Научная статья на тему 'БАШҠОРТ ТЕЛЕ ҺӘМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУҒАНЛЫҠ СИСТЕМАҺЫ ТЕРМИНОЛОГИЯҺЫ (ТЕРМИНОЛОГИЯ СИСТЕМЫ РОДСТВА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ)'

БАШҠОРТ ТЕЛЕ ҺӘМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУҒАНЛЫҠ СИСТЕМАҺЫ ТЕРМИНОЛОГИЯҺЫ (ТЕРМИНОЛОГИЯ СИСТЕМЫ РОДСТВА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
162
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
термины родства / этимология / общетюркский характер / башкирский язык / kinship terms / etymology / general Turkic nature / Bashkir language

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Акманова Римма Суюндуковна

В статье описываются термины родства в башкирском языке и его диалектах, рассматриваются особенности происхождения терминов системы родства у башкир. Следует отметить, что термины родства, их распространение, функционирование, этимология являются актуальными задачами башкирского языкознания. Следует подчеркнуть, что данная группа терминологии, связанная с древнейшими пластами лексики того или иного языка, может прояснить некоторые вопросы тюркской лексикологии наряду с башкирской. Наиболее распространенными методами исследования терминов родства являются лексико-семантическая классификация и структурно-словообразовательный анализ. Многие названия родственных связей образованы по принципу сингармонизма. Термины родства в башкирском языке и его диалектах имеют языковые параллели в тюркских и алтайских языках. В статье рассматриваются разделение названий родственных связей по старшинству и полу, дифференциация в терминологии отцовской и материнской линии родства. Сегодня термины родства в башкирском языке обогащаются новыми словами, которые употребляют журналисты, также добавляются эпитеты перед названиями родственных связей. В результате анализа выявлено, что терминология системы родства в башкирском языке в основном носит общетюркский характер. Следует отметить, что в башкирском языке и его диалектах сохранилась богатая лексика, связанная с терминами родства. Также следует подчеркнуть, что общетюркский характер терминологии системы родства в башкирском языке свидетельствует о древности и исконности терминов. Таким образом, древность и оригинальность названий родственных связей свидетельствуют о богатстве башкирской лексики.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Акманова Римма Суюндуковна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERMINOLOGY OF THE KINSHIP SYSTEM IN THE BASHKIR LANGUAGE AND ITS DIALECTS

The article describes the terms of kinship in the Bashkir language and its dialects and discusses the peculiarities of the origin of the terms of the kinship system among the Bashkirs. It should be noted that the kinship terms, their distribution, functioning and etymology are topical problems of Bashkir linguistics. It should be emphasized that this group of terminology associated with the oldest layers of vocabulary in a particular language can clarify some issues of Turkic lexicology along with the Bashkir one. The most common methods of studying the kinship terms are lexico-semantic classification and structural-word-formation analysis. Many names of kinship ties are formed on the principle of synharmonism. Kinship terms in the Bashkir language and its dialects have linguistic parallels in the Turkic and Altaic languages. The article discusses the subdivision of the names of kinship ties by seniority and gender, differentiation in the terminology of paternal and maternal lines of kinship. Today, the kinship terms in the Bashkir language are enriched with new words used by journalists; epithets are also added before the names of kinship ties. As a result of the analysis, it was revealed that the terminology of the kinship system in the Bashkir language is mainly of a general Turkic nature. It should be noted that the Bashkir language and its dialects have preserved a rich vocabulary associated with kinship terms. It should also be emphasized that the general Turkic nature of the terminology of the kinship system in the Bashkir language testifies to the ancientry and primordial nature of the terms. Thus, the ancientry and originality of the names of kinship ties are indicative of the richness of the Bashkir vocabulary.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ ТЕЛЕ ҺӘМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУҒАНЛЫҠ СИСТЕМАҺЫ ТЕРМИНОЛОГИЯҺЫ (ТЕРМИНОЛОГИЯ СИСТЕМЫ РОДСТВА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ)»

ЯЗЫКОЗНАНИЕ

¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿^ ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14

DOI 10.24412/2223-0564-2021-4-56-61 Р.Ь. Акманова УДК 811.512.141

БАШЖОРТ ТЕЛЕ ЬЭМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУГАИЛЬЖ СИСТЕМАЬЫ ТЕРМИНОЛОГИЯМ (ТЕРМИНОЛОГИЯ СИСТЕМЫ РОДСТВА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО ДИАЛЕКТАХ)

Аннотация

В статье описываются термины родства в башкирском языке и его диалектах, рассматриваются особенности происхождения терминов системы родства у башкир.

