Научная статья на тему 'Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә һәм уның диалекттарында ҡош атамалары: мәғәнә үҙгәрештәре (Названия птиц в современном башкирском языке и его диалектах: семантические изменения)'

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә һәм уның диалекттарында ҡош атамалары: мәғәнә үҙгәрештәре (Названия птиц в современном башкирском языке и его диалектах: семантические изменения) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
50
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирский язык / названия птиц / семантические изменения / диалекты / общетюркский характер / Modern Bashkir language / bird names / semantic changes / dialects / common Turkic nature

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Акманова Римма Суюндуковна

В статье рассматриваются особенности происхождения названий птиц в современном башкирском языке и его диалектах. Орнитонимы являются древнейшим историческим пластом лексики каждого языка. В терминах нашли отражение вид, цвет, повадки, величина, место обитания и другие особенности птиц. Целью исследования является выявление семантических изменений в названиях птиц в современном башкирском языке с данными тюркских языков. В ходе исследования изучены нынешние труды по данной проблематике, выявлена ценность и значимость орнитонимов в башкирском и тюркском языкознании, определены общие и различительные черты башкирской и тюркской лексики по данной теме. В статье рассматривается лексический материал тюркских языков и памятников древнетюркской письменности. Научная новизна работы заключается в том, что проанализирован весомый материал по лексике, связанной с орнитонимами башкирского языка в параллели с другими тюркскими языками, определены исконные термины, изучены общетюркские слова. Исследование данной темы является актуальным, так как многие башкирские термины зафиксированы в форме кальки с русского языка. Проблемы данной темы в сравнительном плане еще не исследованы. Выводы показывают, что в говорах и диалектах современного башкирского языка зафиксировано множество терминов и сохранился богатый лексический материал, связанный с орнитонимами. Общетюркский характер названий птиц в башкирском языке показывает истинность, древность и богатство башкирской лексики. Зафиксированные в современном башкирском языке, его диалектах и говорах диалектные термины следует внести в научный оборот.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Акманова Римма Суюндуковна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Names of birds in the modern Bashkir language and its dialects: semantic changes

The article discusses the features of the origin of bird names in the modern Bashkir language and its dialects. Ornitonyms are the oldest historical layer of vocabulary of each language. The terms reflect the species, color, habits, size, habitat and other characteristics of birds. The purpose of the study is to identify semantic changes in the names of birds in the modern Bashkir language with data from Turkic languages. During the study, current works on this issue were studied, the value and significance of ornitonyms in Bashkir and Turkic linguistics was revealed, and common and distinctive features of Bashkir and Turkic vocabulary on this topic were identified. The article examines the lexical material of Turkic languages and monuments of ancient Turkic writing. The scientific novelty of the work lies in the fact that significant material on vocabulary associated with ornitonyms of the Bashkir language in parallel with other Turkic languages was analyzed, original terms were defined, and common Turkic words were studied. The study of this topic is relevant, since many Bashkir terms are recorded in the form of tracing paper from the Russian language. The problems of this topic have not yet been studied comparatively. The findings show that in the dialects of the modern Bashkir language, many terms have been recorded and rich lexical material associated with ornitonyms has been preserved. The common Turkic nature of the names of birds in the Bashkir language shows the truth, antiquity and richness of the Bashkir vocabulary. The dialect terms recorded in the modern Bashkir language, its dialects and dialects should be introduced into scientific circulation.

Текст научной работы на тему «Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә һәм уның диалекттарында ҡош атамалары: мәғәнә үҙгәрештәре (Названия птиц в современном башкирском языке и его диалектах: семантические изменения)»

3. Akademicheskij slovar' bashkirskogo yazyka [Academic dictionary of the Bashkir language]. Vol. 5. Ufa: Kitap, 2013. 888 p. (in Bashkir).

4. Akademicheskij slovar' bashkirskogo yazyka [Academic dictionary of the Bashkir language]. Vol. 8. Ufa: Kitap, 2016. 816 p. (in Bashkir).

5. Akademicheskij slovar' bashkirskogo yazyka [Academic dictionary of the Bashkir language]. Vol. 10. Ufa: Kitap, 2018. 980 p. (in Bashkir).

6. Galimova, A.A. Koncept «ptica» - «kosh» v tatarskoj yazykovoj kartine mira [The concept "bird" - "kosh" in the Tatar linguistic picture of the world]. In: Molodoj uchenyj [Young scientist]. 2016. No. 27 (131). P. 816-818. (in Russian).

7. Isyangulova, G.A. O klassifikacii zvatel'nyh slov v bashkirskom yazykoznanii [On the classification of vocative words in Bashkir linguistics]. In: Sovremen-nye nauchnye issledovaniya i razrabotki [Modern research and development]. 2018. No. 11 (28). Vol. 1. P. 306-308. (in Russian).

8. Isyangulova, G.A. O semanticheskih gruppah zvatel'nyh slov v sovremennom bashkirskom yazyke [On semantic groups of vocative words in the modern Bashkir language]. In: Sovremennye nauchnye issledovaniya i razrabotki [Modern research and development], 2018. No. 11 (28). Vol. 1. P. 308-310. (in Russian).

