Научная статья на тему 'БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ ҺӨЙЛӘШТӘРЕНДӘ ҠАБЫҠ ҺАУЫТ АТАМАЛАРЫ ҺӘМ УЛАРҘЫҢ ЭТИМОЛОГИЯҺЫ (НАЗВАНИЯ ЛУБЯНЫХ СОСУДОВ В ГОВОРАХ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ИХ ЭТИМОЛОГИЯ)'

БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ ҺӨЙЛӘШТӘРЕНДӘ ҠАБЫҠ ҺАУЫТ АТАМАЛАРЫ ҺӘМ УЛАРҘЫҢ ЭТИМОЛОГИЯҺЫ (НАЗВАНИЯ ЛУБЯНЫХ СОСУДОВ В ГОВОРАХ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ИХ ЭТИМОЛОГИЯ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
134
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лубяная емкость / бытовой сосуд / словообразование / происхождение / этимон / bast container / household vessel / word formation / origin / etymon

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Валиева Мадина Раилевна

В данной статье рассматриваются названия лубяных емкостей башкирского быта в этимологическом аспекте, которые распространены как в финно-угорских, так и в тюркских языках Поволжья. Установленный объем статьи не дает возможности анализировать все наименования лубяных сосудов башкирского языка, поэтому были выбраны следующие названия – алап ‘большой продолговатый лубяной короб для хранения хлебного запаса’, ҡолаша ‘плоская лубяная посуда для соления мяса’, ҡулаша ‘специальный квадратный короб из луба для процеживания курута’, относящиеся к древнему лексическому страту. Лексико-семантический, семантико-структурный и этимологический анализы наименований емкостей позволяют обнаружить древние корни и основы, восходящие к алтайским реконструированным формам, которые содержатся в известном словаре С.А. Старостина, А.В. Дыбо, О.А. Мудрака «An Etymological Dictionary of Altaic Languages». В структурном плане многие бытовые термины, восходящие к алтайской страте, состоят из односложных и двусложных корней. Собственно башкирский пласт формировался на основе древнетюркской лексики, фонетических переходов, изменений и деривационного потенциала башкирского языка. Изыскания первоформ и этимонов названий лубяных емкостей ҡап ‘короб; чехол; футляр; мера сыпучих тел различного веса (1 куль = 8 пудам = 128 кг.)’, ҡабыҡ ‘плоская лубяная посуда для соления мяса; специальный квадратный короб из луба дерева для процеживания курута; лубяной (корковый) короб; лубяной гроб (саркофаг)’, тубал ‘лубяной короб для сбора золы; лукошко из коры вязи для хранения рыбы; продолговатая лубяная корзина для хранения курута; лукошко (из луба для переноски ягод, грибов, орехов, продовольствия и мелкой клади)’, позволили установить хронологическую связь между древнетюркскими формами qav, kab и праалтайской формой *k῾àp῾à в значениях ‘короб, ящик, сундук, сумка, сосуд, долбленое полое дерево, лодка-долбленка’, т.е. слова ҡап, ҡабыҡ, тубал являются однокоренными и восходят к праформе алтайского периода *k῾àp῾à. Также в статье особое внимание уделяется описанию различной ареальной семантики, бытовых функций и форм лубяных сосудов, которые зафиксированы и хранятся в картотечном фонде отдела языкознания Института истории, языка и литературы УФИЦ РАН, а также представлены в десятитомном «Академическом словаре башкирского языка», сводном «Диалектологическом словаре башкирского языка». Кроме этого, в качестве сравнительно-сопоставительного материала привлекались различные словари тюркских, монгольских и финно-угорских языков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Валиева Мадина Раилевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NAMES OF BAST VESSELS IN SUBDIALECTS OF THE BASHKIR LANGUAGE AND THEIR ETYMOLOGY

This article discusses the names of bast containers of the Bashkir life in the etymological aspect, which are common both in the Finno-Ugric and Turkic languages of the Volga region. The established volume of the article does not make it possible to analyze all the names of bast vessels of the Bashkir language, so some polysemantic names belonging to the ancient lexical stratum were chosen – alap ‘large oblong bast box for storing grain stock’, qolasha ‘flat bast dishes for salting meat’, qulasha ‘special square box made of bast for filtering kurut’, belonging to the ancient lexical stratum. The lexico-semantic, semantic-structural and etymological analyzes of the names of containers allow us to find ancient bases and foundations dating back to the Altai reconstructed forms, which are contained in the famous dictionary of S.A. Starostina, A.V. Dybo, O.A. Mudraka "An Etymological Dictionary of Altaic Languages". Structurally, many everyday terms dating back to the Altai stratum consist of monosyllabic and disyllabic bases. The Bashkir stratum itself was formed on the basis of the ancient Türkic vocabulary, phonetic transitions, changes and the derivational potential of the Bashkir language. Our research of the first forms and etymons of the names of bast containers ҡап, ҡабыҡ, тубал made it possible to establish a chronological connection between the ancient Türkic forms qav, kab and the Pra-Altai form *k῾àp῾à in the meanings of 'box, chest, bag, vessel, hollow wood, boat-collapse', that is the words qap ‘box; case; a measure of loose bodies of various weights (1 sack = 8 poods = 128 kg.)’, qabyq ‘bast flat dishes for salting meat; a special square box made of bast wood for filtering kurut; bast (cork) box; bast coffin (sarcophagus)’, tubal ‘bast box for collecting ashes; a basket of elm bark for storing fish; oblong bast basket for storing kurut; a basket (from a bast for carrying berries, mushrooms, nuts, food and small luggage) ’ are one-root and go back to the proto-form of the Altai period *k῾àp῾à. Also, the article pays special attention to the description of various areal semantics, everyday functions and forms of bast vessels, which are recorded and stored in the card fund of the Department of Linguistics of the Order of the Badge of Honor of the Institute of History, Language and Literature of the Ufa Federal Research Center of the Russian Academy of Sciences, and are also presented in the ten-volume Academic Dictionary of the Bashkir Language (edited by F. G. Khisamitdinova, Ufa: Kitap, 2011–2018), the consolidated Dialectological Dictionary of the Bashkir Language (edited by MI Dilmukhametov, Ufa: Kitap, 2002). In addition, various dictionaries of the Turkic, Mongolian and Finno-Ugric languages were used as a comparative material.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ ҺӨЙЛӘШТӘРЕНДӘ ҠАБЫҠ ҺАУЫТ АТАМАЛАРЫ ҺӘМ УЛАРҘЫҢ ЭТИМОЛОГИЯҺЫ (НАЗВАНИЯ ЛУБЯНЫХ СОСУДОВ В ГОВОРАХ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ИХ ЭТИМОЛОГИЯ)»

11. Telia, VN. Russkaya frmeologiya. Semanti-cheskij, pragmaticheskij i lingvokul'turologicheskij aspekty [Russian phraseology. Semantic, pragmatic and linguocultural aspects]. Moscow: Languages of Russian culture, 1996. 288 p. (in Russ).