Следует отметить, что термины родства, их распространение, функционирование, этимология являются актуальными задачами башкирского языкознания. Следует подчеркнуть, что данная группа терминологии, связанная с древнейшими пластами лексики того или иного языка, может прояснить некоторые вопросы тюркской лексикологии наряду с башкирской. Наиболее распространенными методами исследования терминов родства являются лексико-семантическая классификация и структурно-словообразовательный анализ. Многие названия родственных связей образованы по принципу сингармонизма. Термины родства в башкирском языке и его диалектах имеют языковые параллели в тюркских и алтайских языках. В статье рассматриваются разделение названий родственных связей по старшинству и полу, дифференциация в терминологии отцовской и материнской линии родства.

Сегодня термины родства в башкирском языке обогащаются новыми словами, которые употребляют журналисты, также добавляются эпитеты перед названиями родственных связей.

В результате анализа выявлено, что терминология системы родства в башкирском языке в основном носит общетюркский характер.

Следует отметить, что в башкирском языке и его диалектах сохранилась богатая лексика, связанная с терминами родства. Также следует подчеркнуть, что общетюркский характер терминологии системы родства в башкирском языке свидетельствует о древности и исконности терминов.

Таким образом, древность и оригинальность названий родственных связей свидетельствуют о богатстве башкирской лексики.

Ключевые слова: термины родства, этимология, общетюркский характер, башкирский язык Rimma S. Akmanova

TERMINOLOGY OF THE KINSHIP SYSTEM IN THE BASHKIR LANGUAGE AND ITS DIALECTS

Abstract

The article describes the terms of kinship in the Bashkir language and its dialects and discusses the peculiarities of the origin of the terms of the kinship system among the Bashkirs.

It should be noted that the kinship terms, their distribution, functioning and etymology are topical problems of Bashkir linguistics. It should be emphasized that this group of terminology associated with the oldest layers ofvocabulary in a particular language can clarify some issues of Turkic lexicology along with the Bashkir one. The most common

Акманова Римма Суюндуковна, кандидат филологических наук, редактор журнала «Проблемы востоковедения» (Уфа), e-mail: r.akmanova@mail.ru

Rimma S. Akmanova, Cand.Sci. (Philology), Editor of the journal «The Problems of Oriental Studies» (Ufa), e-mail: r.akmanova@mail.ru

© Акманова P.h., 2021

БАШКОРТ ТЕЛЕ ЬЭМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА TyFAMblK СИСТЕМАЬЫ ТЕРМИНОЛОГИЯМ

57

methods of studying the kinship terms are lexico-semantic classification and structural-word-formation analysis. Many names of kinship ties are formed on the principle of synharmonism. Kinship terms in the Bashkir language and its dialects have linguistic parallels in the Turkic and Altaic languages. The article discusses the subdivision of the names of kinship ties by seniority and gender, differentiation in the terminology of paternal and maternal lines of kinship.

Today, the kinship terms in the Bashkir language are enriched with new words used by journalists; epithets are also added before the names of kinship ties.

As a result of the analysis, it was revealed that the terminology of the kinship system in the Bashkir language is mainly of a general Turkic nature.

It should be noted that the Bashkir language and its dialects have preserved a rich vocabulary associated with kinship terms. It should also be emphasized that the general Turkic nature of the terminology of the kinship system in the Bashkir language testifies to the ancientry and primordial nature of the terms.

Thus, the ancientry and originality of the names of kinship ties are indicative of the richness of the Bashkir vocabulary.