9. Isyangulova, G.A. O dialektnyh zvatel'nyh slovah bashkirskogo yazyka [About dialectal vocative words of the Bashkir language]. In: Sovremennye nauchnye issledovaniya i razrabotki [Modern research and development], 2018. No.12 (29). Vol. 2. P. 392-394. (in Russian).

10. Lyu, S. Ornitonimicheskij kod russkoj i kitaj-skoj lingvokul 'tur (na materiale naimenovanij domash-nih ptic) [Ornitonymic code of Russian and Chinese linguistic cultures (based on the names of poultry)]. In: Vestnik Nizhegorodskogo universiteta im. N.I. Lobachevskogo [Bulletin of Nizhny Novgo-rod University named after N.I. Lobachevsky], 2019. No. 3. P. 197-202. (in Russian).

11. Markova, E.M. Leksikony sovremennyh slavyanskih yazykov: skhodstva i razlichiya [Lexicons of modern Slavic languages: similarities and differences]. In: Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo politekhnicheskogo universiteta [Bulletin of Tomsk State Polytechnic University], 2015. No. 4 (42). P. 98105. (in Russian).

12. Hisamitdinova, F.G. Slovar' bashkirskoj mifologii [Dictionary of Bashkir mythology]. Ufa: Kitap, 2019. 432 p. (in Russian).

DOI 10.24412/2223-0564-2023-4-69-75

УДК 811.512.141

P.C. Акманова

ХЭЗЕРГЕ БАШХОРТ ЭЗЭБИ ТЕЛЕНДЭ ЬЭМ УНЬЩ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ХОШ АТАМАЛАРЫ: МЭЕЭНЭ УЗГЭРЕШТЭРЕ (НАЗВАНИЯ ПТИЦ В СОВРЕМЕННОМ БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ: СЕМАНТИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ)

Аннотация

В статье рассматриваются особенности происхождения названий птиц в современном башкирском языке и его диалектах. Орнитонимы являются древнейшим историческим пластом лексики каждого языка. В терминах нашли отражение вид, цвет, повадки, величина, место обитания и другие особенности птиц. Целью исследования является выявление семантических изменений в названиях птиц в современном башкирском языке с данными тюркских языков. В ходе исследования изучены нынешние труды по данной проблематике, выявлена ценность и значимость орнитонимов в башкирском и тюркском

Акманова Римма Суюндуковна, кандидат филологических наук, соискатель, Уфимский университет науки и технологий (Уфа, Россия), e-mail: r.akmanova@mail.ru

Rimma S. Akmanova, Cand. Sci. (Philology), applicant, Ufa University of Science and Technology (Ufa, Russia), e-mail: r.akmanova@mail.ru

© Акманова P.C., 2023

языкознании, определены общие и различительные черты башкирской и тюркской лексики по данной теме. В статье рассматривается лексический материал тюркских языков и памятников древнетюркской письменности. Научная новизна работы заключается в том, что проанализирован весомый материал по лексике, связанной с орнитонимами башкирского языка в параллели с другими тюркскими языками, определены исконные термины, изучены общетюркские слова. Исследование данной темы является актуальным, так как многие башкирские термины зафиксированы в форме кальки с русского языка. Проблемы данной темы в сравнительном плане еще не исследованы. Выводы показывают, что в говорах и диалектах современного башкирского языка зафиксировано множество терминов и сохранился богатый лексический материал, связанный с орнитонимами. Общетюркский характер названий птиц в башкирском языке показывает истинность, древность и богатство башкирской лексики. Зафиксированные в современном башкирском языке, его диалектах и говорах диалектные термины следует внести в научный оборот.

Ключевые слова: башкирский язык, названия птиц, семантические изменения, диалекты, общетюркский характер

Rimma S. Akmanova

NAMES OF BIRDS IN THE MODERN BASHKIR LANGUAGE AND ITS DIALECTS: SEMANTIC CHANGES

Abstract

The article discusses the features of the origin of bird names in the modern Bashkir language and its dialects. Ornitonyms are the oldest historical layer of vocabulary of each language. The terms reflect the species, color, habits, size, habitat and other characteristics of birds. The purpose of the study is to identify semantic changes in the names of birds in the modern Bashkir language with data from Turkic languages. During the study, current works on this issue were studied, the value and significance of ornitonyms in Bashkir and Turkic linguistics was revealed, and common and distinctive features of Bashkir and Turkic vocabulary on this topic were identified. The article examines the lexical material of Turkic languages and monuments of ancient Turkic writing. The scientific novelty of the work lies in the fact that significant material on vocabulary associated with ornitonyms of the Bashkir language in parallel with other Turkic languages was analyzed, original terms were defined, and common Turkic words were studied. The study of this topic is relevant, since many Bashkir terms are recorded in the form of tracing paper from the Russian language. The problems of this topic have not yet been studied comparatively. The findings show that in the dialects of the modern Bashkir language, many terms have been recorded and rich lexical material associated with ornitonyms has been preserved. The common Turkic nature of the names of birds in the Bashkir language shows the truth, antiquity and richness of the Bashkir vocabulary. The dialect terms recorded in the modern Bashkir language, its dialects and dialects should be introduced into scientific circulation.