12. Shabanova, V.P. Lingvokognitivnoe modeli-rovanie i leksikograficheskoe opisanie leksiko-

frœeologicheskogo polya «proyavlenie emocij»: (na materiale sovremennogo nemeckogoyaгyka) [Linguo-cognitive modeling and lexicographic description of the lexico-phraseological field «manifestation of emotions»]: (based on the material of the modern German language): dis. ... Cand. philol. sciences. Moscow, 2004. 220 p. (in Russ).

Б01 10.24412/2223-0564-2022-1-76-82 М.Р. Валиева УДК 811.512.141'373.6:39 (=512.141)

БАШХОРТ ТЕЛЕНЕЦ ЬОЙЛЭШТЭРЕНДЭ ХАБЫХ ЬАУЫТ АТАМАЛАРЫ ЬЭМ УЛАРЗЫЦ ЭТИМОЛОГИЯЬЫ (НАЗВАНИЯ ЛУБЯНЫХ СОСУДОВ В ГОВОРАХ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ИХ ЭТИМОЛОГИЯ)

Аннотация

В данной статье рассматриваются названия лубяных емкостей башкирского быта в этимологическом аспекте, которые распространены как в финно-угорских, так и в тюркских языках Поволжья. Установленный объем статьи не дает возможности анализировать все наименования лубяных сосудов башкирского языка, поэтому были выбраны следующие названия - алап 'большой продолговатый лубяной короб для хранения хлебного запаса', колаша 'плоская лубяная посуда для соления мяса', кулаша 'специальный квадратный короб из луба для процеживания курута', относящиеся к древнему лексическому страту. Лексико-семантический, семантико-структурный и этимологический анализы наименований емкостей позволяют обнаружить древние корни и основы, восходящие к алтайским реконструированным формам, которые содержатся в известном словаре «С.А. Старостина, A.B. Дыбо, O.A. Мудрака «An Etymological Dictionary of Altaic Languages». В структурном плане многие бытовые термины, восходящие к алтайской страте, состоят из односложных и двусложных корней. Собственно башкирский пласт формировался на основе древнетюркской лексики, фонетических переходов, изменений и деривационного потенциала башкирского языка. Изыскания первоформ и этимонов названий лубяных емкостей кап 'короб; чехол; футляр; мера сыпучих тел различного веса (1 куль = 8 пудам = 128 кг.)', кабык 'плоская лубяная посуда для соления мяса; специальный квадратный короб из луба дерева для процеживания курута; лубяной (корковый) короб; лубяной гроб (саркофаг)', тубал 'лубяной короб для сбора золы; лукошко из коры вязи для хранения рыбы; продолговатая лубяная корзина для хранения курута; лукошко (из луба для переноски ягод, грибов, орехов, продовольствия и мелкой клади), позволили установить хронологическую связь между древнетюркскими формами qav, kab и праалтайской формой *k'äp'ä в значениях 'короб, ящик, сундук, сумка, сосуд, долбленое полое дерево, лодка-долбленка', т.е. слова кап, кабык, тубал являются однокоренными и восходят к праформе алтайского периода *k'äp'ä. Также в статье особое внимание

* Выполнена в рамках госзадания ИИЯЛ УФИЦ РАН

Валиева Мадина Раилевна, кандидат филологических наук, научный сотрудник отдела языкознания Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: valieva_1979@list.ru

Madina R. Valieva, Cand. Sci. (Philology), Researcher, Department of Linguistics, Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: valieva_1979@list.ru

© Валиева M.P., 2022

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/1 (95)

уделяется описанию различной ареальной семантики, бытовых функций и форм лубяных сосудов, которые зафиксированы и хранятся в картотечном фонде отдела языкознания Института истории, языка и литературы УФИЦ РАН, а также представлены в десятитомном «Академическом словаре башкирского языка», сводном «Диалектологическом словаре башкирского языка». Кроме этого, в качестве сравнительно-сопоставительного материала привлекались различные словари тюркских, монгольских и финно-угорских языков.

Ключевые слова: лубяная емкость, бытовой сосуд, словообразование, происхождение, этимон Valieva R Madina