Key words: kinship terms, etymology, general Turkic nature, Bashkir language

Баштсорт телендэге туганлытс терминдары Ж^. Кейекбаев, Н.В. Бикбулатов, X.F. Йосопов h.6. хезмэттэрендэ ятстыртылган. Кэрзэшлекте белдергэн hY^ap^eq килеп сыгышын тикшереY, баштса терки телдэрзэге параллелдэрен сагыштырыу, диалект, hейлэштэpзэгe вариантта-рын тсарау бегенге кендэ лэ актуаль hанала.

Хэ;ерге баштсорт теле haM диалекттарын-да булган туганлытс терминдары дейем терки сыганатслы. Кэрзэшлекте белдергэн hY^;^:^ кYбeheнeц барлытстса килeYe сингармонизм прин-цибына тсоролган.

Боронго семантик мэгэнэне табыу ецел тYгeл. Мэдэлэн, терки телдэрзэ ир ягынан оло туганды белдергэн hYЗЗэpзeц эквивалент фонетик вари-анттары тYбэндэгeлэp: аба, баба, бабай, ата, атай 'старший кровный родственник по мужской линии'. Лэкин ошо фактты ла билдэлэY кэрэк: теркмэн hэм терек телдэренец диалектта-рында аба, аппа, абба 'отец, дед, предок' hY^^e атай;ы ла, тсартатайзы ла, тсарт тсартатайзы ла белдерэ. Баштсорт hэм татар телдэрендэ абый 'старший брат, дядя' тип агайга ла, олатайга ла эйтэлэр. Терки телдэрзэ апа 'мать, старшая сестра, тетя, дочь старшего брата, которая старше говорящего' 1гузенец фонетик варианттары эсэй;е лэ, апай;ы ла, инэй;е лэ белдерэ, агай^ыц Y3eццэн оло тсызына тсарата ла эйтелэ. Шулай утс тса^ы бер туганлытс терминдарыныц мэгэнэлэре тура килмэYeн дэ билдэлэргэ була. Борон был hY?;^ тсан-тсэрзэшлектец баштса тибын белдергэндер. Шуга кYpэ тсайhы бер туганлытс терминдарыныц этимология^ш билдэлэгэндэ теп, киц таралган мэFЭнэheн билдэлэY ?э етэ.

Ата 'отец' hY?e баштсорт телендэ атай;ы белдерэ.Терле диалект hэм hейлэштэpзэ был hY??eq ошо MЭFЭHЭЛЭ атай, атый, этей, эткэй

кеYек формалары ла бар. Ата-баба 'предки, прародители' термины элекке оло быуын олатайзарзы ацлаткан hYЗ. ^арагалпа^, ^ыргыз, караим телдэрендэ ата 'предок, старик' атамаИы оло быуын кешеhен, карт бабайзы белдерhэ, теркмэн телендэ ата 'дед' hYЗе ■картатайга 'карата эйтелэ. ^азактарза ата 'дед' картатайзы, ата-лау 'отец' атайзы, ата-ана 'родители' ата-эсэне белдереYен идэпкэ а^ак, ата 'дед' hYЗенец теп мэFэнэhе картатайзы белдерэ hэм оло ир кешегэ карата эйтелэ тип кабул итэбез.

Бабай hYЗе башкорт телендэ оло йэштэге ир кешене, картты 'пожилой мужчина, старик' белдерэ. Кенсь^ыш диалекттыц арFаяш, мейэс hэмкайhыберhейлэштэрендэ,кеньякдиалекттьщ урта hейлэшендэ ошо ук мэFЭнэлэ быуай, бау-ый, бауай формалары осрай. Диалекттарза был hYЗ атайзыц йэки эсэйзец аFаhы йэки уларзан оло ир кеше, олатай, картатай, карт картатай, кайныны белдерэ. Башкорт теленец терле hейлэштэрендэ олатайзы ацлаткан туFанлык терминдары байтак: картатай, картай, олатай, карттай, §ур атай, карт ата, картэй, ду-ратай, дYрзтэй, дурбабай, §урэтэй, зурэтэй, кэртэтей, дзYзтзй. Теньяк-кенбайыш диалек-тта бабкай, жакын бабкай 'дедушка со стороны отца' тип атайзыц ата^ша, э бабкай, бабыкай, жырак бабкай 'дедушка со стороны матери' тип эсэйзец ат^ына ендэшэлэр [2].