Key words: Modern Bashkir language, bird names, semantic changes, dialects, common Turkic nature

Орнитонимдар лексикологияньщ боронго ■катламын тэшкил итэ. Башторт тел гилемендэ был теманы ейрэнеу куп телсе-галимдарза зур ■кызы'кЪыныу уята. Э.Ф. Ишбирзин Баштор-тостанда йэшэгэн Ьэм осраган тоштарзьщ исемдэрен асытаай, улар^ьщ йэшэу шарттары, э^эби телдэ Ьэм Иейлэштэрзэ булган атама-лары тураЪында мэглумэт бирэ [13]. Г.Н. Иэгэ-фэрова башторт орнитонимдарында енск-шашлытаы тарай [18]. P.h. Атсманова башторт телендэ Ьэм диалекттарында тоштарзыц дейем терки сыганатслы тер атамаларын тикшерэ [1].

Мэтсэлэнец матссаты: хэ^ерге башторт э^эби телендэ Ьэм уньщ диалекттарында булган тош атамаларын, улар^ьщ мэгэнэ узгэрештэрен ейрэнеу.

'Коштарга фэнни атамалар тере, теде, холек-фигеле, зурлыгы, йэшэу урынына ^арап бирел-гэн. Хэ^ерге башторт э^эби телендэ Ьэм уньщ диалекттарында булган орнитонимдарзы, улар-Зьщ мэгэнэ узгэрештэрен ейрэнеу актуаль Ьана-ла, ентекле тикшереузе талап итэ. Диалект Ьэм Ьейлэштэрзэ куп кенэ терминдар теркэлгэн. Хэ^ерге башторт э^эби телендэ Ьэм уньщ диалекттарында булган орнитонимдарзьщ байтагы дейем терки сыганатаы.

Та§гара 'черный гриф' лексемаЬыныц килеп сыгышы [7, 83-се б.] боронго терки taz 'парша, плешь', tazyar 'покрываться паршой' Ьузенэ барып тоташа [12, 543-се б.]. Башторт теленец кеньятс диалектында урта Ьейлэштэ теркэлгэн атамалар: та^беркет, ma^hapa 'черный гриф' [10].

Башторт телендэ бврквт 'орел, беркут' лексемаЪы куп мэгэнэгэ эйэ. 1. Иылы ит менэн тутааныусы, тая ташлы таузарза, урмандарза йэшэусе тарсыгалар гаилэЬенэ тараган тара-керэн тедтэге иц эре ултыратс ^ош. 2. 'Кыйыу, кесле кешегэ карата эйтелэ. 3. Ятааусы, ■курса-лаусы изге ^ош, тотем, тояш символы. 4. Берке-тем ир балага яратып эйтелэ. Был лексема шу-лай ук табын ^эбилэЬе аймагыныц атамаЪын да ацлата [2, 363-се б.]. Башта терки телдэрзэ: теркмэн теленец уйгыр диалектында бургут / bürgüt; узбэксэ - бургут / burgut; тсыргыз, уйгыр-са - буркут / bürküt; баштсортса - бврквт / bürküt; тараталпатсса - буркит / bürkit; тазатсса - буркгт / bürkit; татарса - бвркет / bürkit. Был лексема 'беркут' мэгэнэЬендэ теркмэн, тсыргыз, тазатс, тараталпатс, татар, узбэк, уйгыр телдэрендэ теркэлгэн, 'орел' мэгэнэЬендэ теркмэн, татар, башторт, узбэк, уйгыр телдэрендэ бирелгэн [17, 300-се б.]. Беркет атамаЬы 'беркут' мэгэнэ-Ьендэ башторт телендэ лэ теркэлгэн [2, 363-се б.]. Боронго терки hype berk 'крепкий; могущественный, власть имущий' [12, 96-сы б.], berkit 'укреплять; хватать, ловить (о ловушке)' боронго терки язма ■комарткыларза ла бирелгэн [12, 96-сы б.]. Э.В. Севортян билдэлэуенсэ, буркут лексемаЪы бур- 'хватать добычу (о беркуте)'^ы-лымынан яЬалган - тазатс телендэге мэгэнэЬе, 'хватать когтями' - тараталпатста [17, 300-се б.]. Башторт телендэ тубэндэге атамалар бар: дицгез беркете, беркет, кесегэн, ялан беркете. Диалект Ьэм Ьейлэштэрзэ теркэлгэн терминдар: балык беркете, аккут; дала беркете, уба беркете [13, 14-15-се б.]. Башторт телендэ тенья'к-кенбайыш диалектыныц аргаяш Ьейлэшендэ аккойрок беркет атамаЪы осрай [10, 17-се б.].