NAMES OF BAST VESSELS IN SUBDIALECTS OF THE BASHKIR LANGUAGE AND THEIR ETYMOLOGY

Abstract

This article discusses the names of bast containers of the Bashkir life in the etymological aspect, which are common both in the Finno-Ugric and Turkic languages of the Volga region. The established volume of the article does not make it possible to analyze all the names of bast vessels of the Bashkir language, so some polysemantic names belonging to the ancient lexical stratum were chosen - alap 'large oblong bast box for storing grain stock', qolasha 'flat bast dishes for salting meat', qulasha 'special square box made of bast for filtering kurut', belonging to the ancient lexical stratum. The lexico-semantic, semantic-structural and etymological analyzes of the names of containers allow us to find ancient bases and foundations dating back to the Altai reconstructed forms, which are contained in the famous dictionary of S.A. Starostina, A.V. Dybo, O.A. Mudraka «An Etymological Dictionary of Altaic Languages». Structurally, many everyday terms dating back to the Altai stratum consist of monosyllabic and disyllabic bases. The Bashkir stratum itself was formed on the basis of the ancient Turkic vocabulary, phonetic transitions, changes and the derivational potential of the Bashkir language. Our research of the first forms and etymons of the names of bast containers кап, кабык, тубал made it possible to establish a chronological connection between the ancient Turkic forms qav, kab and the Pra-Altai form *k'ap'a in the meanings of 'box, chest, bag, vessel, hollow wood, boat-collapse', that is the words qap 'box; case; a measure of loose bodies of various weights (1 sack = 8 poods = 128 kg.)', qabyq 'bast flat dishes for salting meat; a special square box made of bast wood for filtering kurut; bast (cork) box; bast coffin (sarcophagus) ', tubal 'bast box for collecting ashes; a basket of elm bark for storing fish; oblong bast basket for storing kurut; a basket (from a bast for carrying berries, mushrooms, nuts, food and small luggage)' are one-root and go back to the proto-form of the Altai period *k'ap'a. Also, the article pays special attention to the description of various areal semantics, everyday functions and forms of bast vessels, which are recorded and stored in the card fund of the Department of Linguistics of the Order of the Badge of Honor of the Institute of History, Language and Literature of the Ufa Federal Research Center of the Russian Academy of Sciences, and are also presented in the ten-volume Academic Dictionary of the Bashkir Language (edited by F. G. Khisamitdinova, Ufa: Kitap, 2011-2018), the consolidated Dialectological Dictionary of the Bashkir Language (edited by MI Dilmukhametov, Ufa: Kitap, 2002). In addition, various dictionaries of the Turkic, Mongolian and Finno-Ugric languages were used as a comparative material.

Key words: bast container, household vessel, word formation, origin, etymon

Инеш. Кенкуреш тормошта Ьауыт-Ьабаныц ■кулланылыу тарихы туранан-тура кешелек мэзэниэтенец удеше, туктауИыз барган яцырыуы, географик тэбигэте, ep-hbiy узенсэлеге менэн бэйле. Шулай ук Ьауыт-Ьаба етештереу алымында hap халытаыц йэшэу рэуеше, донъяга тарашы, шул осорза киц таралган кэсеп узенсэлеге лэ сагылыш таптан. Мэдэлэн, археологик тикшеренеузэр буйынса, терле оло hbiy йэ дицгез буйы халытстары мэзэниэтендэ балсытс, том Ьауыттар куплэп ■кулланылыуы Ьэм алыш-бирештэ файзаланылыуы билдэле. Эйтэйек, зэйтун майын етештереусе тотгаларза

уны бик зур том йэ балсытс кершэктэрзэ Иатоау Ьэм сауза итеу куренештэре бик боронго заманадарга тайтып тала. Э инде киц дала яландарын айкаусы, кусмэ малсылытс менэн шегеллэнеусе барса халытс аш-Ьыуы кун йэ тире Ьауыт-Ьаба эшлэу кэсебе менэн бэйле. Б.э. башына тиклем ук кешелек батсыр (ез) менэн атс ■кургашты Ьэм башта металдар ■кушып иретеп ■кула табыу технологияЬын уйлап таптас, ярымшар формаЪындагы зур ■кула тазандар куплэп тарала. Мэдэлэн, байтам терки халытстар телендэ бер тай бешерерлек дэумэлдэгелэрен тайка§ан тип йереткэндэр.

Бындай оло тайказандарга йыш кына бейек кешелэр кэберенэ изге Ьыу тултырып ултыртыу йолаЬы ла булган. Шундайзарзыц береЬе Эхмэт Йэсэуи кэшэнэИенэ куйылган. Ул элеге кендэ 'Казагстандыц Теркестан калаЪындагы музейза Иаклана.

Билдэле булыуынса, кула казандарзан тыш кусмэ тормошта йэшэусе халыктар мэзэниэтендэ кун, агас, туз Ьэм кабык Ьауыт-Ьаба едтенлек иткэн. Бегенге мэкэлэбеззец кенузэк темаЬы -башкорт халкында таралган кайИы бер кабык Ьауыттар, уларзыц яЬалыу, квнкурештэ файзаланыу узенсэлектэре Ьэм атамаларыныц килеп сыгышы карала.

Кабыктыц кулланылыу даирэке. ТСабык башкорттарза бик боронго дэуерзэрзэн ук кулланылган. Был йэЬэттэн, ата-бабаларыбыззы кабык сагарактарга Ьалып ерлэу гэзэте лэ эйтеп тора. Эйтеп утергэ кэрэк: был боронго гэзэти ерлэу ысулы кайЪы бер тау Ьэм ялан башкорттарында элеге кенгэсэ Ьаклана. Мэйет ерлэу сагарактары йышырак караманан эзерлэнгэн булган. Иэнэ ат арбалары, кул арбалары, саналар, сацгылар, калтагайзар, сабыйзарга аяк арбалары, Ьандыктар, ашлык Ьаклау есен йока йэшниктэр Ь.б.ш. яЬалган. Бынан тыш хужалыктагы терло кэрэк-яракты Ьаклау есен кабык каптар, кумталар, тубалдар, ялгаштар, аш-Ьыу табактары, елэк-емеш, бал Ьалып табынга ултыртыу есен терло зурлыктагы семэрле тэгэстэр, сэй эсеу сеуэтэлэре, бал йэ тоз которсоктары, кымыз, айран, катык эсеу ту^тактары, буза, эсе бал, бора есен ецел Ьэм уцайлы кашык-аяктар яЬалган. Иэнэ балыксыларзыц кайЪы бер боронго кабыктан эшлэнгэн кэмэлэре лэ, кабык артмактары ла быуындан-быуынга бирелеп элеге кенгэ тиклем килеп еткэн. ^ашык-аяк, Ьауыт-Ьаба яЬауза йукэ, уеак, кайын, ерек, карама, корос агас киц файзаланылган. Ьирэклэп шыршы, имэн кеуек каты агастар Ьэм милэш, муйыл, тал кеуек шыйык агастар за кулланылышта йерегэн.