Татарзарза ла бабай 'дед, старик' hYЗе олатайзы, картты белдерэ. ^п терки телдэрзэ, мэ^элэн, теркмэн, эзербайжан, терек, FаFауз hэм кырым татарзарыныц телендэ бабай 'отец' тип атаЙFа эйтэлэр. Ошонан сыFып кайhы бер тел hэм диалекттарза елкэн т^андарзы белдергэн терминдарзыц семантик йекмэткеhе тап килмэYен билдэлэргэ була. Бер Yк атама терле

58

Р.Ь. Акманова

мэгэнэлэ йерергэ мемкин. 'Ка^ы бер терминдар бер телдэ киц таралhа, икенсеhендэ тсулланыу даирэhе сиклэнгэн булыуы бар. Баштсорт телендэ йэшкэ Y3ецдэн оло булган бер туган ир-аттса агай 'старший брат' hYЗе бар, э татар телендэ абый ошо мэгэнэлэ йерей. Баштсорт телендэ атащыц йэки эсэщец ат^ына олатай 'дед' тип эйтелhэ, татар телендэ бабай hYЗе тсулланыла. Ага термины баштсорт, татар, тсазатс, тсыргыз, ^арагалпа^, караим телдэрендэ агайга эйтелэ hэм оло, дэрэжэле ир кешегэ мерэжэгэт hYЗе булып йерей. Бынан тыш тсай^1 бер терки телдэрендэ атайга, олатайга йэки оло ир туганга карата эйтелгэн был hYЗЗец акка, ака, акы, зкз варианттары бар. Баштсорт телендэ акый, агый, агай атамалары тсулланыла. Кесе ир туганга ендэшеY hYЗе булып, баштсорт телендэ hэм диалект, hейлэштэрзэ тYбэндэге туганлытс термин-дары тсулланыла: теньятс-кенсыгыш hейлэштэ кусты 'младший брат', апай, тсы^ыл, эйек-hатсмар hейлэшендэ эне, энекзй, энекзш, тутс-соран hейлэшендэ энес, hатсмар hейлэшендэ мыр§а, мыртый [2].

Атай йэки эсэщец эсэhенэ ендэшеY есен баштсорт телендэ тYбэндэге терминдар тсулланыла: влзсзй 'бабушка', влзс, картзсзй, кзрсзй, карсзй, картинзй, картнзнзй, картнзй, кзртнзй, §урзсзй, нзнзй, ззззй, збз, зззй, дуринзй, дурнзй, дуринзкзй, зуринзй, зурнзй, зурзцкзй, §урзцкзй, инзкзй, йыракай, йырагзбей, кзртзсзй, кзссзй, кзртсзй, дYрзцкзй, дзYЗней, дзYUнзй, дзYЗсзй hэм баштсалар [2]. блэсэщец атай hэм эсэй ягынан икэнен айырыу есен терле диалек-тта терле hYЗЗэр менэн эйтэлэр, мэдэлэн, hатсмар hейлэшендэ, айырыуса тYЦгэYерзэрзэ, влзсзй тип эсэщец эсэhен, картзсзй тип атащыц эсэhен йеретэлэр. Берйэн ырыуы баштсорттарында эсэщец эсэhен дэ, атащыц эсэhен дэ влзсзй тип эйтэлэр. Нзнзй термины няня рус hYЗенэн килеп сытстсан, кYрэhец. калган терминдар зсзй 'мать' hYЗенэн килеп сытстсан. Элэсэй оло 'большая' hэм зсзй 'мать' hYЗЗэренэн, тсартэсэй карт 'старая' hэм зсзй 'мать' 1туз?эренэн яhалFан. Диалекттарза влзпсз, картзпсз hYЗЗэре лэ бар. Теньятс-кенсь^ыш hейлэштэ карткартинзй атай^ыц йэки эсэй^ец елэсэhе, карткартзтзй атай^ыц йэки эсэй^ец олатаhын белдерэ.