Шоцкар лексемаЪы тубэндэге мэгэнэлэрзэ курЬэтелгэн: 1. Ыласындар гаилэЬенэ тараган кукшел буз йэки атс тедтэге, тарганан зур йырт-■кыс ата ■кош. 2. Еэйрэтле, батыр ир. 3. Башторттар-За шоцкар - изге тош, тотем, током башы. [8, 834-се б.]. Кук шоцтар атамаЪында кук Ьузе эпитет итеп тсулланыла [11, 566-сы б.]. Башторт телендэ ак шоцкар§ы 'белый кречет' тойгон тип, ата ■кошто - шоцкар, инэЬен этэлге тип йеретэлэр [13, 9-сы б.]. Этэлге лексемаЪы терле фонетик

варианттарза Ьэм окшаш мэгэнэлэрзэ башта терки телдэрзэ Ьэм боронго язма ■комарткыларза теркэлгэн. Сагыштырайытс: утелги / ütolgi -теркмэн диалектында; утелги / ütelgi - теркмэн, ■кумытс; ителги / itelgi - тсыргыз; этэлге / atalgi -башторт, татар; йителги / jitelgi - тараталпатс; штелгг / íjtelgí - тазатс телдэрендэ. Был лексема 'коршун' мэгэнэЬендэ теркмэн, тсумытс телдэрендэ бирелгэн. ТСыргыз, тазатс телдэрендэ был термин 'хищная птица' мэгэнэЬендэ теркэлгэн; терексэ - 'орел-ягнятник'; баштортса, едтэ эйтелгэнсэ, - 'кречет-самка'; тсыргыз^араталпатс, татарса - 'балабан'; тазатсса - 'пустельга, сокол'. Этэлге лексемаЪы 'название охотничьей птицы' мэгэнэЬендэ теркмэн теленец диалектында теркэлгэн; 'ловчая птица' - таратсалпатсса [14, 640-сы б.]. «Боронго терки Ьузлеге»ндэ suyqar термины 'сокол, алтайский кречет' мэгэнэЬендэ курЬэтелгэн [12, 525-се б.], toyan - 'сокол' [12, 571-се б.], lacin - 1) 'кречет; сокол, сапсан' 2) 'храбрец' [12, 332-се б.]. Э.В. Севортян билдэлэуенсэ, доган Ьузе терле йырткыс тоштарзы ацлата, башлыса -ыласынды. Доган ~ тоган нигезендэ догра- ~ тогра- 'крошить мясо', 'кромсать' Ьэм башта ошо мэгэнэлэге Ьуззэрзе барльгкта килтергэн ■кылым ятырга тейеш [15, 248-се б.].

Башторт телендэ йырткыс тоштарзы тубэндэге терминдар менэн атайзар: кыйгыр 'чеглок' [4, 691-се б.], ыласын 'сокол' [9, 71-се б.]. Боронго терки qiryuj Ьузе бу§энэ карсыгакын 'ястреб-перепелятник' белдерэ [12, 446-сы б.]. Хэзерге башторт эзэби теленец диалекттарында тубэндэге терминдар осрай: кыргый, кыйгыр кош [13, 9-сы б.].

Торна 'журавль' термины тубэндэге мэгэнэлэрзэ теркэлгэн: 1. Озон сиратаылар гаилэЬенэ тараган озон аятслы, озон муйынлы, озон сукышлы, ■кыдта тойрокло эре кусэр Ьаз тошо.

2. Баштсорттарза изге тош, тотем [7, 387-се б.]. Был лексема торна 'журавль' мэгэнэЬендэ башта терки телдэрзэ лэ бирелгэн: дурна - теркмэн телендэ; турна - терек, тсумык, тсыргыз, нугай, узбэк, уйгыр; турна - терек; торна - баштсорт, татар телендэ; тарна - сыуаш; туруна - тсыргыз; Ьэм диалекттарза: дурна - терек; турна - теркмэн; торна - башторт. Турна термины уйгыр диалектында торна терен 'вид журавля' ацлата [15, 301-се б.]. Боронго терки язма ■комарткыларза turna Ьузе hopo торна 'серый журавль' мэгэнэЬендэ теркэлгэн [12, 588-се б.].

3.В. Севортян турна лексемаЪыныц килеп сыгышын тур- 'стоять' тамыры (торна h9M

каузыныц торошон куз уцында тотоп) менэн бэйлэй [15, 302-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби теленец диалект Ьэм Ьейлэштэрендэ тубэндэге терминдар теркэлгэн: hopo торна (торна, дорна), ах торна (ах селэн), хара торна [13].