Этнографик экспедиция материалдары Ьэм информанттар эйтеуе буйынса, кабык тешереп эзерлэу язын Ьыу ташкан мэлдэргэ тура килгэн. Был осор агас Иутыныц эуземлэшкэн мэлендэ кабык айырыуса Иыгылмалы була Ьэм агас кайыры эрселеп, Ьалабаш Ьызырылгандан Ьуц кабык агас олононан ецел айырыла. Ьэр Ьауыт формаЬы уныц эшлэнгэн материалына карап билдэлэнэ. 'Кабыктан яЬалыусы кумталар йыш кына ярым туцэрэк мейешле итеп бегелеп

эшлэнгэн. Быныц есен кабыкты сей сагында Ьэм Ьыуза кайнатылгандан Ьуц кэрэкле калыпка тура килтергэндэр. Йыш кына кабыкка кайнаган Ьыуга ерек кайыры Ьалып кызгылт тед тэ биргэндэр. кабыктан яЬалган хужалык кэрэк-ярактары Рэсэй кицлектэрендэ йэшэусе терле халыктар мэзэниэтендэ XX быуат урталарына тиклем эузем кулланылышта булган.

Кабык Иауыт атамалары. Башкорт теле Ьейлэштэрендэ байтак кына кабыктан яЬалыусы Ьауыт-Ьаба атамалары кулланылышта йерей. Шундайзарзыц киц билгелеЬе — алап. 20 ботлап ашлык Ьыйзырышлы был кабык Ьауыттыц ике теп функцияЬы бар: ашлык, иген кеуек нэмэлэрзе Ьаклау есен озонса кап рэуешендэ эшлэнгэн келэт Ьэм кол йыйыу Ьауыты. Мэдэлэн, "Солан эсендэ, бер мойоштэ, бер §ур кабык алап менэн квл тора" (М. Еафури). Иэнэ халык телендэ алаптыц зурлыгын ацлаткан алаптай, алаптай §а кулаптай, алап ауы§ кеуек тоторокло Ьузбэйлэнештэр Ьэм Кыш коркагы - киц алап тигэн эйтем билдэле. Шулай ук киле менэн тейгесте ацлаткан йомак Алап ауы§, башы юк кабык Ьауыттыц киц кулланылышта булганын белдерэ. Башкорт теленец теньяк-кенбайыш Ьейлэштэрендэ алап Ьузенец йэнэ 'балсык Ьала торган кэрзин' Ьэм аргаяш Ьейлэшендэге 'зур йэйенке арба' мэгэнэлэре Ьейлэштэр Ьузлектэрендэ теркэлгэн. Эйтеп утергэ кэрэк, алап Ьузе курше халыктарза ла марий (алап), удмурт (алап), татар (алап) Ьэм казак (алап) телдэрендэ киц кулланылышта йерей. Был Ьуззец тэуформаЪы алтай телдэренец *kйíap'V 'имэн агасы' лексик реконструкцияЬына тоташыуы ихтимал [9, 736-се б.].

КилэЬе кабык Ьауыт ул - кулаша, корот Ьезеугэ йэтешлэп дурткеллэп эшлэнэ. «Башкорт теленец диалекттары Ьузлеге»ндэ кулашаныц коротто кайнаткас, койоп «эркет Ьаркытыу есен тотонолган кузы» Ьэм «зур лакан» булыуы теркэлгэн [3, 190-се б.]. Тарих, тел Ьэм эзэбиэт институтыныц картотека фондында байтак кына мэгэнэ узенсэлектэре бирелгэн: 1) эркет, катык Иаркыта торгам Иэм кабыктан бвгвп эшлэнгэн ы$ас. 'Кулашаныц ошо мэгэнэЬе 1967 йылда кызыл-Ьакмар Ьейлэше буйынса язылган Р. 'Кужабаеваныц диплом эшенэн Ьэм Мстислав 'Кулаев хезмэтенец II томынан (670-се б.) алынган; 2) икенсе мэгэнэЬе буйынса, был Ьуз корот бадыу осон эшлэнгэн кабык ялгашты ацлата; 3) Кугэрсен районы Мэксут ауылы Ьейлэше буйынса язылган курс эшенэн

мидал килтерелеп всвнсв мэгэнэЬе теркэлгэн: яцы кайнаткан шыйык коротто hogoy всвн кабыктан якалган ялгаш; 4) Бэлэкэй тсызыл Ьвйлэше буйынса 1970 йылда язылган диплом эшенэн килтерелгэн мидал ■кулашаныц юкэ кабыгынан ишелеп, кул менэн иген сэскэндэ орлок Иалып йврвтэ торгам Ьауыт икэнен белдерэ; 5) Архангель районыньщ Азау, ^ы^гы ауылдарынан йыйылган материалды Ьа^лаусы карточкала былай тиелэ: кабыктан эшлэнгэн дYpmкeл Ьауыт, кайнаткан катыкты Иалып куйыу всвн йэ суп-сар ташыу всвн тсулланыла; 6) Еибазулла Бейешевтан язып алган Кугэрсен районы Мэтссут ауылы материалын Ьа^лаусы карточкала тубэндэге ацлатма бирелгэн: кулаша - кайнаган эркетте Иалып Иаркытыу всвн кабыктан тегеп якалган ялгаш. Унан твкка Иалып элэлэр. Нык булып Иарккас, шул кулашага Иалып бадалар; 7) 1967 йылда Берйэн районы Идке Монасип ауылы матриалдары буйынса тултырылган карточкала, кулаша - кабыктан эшлэнэ, кайнаган эркетте квйвп Иыуыта тврган ялгаш, тип билдэлэнэ; 8) Т. Мораттьщ ■кулъязма Ьу^легенэн алынган ацлатмала былай тиелэ: кулаша - эркетте кайнаткандан куц квйвп, кыуын каркытыу всвн кулланыла тврган, кабыктан в§внса итеп эшлэнгэн Ьауыт. Куп урында кулаша урынына Ьирэк Ьугылган тек кулланып, квлаша Ьыуы Ьаркып, калган куйыЬын - кврвтвн Ьалып таныскау, вшэлэY всвн кулланыла; 9) КилэЬэ мэгэнэЬе 1970 йылда тсызыл Ьейлэше буйынса язылган диплом эшенэн алынган: «кулаша - KdMdrndY», йэгни hbiy ara торган улатс [РФА ЭФТУ ТТЭИ КФ]. Башторт теленец машина фондындагы тенья'к-кенбайыш диалектна тсараган танып, ■каризел, гэйнэ, минзэлэ, тубэнге агизел-ытс Ьейлэштэре материалдары квлаша Ьу^енец улатс мэгэнэЬендэ йэнле телмэрзэ ■кулланылыуын билдэлэй [http://mfbl2.ru/mfbl/bashdial]. Шулай ук башторт теленец коньяк диалекты урта Ьейлэш материалдары буйынса, кулаша «иген келэте» h9M «кер сайкай торган ялгаш» тигэн семантикаларга эйэ. 2013 йылда нэшер ителгэн «Башторт теленец ацлатмалы Ьузлегендэ» (V том) уныц теп 3 мэгэнэЬе бирелгэн [2].