Баштсорт телендэ эсэй^е белдергэн hYЗЗэр тYбэндэгелэр: зсзй, инзй, зней, зни, знкзй, инзкзй, зпсз, знзй, иней. Баштсорт теленец

куп hейлэштэрендэ инзй hYЗе ата-эсэнэн оло тсатын туFанFа йэки эбей кешегэ ендэшеY есен тсулланыла.

Эсэй терминыныц тамыры терки сыFанатслы ачы, ача, зчз hYЗЗэренэ тоташып, эсэй, елэсэй, елкэн апай, елкэн тсы^ туFанды ацлата, кYрэhец. Эгэр баштсорт теленец тсы^ыл, hатсмар hейлэштэрендэге боронFO зпсзй форма^ш алhатс, зсзй термины зпсзй hYЗенэ ятсын. Был осратста архетип збей 'бабка' hYЗенэн сытстсан збззй форма^ш алыр ине. СаFыштырыу есен: баштсорт теленец hейлэштэрендэ hэм татар телендэ абый 'дядя, старший брат' hэм абзый 'почтительное обращение к пожилому мужчине'. Теньятс-кенсы^ыш hейлэштэр теркемендэ аб§ый, аб§ыкай 'дядя' hYЗЗэрен тсулланалар.

Ошонда утс атай^ыц йэки эсэй^ец аFаhына, шулай утс оло ир затына ендэшеY есен аб§зтзй, аб§зтей, абззтзй, абззтей 'дядя' термин-дары ла осрай. Атащыц бер туFан аFаhыныц тсатынына йэки утсымышлы оло тсатын-тсы^а ендэшеY есен аб§збей, абыззбей, абыззбекзй 'тетушка, жена старшего брата или матери; почтительное обращение к женщине старше родителей' hэм абззцкзй, аб§зцкзй 'тетушка' термин-дары барлы^ын да билдэлэп Yтергэ кэрэк. Шулай утс з~§~ж сиратлашыу юлы менэн яhалFан абжы, абжый 'старший брат' терминдары ла тсызы^ыныу уята. Йэшкэ Y3ецдэн оло булFан бер туFан ир-аттса, йэш яFынан Y3ецдэн оло, атай, эсэйендэн кесе ир кешегэ, Yгэй атаЙFа ендэшеY есен баштсорт телендэ агай 'старший брат, отчим', hейлэштэрзэ ага, агый, акай термин-дары ла бар. Тутс-соран hейлэшендэ ага тип утсытыусы^а ендэшэлэр [2].

Апай термины баштсорт телендэ йэшкэ Y3ецдэн оло булFан тсатын-тсы^ туFанFа йэки Y3ецдэн оло, ата-эсэцдэн кесе булFан тсатын-тсы^ туFанFа тсарата эйтелhэ [1], теньятс-кенбайыш hейлэштэрзэ кесе туFанFа, тсусты, hецлегэ эйтелэ. Ьейлэштэрзэ апа тип ата-эсэнэн оло ир кешегэ, атай^ыц, эсэй^ец аFаhына, тсайныFа, утсытыусыFа ла ендэшэлэр. Был терминдыц килеп сы^ышы кYп терки телдэрендэ ир яFынан оло туFанды белдергэн аба hYЗенэ барып тоташа, кYрэhец. Этимология^1 яFынан был терминFа абый hYЗенец сингармоник варианты булFан збей hYЗе ятсын. Теньятс-кенсыFыш диалектта атай^ыц йэки эсэй^ец апаhына, атай^ыц, эсэй^ец аFаларыныц тсатындарына ендэшеY есен агабей, агзбей 'тетушка' терминдары бар. ТуFанлытс терминдарыныц семантик мэFЭнэлэренец

БАШКОРТ ТЕЛЕ ЬЭМ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУFАНЛЫ'К СИСТЕМАЬЫ ТЕРМИНОЛОГИЯМ

59

YЗгэреYе, терле телдэрзэ тап килмэYе ырыу-кэбилэ менэсэбэттэренец кан кэрзэшлек форма-ларына алмашыуы менэн ацлатылалыр.