«Башкорт теленец академик Иузлегошдэ ойрж лексемаЪы тубэндэге мэгэнэлэрзэ курЬэ-телгэн: 1. Аягы, муйыны кыдка, сукышы яды, бармак аралары ярылы Ьыу кошо. 2. Коро ерзе булдырган коштар; урта зурлыктагы суртан; берйэн кэбилэИенец араЪы; мактансык [5, 825-826-сы б.]. Был лексема ейрэк 'утка' мэгэнэЬендэ башка терки телдэрзэ лэ бирелгэн: о.рдек / o:rdek - теркмэн; ордек / ordek - терек, каракалпак; о(р)дж / o(r)dük - уйгыр; ордж / ordük - узбэк; ордок / ordok - кыргыз; урдж / ürdük - татар; урдек / urdek - кумык; ойрж / üjrük -башкорт; уйрек / üjrük - казак, каракалпак; Ьэм диалекттарза: ордэг / ordüg - узбэк; ордек / ordek - кумык; урзж /ürzük - татар; орж / ürük -башкорт; ойрук / ojrük - узбэк [14, 547-548-се б.]. Боронго терки язма комарткыларза ordük Ьузе ойржте 'утка' белдерэ [12, 388-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалект, Ьейлэштэрендэ кыр ейрэгенец байтам атамаЬы бар: хы§ыл ойрж (хара ерэнсэй); хы§ылгойрох (бе§гойрох); куна ойрж (кугэл, кугэн, Иона ур§эк); hopo ойрж (сысхан куна); кы§гырах сорэгэй (сорэгэй, сурэгэй, соржэ, соржэ ойрж); керелдж сорэгэй (сорэгэй, сурэгэй, соржэ ойрж); хашхалах (хашха ойрж, хашхалдах, хашхалтай); хашыхморон (коржморон, hoxhox, hyhbix, хухух); ерэнсэй сумгыс, мэрйенгу§ (ахку§ сумгыс, кыргу§, мэрйенкэй ойрж); сумгыс ойрж (сумгалах, сумха ойрж); ала ойрж (аласабан); харабаш ойрж, харасабан (хара ойрж, торпан); эяла (эялла, ияла); боган (буган); ахсабан (ах ойрж, ахсабыр, ахсумгыс); хушы (беле, хушбаш ойрж, балыхсы ойрж); беле (хушы, хушбаш, хушбаш ойрж, балыхсы ойрж); ахбаш ойрж (куктомшох, сыбар ойрж); турпан (хара ойрж); турухтан (хорохтан, яр койолдвкв) [13]. Кеньяк диалекттыц урта Ьейлэшендэ сумгош термины ocpaha, дим Ьейлэшендэ сумгыс атамаЪы бар. Эйек Ьейлэшендэ сумаса, сумгош ур§ж тип йеретэлэр [10, 284-се б.].

Кугэрсен терминыныц тубэндэге мэгэнэ-лэре бар: 1. Куберэк кукшел, кук йэки ак тедтэге Зур берлэтэуле герлэй торган кош. 2. Кугэр-сенем. Иркэлэп эйтелэ. 3. Тотем, ырыу кошо [3, 762-763-се бб.]. Был термин кугэрсен 'голубь' мэгэнэЬендэ башка терки телдэрзэ лэ

теркэлгэн: го:г'ерчин - теркмэн; когершин - ну-гай, каракалпак; кугэрчт - татар; кугэрсен -башкорт; гогурчин - кумык; когучкон - кыргыз; Ьэм диалекттарза: когершт - казак; когерцш -татар. Инэ кугэрсен, кугэрсенкэй (катын-кызга иркэлэп ендэшеу hype) 'голубица, голубка' мэгэнэЬендэ нугай, башкорт, татар телдэрендэ бирелгэн [15, 58-се б.]. Боронго терки язма ■комарткыларза kokürckün, kokürckün Ьузе кугэрсенде 'голубь' белдерэ [12, 313-се б.]. Э.В. Севортян билдэлэуенсэ, го:г'ерчин Ьузенец нигезендэ кук 'небо, синь, синий, голубой, зеленый, серый' Ьэм башка мэгэнэле го:к, ко:к, кок исеме ята. Лэкин ул тикшергэн Ьуззец го:ктэн тугел, э -ар- ялгаулы го:г'-ер-, кокер-, ког-ер- кылымынан яЬалган тип идэплэй. Билдэле булыуынса, эйтелгэн ^ылым кугэреу§е 'синеть' (~ 'голубеть' ~ 'зеленеть' и так далее) / 'быть синим' (/'голубым' / 'зеленым' и другие) белдерэ. Исем менэн дэ, ^ылым менэн дэ берзэй килешеп килгэн -чын йэки -чыл ялгауы терле терки телдэрзэ зоологик терминдарзы, башлыса коштарзы белдерэ [15, 58-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалекттарында тубэндэге атамалар теркэлгэн: тон кугэрсене (хурайсы, тырылдах); кук кугэрсен (хыр кугэрсене); урман кугэрсене (хыр кугэрсене, ha§ кугэрсене); алатуба (алтубэ, аладыуа, §ур кугэрсен, дэу кугэрсен, урман кугэрсене); эбер-сен (хыр кугэрсене) [13].

Сыйырсых термины тубэндэге мэгэнэлэрзэ бирелгэн: 1. Тургайзар гаилэЬенэ караган, йэш-келт тара тедтэге Ьайрар кусмэ кош. 2. Изгелэштерелгэн кош, тотем [6, 734-се б.]. Был siyirciq, siyircuq лексемаЬы сыйырсых 'скворец' мэгэнэЬендэ боронго терки язма комарткыларза ла теркэлгэн [12, 502-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ осраган атамалар: сыйырсых (сирсых, сыгырсых); алтынгош (ялан сыйырсыгы, алкыу хош) [13].