Эйтелгэндэрзе йомгатаап шундай Ьыгымтага килдек: Ьейлэштэрзэге ■кулланылыу функцияЬынан сыгып тезелгэн РФА ЭФТУ ТТЭИ картотека фонды материалдары буйынса, кулаша - куп мэгэнэле hy3, уныц тидтэнэн ашыу реалийзарзы билдэлэусе мэгэнэлэре

h9M функциялары булыуы был Ьуззец киц таралышын билдэлэй. Мэдэлэн, сыуашса халача, татарса h9M удмуртса квлаша, терексэ кулас формалары билдэле. Эммэ лэкин был hyp этимологик аспекттан махсус рэуештэ тикшерелмэгэн, шулай ук терки телдэренец дейем тамырлы h9M дейем нигелле лексик берэмектэрен туплаган «Этимологический словарь тюркских языков. Эбщетюркские и межтюркские основы на буквы К, К» (1997) h9M «Этимологический словарь тюркских языков. Эбщетюркские и межтюркские основы на буквы К» (2000) Ьузлектэренэ инмэгэн.

Башторт эзэби телендэ ■кулашанан тыш йэнэ квлаша формаЬы билдэле, ул ит тозлау есен йэтешлэп табытстан йэйенке итеп яЬала. Был haybiT атамаЬы халытстыц ауыз-тел ижадында куплэп осрай. Мэдэлэн, Кы^ыл колашага карагвш канатын йэйгэн. (Мыйытс) Йоматс. Кы§ыл колашала карт алаша квйрвгв. (Мыйытс) Иоматс. [5] h.6.m.

Квлаша // кулаша //квлаш //кулаш атамаЬы-ныц сыгышы ла этимологик Ьузлектэрзэ конкрет билдэлэнмэгэн. Тик уныц башторт, татар, сыуаш, терекмэн h9M удмурт телдэрендэ булган атама формалары h9M мэгэнэ узенсэлек-тэре генэ бирелгэн. Мэдэлэн, Р.Г. Эхмэтйэнов билдэлэуенсэ, татар h9M сыуаш телдэрендэ ул бойзай киптереу есен тэгэйэнлэнгэн Ьауыт 6ynha, удмурт телендэ - улатс, э терекмэн телендэ - hbiy^a йезеу торамалы. Л.З. Будагов Ьузлегендэ терекмэн теленец к,улас формаЬы теркэлгэн [6, I т., 89-се б.]. Башторт ерлегендэге ■купас формаЬыныц тэуге мэгэнэЬе - йылкы малыныц алгы аяк тирекенэн эшлэнгэн Иауыт булыуы билдэле [1, 171-се б.]. Шуга курэ ул тамыры кул формаЬына исем яЬаусы боронго -ас ялгауы тсутылып яЬала. Тэутамыры h9M тэумэгэнэЬе «Алтай телдэренец этимологик Ьузлеге»ндэ бирелгэн *giйldo to stretch [Ьузыу, йэйеу]: Tung. *gulde-; Mong. *gulda-; Turk. *kula-формаларына барып тоташа [9, 558-ce б.].

КилэЬе табытс Ьауыт - тубал. «Башторт теленец ацлатмалы Ьузлегендэ» (VIII том) уныц тубэндэге мэгэнэЬе бирелгэн: табытстан киц h9M туцэрэк йэки озонса итеп яЬалган Ьауыт. □ Кузов; лукошко. Бер тубал бвщай. Бер тубал йвмвртка [3, 332-се б.]. Бынан тыш РФА ЭФТУ ТТЭИ диалектологик материалдар Ьатсланган картотека фондында Э. Бейешевтыц атаЬынан -Еибазулла Бейешевтан (Кугэрсен районы Мэтссут ауылынан) язып алган тубалдыц яЬалыу

Ьэм ■кулланылыу узенсэлеге тураЬындагы карточка Ьаклана: тубал - алты буй кабыкты бер-береИенэ тегеп, кебе Иымак итеп эшлэй§эр. .. ылашта яртылаш кипкэн коротто тубалга Иалып куялар [РФА ЭФТУ ТТЭИ КФ].

Картотека материалдары буйынса, табытс тубалдар кенкурештэ киц файзаланылган, уларга йышыратс корот, терло ашлытс, орлотс Ьэм йомортка Ьалып Ьаклагандар, шулай ук емеш-елэк, бэшмэктэр зэ йыйгандар. Сенки йукэ, уеак, тарама, айырыуса саган Ьэм йэсин агасы ■кабыгынан эшлэнгэн тубалдар хуш едле булган; ашлытаы, сэсеу есен Ьакланган орлокто дым тартып еуешлэнеп яныузан, торот йэ йоморткаларзы кугэреп бозолоузан да Ьаклаган. Шулай ук элекке замандарза табытс тубалдар игенсенец язгы сэсеу ватсытында теп хоралы функцияЬын да утэгэн. Мэдэлэн, 1946 йылда С. ТСудаш эдэрзэренец I томында килэЬе юлдар язылган: Орлок Иалгас тубалга, /Атай телэк телэне. / «Йоморткалай булИын!» - тип. / Сэсеп китте Иибэлэп [РФА ЭФТУ ТТЭИ КФ].

