаб Ок Урдада вужудга келган ва XIV-XV асрда яшаган эронлик ва Урта

2 Н.А.Аристов Заметки... стр 147

3 А.Ю.Якубовский к вопросу об этногенезе узбекского народа. Т.1940, стр. 3

72

Осиёлик тарихчилар томонидан Ок Урдада яшаган барча турк-мугул кабилаларига нисбатан кулланган.4 Бу даврда Узбекхон Кук Урда, яъни Олтин Урданинг хони булган ва узбеклар, деб аталган элатлар унинг тасарруфида булмаган. Машхур тарихчимиз Б.Ахмедов А.Семёновнинг бу фикрига кушилишини билдиради.

"Узбек" этнонимининг келиб чикиши Узбекхон номи билан боглик экани хакидаги фикрни номлари юкорида зикр этилган олимлардан 500 йилдан купрок вакт аввал Мирзо Улугбек билдирган эди. У узининг "Турт улус тарихи" китобида бу атаманинг келиб чикиши Узбекхон номига нисбат берилишини баён килган5 эди.

Рус солномаларининг мавзуга алокаси масаласига келсак, бизнингча, "узбек" атамаси дастлаб хозирги Россиянинг Урта асрларга оид солномаларида учрайди. Рус солномаларидаги "узбек" атамасига доир маълумотларни келтиришдан аввал шуни таъкидлаш жоизки, узбек уругларининг купчилиги хозирги Узбекистон худудида кадимдан яшаб келганинини Махмуд Кошгарийнинг "Девони луготит турк", Табарийнинг "Тарих", Наршахийнинг "Бухоро тарихи", Берунийнинг "Осорул бокия" (Утмиш авлодлардан колган ёдгорликлар) китоблари хамда араб сайёхлари ва тарихчилари ибн Арабшох, ибн Баттута, Ёкут Хдмавий сингариларнинг бундан юзлаб ва минг йиллар аввал ёзган асарларидан билиб олишимиз мумкин. Шу билан бирга кейинчалик узбек халки таркибига кирган бир катор уруг ва кабилалар Россия худудидаги Булгория давлатида ва Дашти Кипчокда истикомат килганлар.

"Узбек" атамаси халкка нисбатан, яъни этноним сифатида кулланиши дастлаб Россия худудида юз берган,деб хулоса чикаришимизга сабаблардан бири рус солномаларида узбеклар хакида келтирилган куйидаги матн билан боглик.

На стуле золоте, На рытом бархате, На червчатой камке, Сидит царь Азвяк, АзвякТаврулович, Шурьев царь дарил, АзвякиТавруловича, Городами стольными:

4 А.А.Семёнов. К вопросу о происхождении узбекского народа Т. 1940... стр 4

5 Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. Тошкент. "Чулпон" нашриёти, 1994 йил. 138-бет

73

Василья на Плесу, Гордея в Вологду, Ахрамея в Кострому. 6

Бу парча Кострома солномасида келтирилган рус халк кушигидан олинган булиб ундаги "азвяк" сузи "узбек" сузининг бироз бузилган шакли. Бу уринда "бироз" сузини ишлатишимизнинг сабаби шундаки, Узбекистонда хам XX аср урталаригача баъзи кекса ёшли махаллий ахоли вакиллари "узбек" сузини "узвак" тарзида талаффуз килишарди. Рус тилида "у" товушининг йуклигини хисобга олсак, унинг "а"га айланишини табиий хол деб хисоблаш мумкин ва шундай килиб "узбек" сузининг рус тилидаги "азвяк" варианти вужудга келган..

Рус халк кушиги матнидан куринадики, узбеклар уша даврда Плесда, Вологдада, Костромада яшаган. Демак, бу халк Россия худудида анча кенг таркалган булган. Рус халк кушигида Узбекхоннинг Азвяк Таврулович, деб тилга олиниши, уша даврда руслар Узбекхоннинг аждодларини хам яхши билганидан дарак беради. Узбекхоннинг отаси Мангу Темурнинг угли Тугрул эди. Кушикда унинг номи бироз узгартирилиб Таврул шаклида келтирилган. Шундай килиб биз "Узбек" атамасининг халкка нисбатан кулланиши XIII асрга тугри келади, деган хулосага келдик. Бундай хулосага юкорида келтирилган рус халк кушиги асос булди. Бу кушикда 1315 йилга алокадор воеалар тугрисида суз юритилса хам, узбеклар айнан уша йили Кострома атрофига келиб колган дейиш учун асос йук. Бундан ташкари, уша даврда Олтин Урда хони булган Узбекхон 1283 йилда тугилгани ва унга халк номи исм килиб куйилганини хисобга олсак, узбеклар Россия худудларида XIII бошларидан, эхтимол ундан хам аввалрок яшаган, дейиш учун асос пайдо булади.

REFERENCES

1. Баскаков Н.А. К классификации тюркских языков. Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. - Т. XI. Вып. 2. - М., 1952. - С. 121-134

2. Н.А.Аристов Заметки... стр 147

3. А.Ю.Якубовский к вопросу об этногенезе узбекского народа. Т.1940, стр. 3

4. А.А.Семёнов. К вопросу о происхождении узбекского народа Т.1940... стр 4

5. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. Тошкент. "Чулпон" нашриёти, 1994 йил. 138-бет

6. www.kospenaty.narod.ru/zemli_kostroma_rusprestol-p1.htm

6 www.kospenaty.narod.ru/zemli_kostroma_rusprestol-p1.htm

74

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.