Ьандугас термины тубэндэге мэгэнэлэрзэ теркэлгэн: 1. Баркылдактар гаилэЬенэ караган матур Ьайрай торган бэлэкэй кусэр кош; былбыл. 2. Тотем кошо [8, 486-сы б.]. Боронго терки Ьузе sandavac, sanduvac Ьандугасты 'соловей' ацлата [12, 484-се б.], sundilac - 'птаха' [12, 514-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалекттарында тубэндэге терминдар бирелгэн: Ьандугас (былбыл), шихылдах (Ьылыу Ьандугас) [13].

Ьайыдкан лексемаЬыныц тубэндэге мэгэнэ-лэре бар: ЬКозгондар гаилэЬенэ караган озон койрокло кара ала кош. 2. Кире Ьэм ыцгай

мэгэнэгэ эйэ булган ^ош; Берйэн, удэргэн, барын ырыуы башкорттарыныц аймак исеме [8, 462-се б.]. Был лексема боронго терки язма комарткыларза ла теркэлгэн: sayizyan, sayгiyan -'сорока' [12, 481-се б.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалект, Ьейлэштэрендэ тубэндэге терминдар теркэлгэн: Ъайыдкан (кауыдкан, Иайыдкак); баян кош (сыбар Иайыдкан, шыршы Иайыдканы); бараба (урман Иайыдканы, сук тургай) [13].

«Башкорт теленец академик Иузлегошдэ тартай лексемаЬыныц тубэндэге мэгэнэлэре курЬэтелгэн: 1. Башы, аркаИы Ьаргылт тут тедендэге, озон аяклы, кыдка койрокло, кугэр-сен зурлык кош. 2. Ябык, какса кешегэ карата эйтелэ. 3. Кубэлэк ырыуыныц ара исеме [7, 171-се б.]. Боронго терки язма комарткыларза tartar 'небольшая птица, похожая на горлицу', 'коростель' атамаЪы теркэлгэн [12, 539-сы б.]. Диалектта тарттарт атамаЪы бар. Еэйнэ Ьейлэ-шендэ тартар термины осрай [10].

Ка§ лексемаЪыныц ошондай мэгэнэлэре бар: 1. Эйрэктэр гаилэЬенэ караган озон муйынлы эре hbiy кошо. 2. Шул коштоц ашамлык итеп кулланылган ите. 3. Ырыу, ара Ьэм атрибутика атамаЪы. 4. Ышаныузар буйынса, йене, ■канаты, койрого терле йолаларза файзаланылган тотем ■кош. Ка§ тип тары келтэЬенэн куйылган кубэне лэ эйтэлэр [4, 79-80-се бб.]. Башкорт телендэге каз лексемаЪы боронго терки qaг 'гусь' Ьузенэ барып тоташа [12, 438-се б.]. Башкорт телендэ кыр казыныц башка терле атамалары ла байтам: ала ка§, кыр ка§ы; сэцкелдж ка§ (кыр ка§ы, кашка ка§); сыбар ка§ (кыр ка§ы); кара ка§; ала-сабыр (аласыбар, алазыбар, агалака§) [13]. Арга-яш Ьейлэшендэ эталакад термины осрай [10].

Ко^гон термины тубэндэге мэгэнэлэрзэ теркэлгэн: 1. Аулак урындарга оялай торган ялтыр кара йенле эре кош. 2. 'КомИоз кешегэ карата эйтелэ. 3. Дошман самолеттары тураЬында эйтелэ. 4. Улем менэн бэйле тотем кош. Был коштоц атамаЬы берйэн, юрматы, катай, кыпсак ырыузарына караган башкорт аймактарыныц исемен дэ белдерэ [4, 400-401-се бб.]. Башкорт телендэге ко§гон 'ворон' лексемаЪы боронго терки язма комарткыларза ла quzyun 'ворон' теркэлгэн [12, 475-се б.].

Карга лексемаЪыныц тубэндэге мэгэнэлэре бар: 1. 'Козгондар гаилэЬенэ караган йылтыр сем кара тедтэге кош. 2. Уйын кэрттэрендэ Ьецге башагы тешерелгэн кэрт исеме. 3. Тотем кошо, изге кош. 4. Оран исеме. Юрматы, танып, тамъян,

кыпсак, каршын ырыузарына караган башкорт аймактарыныц исемен дэ ошо кош атамаЪы менэн йеретэлэр. Карга тип шэкэрзе ватыу йэки алыу есен кулланылган кыдкысты ла эйтэлэр [4, 283-се б.]. Боронго терки Ьузлегендэ qarya 'ворон; ворона' лексемаЬы бар [12, 426-сы б.]. Был кош атамаЬы башкорт мифологияЬында ла Зур урын алып тора [16, 248-251-се бб.]. Хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалект, Ьейлэ-штэрендэ карганы терлесэ атап йеретэлэр: ала карга, кара карга; куккарга (кук кош, куксэй)

[13].