Йэнле Ьейлэу телендэ был Ьуз менэн куп кенэ фразеологик берэмектэр барлытста килгэн: твпкв§ тубал - купме ЬалЬац да югалып тик торган мэгэнэлэ, тубалдай булыу - удеп зурайыу (шеш, будер кеуек нэмэлэргэ карата), баш(ы) тубал кeYeк - ауыртыузан йэ арыганлытстан бер нимэ ацламаузы белдерэ, ту^андащы тубалдай umeY - сиктэн тыш арттырып ебэреу (Ьейлэгэндэ), ен (жен) тубалы - тсызыу кеше Ь.б.ш. Ьейлэштэрзэ кусмэ мэгэнэлэре лэ байтам. Мэдэлэн, будерзе, шеште, ир-ат енесен дэ тубал тизэр. Шулай ук дим, урта, ытс-Иатсмар, таризел Ьейлэштэрендэ Ьэм узенэ бер айырым урын алып торган урта-урал Ьейлэшендэ тубалдьщ икенсе тура мэгэнэЬе бар: -бал ■кортоноц айырылып сытстан кусен Иатслау есен эшлэнгэн табытс Ьауыт - ватсытлыса оя. 1962 йылда бадылып сытстан Ф. Идэнголовтыц «Балтортостан ■кызы Нэзекэйбил» эдэрендэ кус яба торган тубалдьщ яЬалыу узенсэлеге теркэлгэн: Рэхимле кеше кусте §ур хэстэрлек менэн тубал тигэн селтэр стеналы йока гына ояга йыйып ала. Ф. Идэнголов.

Тенъя'к-кенбайыш диалекттьщ гэйнэ, танып, таризел, тубэнге агизел Ьейлэштэрендэ кун кунэкте, зур кунэкте, кел йыя торган зур Ьауытты, тарындан яЬалган Ьауытты, тарама агасы ■кабыгынан яЬалган балытс Иатаау силэген тубал тип йеретэлэр. Шулай ук гэйнэ Ьейлэшендэ тирэк агасы ла тубал тип атала [3, 332-се б.].

Кеньятс диалекттыц ытс-Иатсмар Ьейлэшендэ тубал шулай ук куп мэгэнэле Ьуз. Был Ьейлэш вэкилдэре ■карындан яЬалган тсымыз Ьауытын, ■корот Иатслау есен талдан урелгэн озонса Ьауытты тубал тип атайзар. Эйтеп утергэ кэрэк: урта Ьейлэштэ торот киптереу есен ■кабытстан эшлэнгэн тубалды тотс тиЬэлэр, ■карама кабыгынан яЬалган балытс Ьалып тороу йэ Иатслау кэрзинен тубал тип йеретэлэр. Йэнэ диалектологик материалдар буйынса, мэйетте Ьалып йыуа торган табытс та тубал тип атала.

Башторт теленец ауыз-тел ижадында эйтем, йоматс, мэтол кеуек ■кыд'ка жанрзар эсендэ тубал Ьузе йыш тсулланыла. Мэдэлэн, То^ тубалында торомтай уйнар. (Куз). Йоматс. Ту§андай§ы тубалдай итмэ. Мэтсэл. Энэ осо хэтлеут, тубал $урлыгы твтвн. Эйтем. Твштвц муйыны кыл KeYßK, башы тубал Иымак була, ти. [4; 5]. Йэнэ кенкуреш йолалары Ьэм тормош-кенкуреште ятстырткан экиэт, эпос, риуэйэттэрзэ куплэп тубал Ьузе осрай, мэдэлэн: Ьыйыр - кы^га: "Атыц нимэ ашай?" тип Иоракалар, "Бер тубал кел ашай" тип эйт, тине, ти. Экиэттэн.

Этимологик йэЬэттэн тубал атамаЬы алтай Ьэм терки телдэре Ьузлектэрендэ элегэ тиклем махсус рэуештэ таралмаган. Тик Л.З. Буда-говтыц Ьэм Р.Г. Эхмэтйэновтыц этимологик Ьузлектэрендэ бер ни тиклем мэглумэт бирелгэн: тубал Ьузе башторт Ьэм татар телдэренэн тыш йэнэ сыуаш, манси topal, боронго монгол tolui, тунгус-маньчжур телдэрендэ толи 'диск; тэрликэ; туцэрэк кезге', терек dolab, dolap 'цилиндр; туцэрэк шкаф' < фарсы доли аб Ъыу Ьауыты'; курд, dolav 'орсьгк; вал', dolce 'цилиндр формаЬындагы тазансык', тул < тол 'вал; сулмэкселэр сыгыры; сыгырза эшлэнгэн сулмэк', узбэк телендэ дол 'тирмэн ташы; эйлэнмэле цилиндр, вал' мэгэнэлэрен ацлата [6, I т., 573-се б.]. Р.Г. Эхмэтйэнов фаразлауынса, терек, фарсы, курд телдэрендэге тулап формаЪынан метатеза нигезендэ тубал Ьузе барлытста килгэн. [8, III т., 166-се б.].

КурэЬец, тэутамыры бер ижектэн торган туб 'шар, туцэрэк' + ал Ъуз яЬаусы аффикс'тан барлытста килгэн. Башторт теленец ЬузъяЬалышында боронго Ьуз яЬаусы -ал аффиксы бик эузем ^улланылышта булмаЬа ла, ^айЬы бер Ьуззэр составына инэ. Мэеэлэн, кор+ал, кыу+ал, сыу+ал, мар+ал, м(а)+ал, к(у)+ул, к(ы)+ыл, к(о)+ол, йэш+ел, кы^+ыл, яг+ал, бэк+дл Ь.б.ш. Ошонан сыгып тубал атамаЪыныц тамыры туб булып, *к (к) > т, *а > у,

*п > б фонетик кусештэре ЬвзвмтэЬендэ терки телдэре эсендэ барлытста килеуе ихтимал - кап >туб. Кап hype башторт телендэ бик куп Ьауыт-Ьаба ацлатыусы Ьуз^эр тамыры эсенэ инэ Ьэм алтай осорона тарай. Шулай ук «Алтай телдэре этимологияЬыныц Ьузлеге»нэ ингэн *k'ap'a ak. of vessel, box Иэм *k'ap'a bark, skin: Tung. *xabda (-nsa); Mong. *kawda-; Turk. *Kapuk; Jpn. *kapa [9, 763-764-ce бб.] формаларына барып тоташа.

Кабык hY§eney тамыры, мэгэнэлэре кэм килеп сыгышы. 'Кабы'к шулай ук куп мэгэнэле Ьуззэр рэтенэ тарай. «Баштсорт теленец ацлат-малы Ьузлегендэ» (V том) уньщ 6 мэгэнэЬе бирелгэн, шуларзыц тэуге есэуЬе агас елешенэ бэйле:

1) Торло нэмэнец тыштан таплап торган кебе. □ Кора, кожура, скорлупа, шелуха. Агас кабыгы...; 2) Иыуан йукэ йэки тарама агасынан ■куптарып, татста Ьыма^ тигезлэп бадырылган тайыр. □ Луб, лубок, лыко // Лубяной, лубочный, лыковой. Кабык бишек. Кабык арба. Кабык mernepeY. Кабык Иуйыу; 3) Йукэ тайырыЬыныц эсенэн яЬалган боронго табут. □ Гроб из луба [2, 68-се б.].

Диалекттарза кабак Ьэм кабык-кадырык Ьуззэре агас табыгы 'луб, лубок', тсытырты йэ шыма булган тайрьЛы 'корьё' мэгэнэлэрендэ лэ йерей.

ТСабытс Ьузенец тэу формаЬы кап, уныц барлытста килеу осоро терки, тунгус, монгол телле халытстарзыц алтай дэуеренэ барып тоташа. Мэдэлэн, мэскэу телселэре тезегэн «Этимологический словарь алтайских языков» Ьузлегендэ билдэлэнеуенсэ, тэуформа - *k'ap'a «*k'ap'a vessel, box: Tung. *xapsa; Mong. *kayurcag, *kajircag; Turk. *Kapircak, *Kapsak; Jpn. *kapi. PTung. *xapsa 1 box 2 bag 3 delved boat (1 ящик, коробка; 2 сумка; 3 лодка-долбленка): Evk. awsa 1, 2; Evn. awsb 2; Neg. awfsak 1; Man. absa 1, 3; Nan. xapsio (On.) 1; Ork. %apsaw 2. PMong. *kayurcag, *kajircag small box, chest (маленький ящик): WMong. qayurcay, qajircay (L 914); Kh. xurcag, xaircag; Bur. xurcag 'coffin'; Kalm. xurc9y 'grosser Kasten'; Ord. xarcaG; Dong. xa3i; S.-Yugh. xair^aG; Mongr. xap. PTurk. *Kapircak, *Kapsak 1 box, coffin 2 basket (1 ящик, гроб 2 корзина): Karakh. qapircaq 1,2 (MK); Tur. koburcuk, dial, kapur^ak 1, dial, kabzak, kab-sak 2; Turkm. Gapir^aq 1; MTurk. qabircaq (IM), qaburcuq (AH); Chuv. > Hung, koporso 1 (see Gombocz 1912)» [9, 763-764-ce 66.].

Боронго терки Ьузлегендэ qap Ьу^енец бик куп мэгэнэлэре бирелгэн: 1) Ъауыт, турЬы^,

ток, кун'; 2) 'бала яткылыгы'; 3) 'тан тарзэш' [7, 420-се б.]. Йэнэ парлы Ьуз^эр qap-qadas 'тан тарзэштэр', qap-tulyaq 'турЬы^; кун' мэгэнэлэренэ эйэ булган. Шулай ук ошо Ьу^лек эсендэ qap Ьу^енец дериваты qapaq 'кеп, таптас' мэгэнэлэрендэ теркэлгэн [7, 420-се б.].

Белеуебезсэ, хэзерге терки телдэрзец тамыры, шул идэптэн башторт теле лэ, У-УП бб. дауамында таралган Ьэм орхон-йэнэсэй таш язмаларында Ьа^ланган боронго терки теленэ барып тоташа. Шуилытстан хэзерге башторт телендэге кап Ьузе узенец мэгэнэ узенсэлектэрен боронго терки Ьузлегендэгесэ Ьа^лаган, хатта уныц мэгэнэЬе кицэйеп бик куп яцы тешенсэлэр барлытста килгэн. Мэдэлэн, «Башторт теленец ацлатмалы Ьузлегендэ» (У том) кап Ьузенец тубэндэге 13 теп мэгэнэЬе бирелгэн:

1. Низер Ьалырга йэтешлэп эшлэнгэн Ьауыт; ■кумта. □ Коробка, коробочка. Бер кап сэй. Шырпы кабы. 2. Хын, Ьауыт. □ Чехол, футляр. Ка§ан кабы. Кылыс кабы. Телефон кабы. Ку§лек кабы.

3. ТСагыз Ьауыт. □ Куль, кулёк. Бер кап ку.мер. • Куркэмгэ ку.мер кабы ла килешэ. Мэтал.

4. Йукэнэн Ьугылган зур ток. □ Лыковый мешок. Иугыу. 5. диал. Зур киндер тек. □ Конопляный мешок. 'Капка Ьалыу. ТСап уреу. 6. диал. тар. 'Койола, сэселэ торган ватс нэмэлэрзе Ь.б. Ьалып Ьа^лау Ьэм бер урындан икенсе урынга ташыу есен тупад тукыманан йэки тагыззан бер башы гына асытс талдырып тегелгэн Ьауыт. □ Мешок. Бер тап картуф. Бер тап том. Бер тап йен.

7. диал. Теткэн Ьалабаш йукэЬенэн Ьугылган эре тукыма; септэ. □ Рогожа, ТСап менэн таплау.

8. диал. Бала таптандан Ьуц тешэ торган инэ тарынындагы бала яткыЬы; Ьуцгылы^. □ Послед.