«Башкорт теленец академик Ьузлеге»ндэ око (колаклы ябалак) 'филин' лексемаЪыныц тубэндэге мэгэнэлэре теркэлгэн: 1. Ябалактар гаилэЬенэ караган, буй кара таплы, Ьорголт ерэн тедтэге колаклы эре йырткыс кош. 2. Алдан курэ белеусе язмыш кошо. 'КайИы бер коштарзыц тубэЬендэ елтэйеп торган йене; бурке 'хохол' око тип атала. Был лексема кыпсак, удэргэн кэбилэлэренэ караган башкорт аймактарыныц исемен дэ ацлата. Шулай ук око ябалагы 'сова' тигэн атама ла бар: ябалактар гаилэЬенэ караган, буй-буй таптары булган ерэн hopo тедтэге, екенэн сак кына бэлэкэй колаклы йырткыс кош; ябалак [5, 834-се б.]. Боронго терки язма комарткыларза ügi, üki 'сова' лексемаЪы теркэлгэн [4, 622-се б.].

Байгош 'неясыть' лексемаЪыныц тубэндэге мэгэнэлэре бар: 1. ©кенец бер тере. 2. ТСызганыс, медкен хэлдэге кеше. 3.Кешегэ кэмЬетеп, мыдкыллап эйтелэ. 4. Мифлаштырылган кош, яцгызлык, язмыш, улем символы. Байгош око, байгош ябалак 'домовой сыч' атамаЬы ла бар [2, 83-се б.]. Ф.Г. Исхаков билдэлэуенсэ, байгош та, еке кеуек ук, куп терки халыктарында бэхетЬез кош Ьанала [17, 33-се б.]. Байгош япалак термины Ьакмар, ыргыз Ьейлэштэрендэ ябалактыц бер терен 'домовой сыч' ацлата.

Шулай итеп, хэзерге башкорт эзэби телендэ Ьэм уныц диалект, Ьейлэштэрендэ кош атама-ларына бэйле бай терминология Ьакланган. Куп орнитонимдар башка терки телдэрзэ лэ осрай Ьэм боронго терки язма комарткыларза теркэлгэн. Лексемаларзыц дейем терки уртак-лыгы атамаларзыц боронго Ьэм теп несхэЬендэ булыуын курЬэтэ.

Килэсэктэ теманы тэрэндэн ейрэнеу, киц масштабта карау, яцы атамаларзы фэнни эйлэ-нешкэ индереу, терле кимэлдэге Ьузлектэрзе яцы терминдар менэн байытыу бурысы тора.

Э?ЭБИЭТ

1. Акманоеа Р. С. Видовые названия птиц общетюркского характера в башкирском языке и его диалектах // Проблемы гуманитарных наук и образования в современном мире. Сборник научных статей по материалам VII Всероссийской научно-практической конференции. Отв. редактор Н.А. Ла-сынова. Сибай, 2021. С. 26-27.

2. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. II: (Б хэрефе) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2011. 568 б.

3. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. IV: (Й-К хэрефтэре) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2012. 944 б.

4. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. V: (К хэрефе) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2013. 888 б.

5. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. VI: (Л-0 хэрефтэре) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2014. 944 б.

6. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. VII: (П-С хэрефтэре) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2015. 872 б.

7. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. VIII: (Т хэрефе) / Ф.Г. Хисамитдинова редакция-Ьында. Офе: Китап, 2016. 832 б.

8. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. IX: (У-Щ хэрефе) / Ф. Г. Хисамитдинова редакцияЪында. Офе: Китап, 2017. 980 б.

9. Башкорт теленец академик Ьу^леге: 10 томда. Т. X: (Ы-Я хэрефе) / Ф. Г. Хисамитдинова редак-цияЪында. Офе: Китап, 2018. 980 б.

10. Башкорт теленец диалекттары Ьу^леге / Рэсэй Фэндэр академияЪы Офе фэнни у^эгенец Та-рих, тел Ьэм э^эбиэт институты. Офе: Китап, 2002. 432 б.

11. Башкорт теленец Ьу^леге: 2 т. Т. 1 / Рэсэй Фэндэр академияЪы Офе фэнни у^эгенец Тарих, тел Ьэм э^эбиэт институты. М.: Рус. яз., 1993. 865 б.

12. Древнетюркский словарь. Л., 1969. 676 с.

13. Ишбир^ин Э.Ф. Башкортостан -коштары (белешмэ китап) / Э.Ф. Ишбирзин. Офе: Китап, 1986. 168 б.

14. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1974. 768 с.

15. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1980. 396 с.

16. Хисамитдинова Ф.Г. Словарь башкирской мифологии. Уфа: Китап, 2019. 432 с.

17. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на букву Б // Э.В. Севортян. М., 1978. 349 с.

18. Ягафарова Г.Н. Звукоподражания в башкирских орнитонимах // Вестник Челябинского государственного университета. 2009. № 13 (151). С. 160-164.

REFERENCES

1. Akmanova, R.S. Vidovye nazvanija ptic obshhetjurkskogo haraktera v bashkirskom jazyke i ego dialektah [Species names of birds of a common Turkic character in the Bashkir language and its dialects]. In: Problemy gumanitarnyh nauk i obrazovanija v sovremennom mire [Problems of the Humanities and Education in the Modern World]. Collection of scientific articles based on materials of the VII All-Russian Scientific and Practical Conference. Rep. editor Lasynova, N.A. Sibay, 2021. P. 26-27 (in Bashkir).

2. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukva Б) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter Б)]. Edited by F. G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. II. Ufa: Kitap, 2011. 568 p. (in Russian and in Bashkir).

3. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukvy Й-К) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter Й-К)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. IV. Ufa: Kitap, 2012. 944 p. (in Russian and in Bashkir).

4. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukva K) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter K)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. V. Ufa: Kitap, 2013. 888 p. (in Russian and in Bashkir).

5. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukvy Л-0) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter Л-0)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. VI. Ufa: Kitap, 2014. 944 p. (in Russian and in Bashkir).

6. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukvy П-С) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter П-С)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. VI. Ufa: Kitap, 2015. 872 p. (in Russian and in Bashkir).

7. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukva T) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter T)]. Edited by F. G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. VI. Ufa: Kitap, 2016. 832 p. (in Russian and in Bashkir).

8. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukvy У—Щ) [The Academic Dictionary of the Bashkir Language (the letter У-Щ)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. IX. Ufa: Kitap, 2017. 980 p. (in Russian and in Bashkir).

9. Akademicheskij slovar' bashkirskogo jazyka (bukvy Ы-Я) [The Academic Dictionary of the

Bashkir Language (the letter bl—H)]. Edited by F.G. Khisamitdinova. In 10 vol. Vol. I. Ufa: Kitap, 2018. 980 p. (in Russian and in Bashkir).

10. Dialektologicheskij slovar' bashkirskogo jazyka [Dictionary of Bashkir subdialects]. Ufa, 2002. 432 p. (in Bashkir).

11. Bashnort teleneц hy^lege [Bashkir dictionary]. Institute of History, Language and Literature of the Ufa Scientific Center of the Russian Academy of Sciences. Moscow. Rus. lang., 1993. 865 p. (in Bashkir).

12. Drevnetjurkskij slovar' [The Old Turkic dictionary] by V.M. Nadeljaev et al. [Ed. V. Nadeljev]. Leningrad, 1969. 676 p. (in Russ.).

13. Ishberdin, E.F. Bashuortostan xoshtary (beleshms kitap) [Birds of Bashkiria (Reference book)]. Ishberdin E.F. Ufa. Kitap, 1986. 168 p. (in Bashkir).

14. Sevortjan, Je.V. Etimologicheskij slovar' tjurkskih jazykov [An Etymological Dictionary of the Turkic Languages] Moscow, 1974. 768 p. (in Russian).

15. Sevortyan, Je.V. Etimologicheskij slovar' tjurkskih jazykov [An Etymological Dictionary of the Turkic Languages] Moscow. Nauka, 1980. 396 p. (in Russian).

16. Khisamitdinova, F.G. Slovar' bashkirskoj mifologii [Dictionary of Bashkir mythology] Ufa: Kitap, 2019. 432 p. (in Russian and in Bashkir).

17. Etimologicheskij slovar' tjurkskih jazykov. Obshhetjurkskie i mezhtjurkskie osnovy na bukvu B [Etymological dictionary of the Turkic languages. Common Turkic and InterTurkic stems, letter B] by Je.V. Sevortjan. Moscow, 1978. 349 p. (in Russian).

18. Yagafarova, G.N. Zvukopodrazhanija v bash-kirskih ornitonimah [Onomatopoeia in Bashkir ornithonyms]. In: Bulletin of the Chelyabinsk State University. 2009. No. 13 (151). P. 160-164. (in Russian).

БОТ 10.24412/2223-0564-2023-4-75-82 УДК 811.512.14Г342

А.Ш. Ишмухаметова

АРЕАЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА НАИМЕНОВАНИЙ ДИКОРАСТУЩИХ ЛЕКАРСТВЕННЫХ ДЕРЕВЬЕВ В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ*

Аннотация

Статья посвящена лингвогеографическому анализу диалектных названий лекарственных деревьев в башкирском языке. Объектом исследования является лексико-семантическая группа «Наименование дикорастущих лекарственных деревьев» в говорах башкирского языка. Целью статьи является изучение лексико-семантической группы дикорастущих лекарственных деревьев, описание их диалектных особенностей. В ходе исследования автор проследил значение лексем, а также их распространение. Основным методом при исследовании названий дикорастущих лекарственных деревьев стало сравнительное описание. Источниковую базу исследования представляет словарный фонд башкирского языка, содержащийся в лексикографических изданиях, базах данных Машинного фонда башкирского языка. В статье автором проанализированы и систематизированы научные и диалектные названия наиболее часто встречающихся

* Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда № 23-28-01343 «Кодовые переключения в условиях башкирско-русского двуязычия (на материале диалектных дискурсов)».

Ишмухаметова Анита Шаукатовна, аспирант, младший научный сотрудник, отдел прикладной лингвистики и диалектологии, Ордена Знак Почета Институт истории, языка и литературы УФИЦ РАН (Уфа, Россия), e-mail: ishmuhametova_anita@mail.ru

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Anita Sh. Ishmukhametova, Postgraduate student, junior Research Associate, the Department of Applied Linguistics and Dialectology, Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Science (Ufa, Russia), e-mail: ishmuhametova_anita@mail.ru

© Ишмухаметова А.Ш., 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.