9. диал. Мал тарынындагы яралгыныц кебе. □ Эболочка плода. Мал да кабы менэн тыуа. Эйтем. 10. диал. Мендэр-ядты'ктыц йен-мамытс тултырылган эске тышы; кэпрэн. □ Наперник. Ядтык кабы. 11. диал. 'КайЪы бер удемлектэрзец орлектарын эсенэ йомоп торган озонса кеп; ■кузатс. □ Стручок. Борсак кабы. 12. диал. Куз табагы. □ Веко. кабым йомолоп бара. 13. диал. Туй озатканда тсыззы арбага ултырттас та килен алып тайтыусылар тарафынан ишек алдына йыйылыусыларга таратылган булэк. □ Гостинцы, раздаваемые женихом во время проводов невесты. Кап таратыу. Кап cuceY. ♦ Кап коркак йыуан торЬатаы кеше. □ Толстопузый [2].

Боронго терки Ьузлегенец 436-сы битендэ ■кытай Ьэм уйгыр телдэренэн ингэн qav, каЬ

формаларыньщ '0,1 л.' улсэу берэмеген Ьэм шыйытс Ьэм тойолоп тороусы бертекле ризытстарзыц кулэмен ацлатканы килтерелгэн [7, 436-сы б.]. Элеге кендэ лэ башторт телендэ 100 гр. сэйре бер каб сэй тип атайрар. Ошога бэйле бер кап шырпы, бер кап то§, бер кап шжэр, бер кап кэнфит, бер кап(сык) он кеуек терелгэн нэмэлэрзец кулэмен ацлатыусы фразалар барлытста килгэн.

Шулай итеп, мэтсэлэлэ таралган алап, кулаша, колаша, кап, кабык, тубал тигэн башторт теленец табытс Ьауыт атамалары бик боронго алтай дэуерендэге бер йэ ике ижекле тамыр Ьуззэргэ барып тоташа. Был атамалар башторт теленэ куршелэш булган терки Ьэм фин-угыр телдэрендэ лэ осрай. Этимологик Ьузлектэрзэге формалырзы сагыштырып ■карагандан Ьуц, кап, кабык, тубал Иу^эренец бер тамырзан каптан, йэгни «Бороцго терки Ьузлеге»ндэге qav, каЬ Ьэм «Алтай телдэренец этимологик Ьузлегендэ» реконструкцияланган Ьэм тап, йэшник, Иандытс, сумка, Ьауыт, эсе соколган агас, эсе соколган агастан яЬалган кэмэ мэгэнэлэрен уз эсенэ туплаган *к'ар'а тигэн тэуформанан таралып киткэн булыуы асытаанды.

Э?ЭБИЭТ

1. Башкорт легэте: 1926 йылгы беренсе ацлатмалы Ьузлек (Башкирский словарь: первый толковый словарь 1926 года). Бадмага эзерлэусе ЭТ. Сэлихов. 9фе: Китап, 2018. 275 б.

2. Башторт теленен академик Ьузлеге. 10 томда (Академический словарь башкирского языка. В 10 т.) / Ф.Г. Хисамитдинова редакцияЬында. Эфе: Китап, 2011-2018.

3. Башторт теленец диалекттары Ьузлеге (Диалектологический словарь башкирского языка). Эфе: Китап, 2002. 432 б.

4. Башторт хальгк ижады. I том. Иола фолькло-ры (Башкирское народное творчество. Т.! Обрядовый фольклор). 0фо: Китап, 1995. 560 б.

5. Башторт хальгк ижады. IX том. Йомактар (Башкирское народное творчество. IX т. Загадки). 0фо: Китап, 2007. 416 б.

6. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительней-ших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык: в 2-х т. Т. 1. СПб.: Тип. АН, 1869. 810 е.; Т. 2. СПб.: Тип. АН, 1871. 415 с.

7. Древнетюркский словарь. Л.: Наука, 1969. 676 с.

8. Эхмэтьянов Р.Г. Татар теленец этимологик сузлеге. 4 томда (Ахметьянов Р.Г. Этимологический словарь татарского языка. В 4 т.). Бирск: БДПИ, 2004.

9. Starostin S.A., Dybo A.V., Mudrak O.A. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Brill, 2003.

REFERENCES

1. Bashkirskiy slovar': pervyy tolkovyy slovar' 1926 goda [Bashkir dictionary: the first explanatory dictionary of 1926]. Prepared for printing by A.G. Salikhov. Ufa: Ki-tap, 2018. 275 p. (in Bashkir).

2. Akademicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Academic dictionary of the Bashkir language]. In 10 vol. Ed. by F.G. Hisamitdinova. Ufa: Kitap, 2011-2018. (in Bashkir).

3. Dialektologicheskiy slovar' bashkirskogo yazyka [Dialectological dictionary of the Bashkir language]. Ufa: Kitap, 2002. 432 p. (in Bashkir).

4. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo. Obryadovyy fol'klor [Bashkir folk art. Ritual folklore]. Vol. I. Ufa: Kitap, 1995. 560 p. (in Bashkir).

5. Bashkirskoye narodnoye tvorchestvo. Zagadki [Bashkir folk art. Riddles], Vol. IX. Ufa: Kitap, 2007. 416 p. (in Bashkir).

6. Budagov, L.Z. Sravnitel'nyj slovar' turecko-ta-tarskih narechij, so vklyucheniem upotrebitel'nejshih slov arabskih i persidskih i s perevodom na russkij yazyk [Comparative dictionary of Turkish-Tatar dialects, with the inclusion of the most common words of Arabic and Persian and with translation into Russian:]: In 2 vol. Vol. 1. St. Petersburg: Tip. AN, 1869. 810 p.; vol. 2. St. Petersburg: Tip. AN, 1871. 415 p. (in Russ.).

7. Drevnetyurkskij slovar' [Ancient Turkic dictionary], Leningrad: Nauka, 1969. 676 p. (in Russ.).

8. Akhmet'yanov, R.G. Etimologicheskiy slovar' ta-tarskogo yazyka [Etymological dictionary of the Tatar language]. In 4 vol. Birsk: BDPI, 2004. (in Tatar).

9. Starostin, S.A., Dybo, A.V., Mudrak, O.A. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Brill, 2003. (in English).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.