Агапа, абыстай, тутай, тутакай, тYтзй, тYткзй теньяк-кенсыгеыш hейлэштэрзэ апай мэFЭнэhендэ йереhэ, кызыл, урта hейлэштэ апый hYЗен кулланалар.

Башкорт телендэ hэм hейлэштэрзэ кесе ир туFанFа кусты, эне, мыр§а, мыртый кеYек тер-миндар кулланылhа, кесе кыз туFанFа hецле, карындаш, кзрендзш, ^глыуым, hецде, hенде, hецелкзш, hецлекзш, hецне, hецнекзш hэм башка hYЗЗэр бар. Э.В. Севортяндыц «Терки телдэренец этимологик hYЗлеге»ндэ дейем терки ини тамыры ин кылымынан барлыкка килеYенэ hэм кесе туFанды ацлаткан мэFЭнэhенэ, ини ~ ени ~ инз 'рожать, зачать' hYЗЗэренэ бэйлэп ацлатыла [4, 363-се б.].

Башкорт телендэге карындаш 'единоутробный (брат или сестра)' [1] термины, казак hYЗе царындас аFайзыц кесе кыз туFанына ендэшеY hYЗе йэки ир яFынан кыз туFанды белдергэн туFанлык термины карын 'желудок, утроба' hYЗенэн барлыкка килгэн. ТуFан тейешле кеше-не, нэделдэште белдергэн кзр§зш, татар телендэ кзрдзш hYЗе бар. СалЙ0F0т hейлэшендэ кандаш 'младшая сестра' аFай кешенец бэлэкэй кыз туFанFа ендэшеY hYЗе. Ьейлэштэрзэ хзрендзш, хзрентзш hYЗЗэре лэ бар. -даш, -дзш, -§аш, -§зш, -таш, -тзш аффикстары ниндэйзер уртаклыктары булFан кешелэрзе берлэштерэ, мэдэлэн, юлдаш 'спутник'.

'Кыз, ул, ирзе белдергэн терминдар башка терки халыктары менэн уртак: кы^ым 'дочь', улым 'сын', ир, бай, бабай 'муж' арFаяш, hакмар hейлэштэрендэ, абышка урта hейлэштэ, катын, бисз, збей 'жена'.

Башкорттарза килен 'невестка', кейЗY 'зять' hэм уларзыц т^андарын белдергэн байтак термин бар. Уларзыц кYбеhе терки сы^анаклы.

Эйлэнешкэн кыз менэн егеттец йэки ир менэн катындыц аталары hэм ир туFандары бер-береhенэ карата ко§а 'сват' [1] булhа, эсэлэре hэм оло катын-кыз туFандары иhэ ко^агый 'сваха', ко§агай (урта hейлэш) тип атала. Ир hэм кесе катын-кыз туFандары бер-береhен ко§а-ко§аса 'сваты и свахи' [1] тип йеретэ. Диалект hэм hейлэштэрзэ байтак термин hэм ай-ырмалар за бар. Мэ^элэн, hакмар hейлэшендэ козаларзыц катындарын оло йэки йэш булыу-ына карамайынса ко^агый тип йеретэлэр. ТСыз туFандарын иhэ шулай ук олоhон да, кесеhен

дэ ко§аса тип эйтэлэр. Эйлэнешкэн парзарзыц аталарын теп ко§а, эсэлэрен теп ко§агый термины менэн атап йеретэлэр. Урта hейлэштэ оло козаны dsYKO§a 'старший сват' тип тэ атайзар. Был терминдарзыц бетэhенец дэ ки-леп сыгышы монгол телендэге куда нигезенэ барып тоташа.

Бейем, бианай, биана, бей анна 'свекровь', биата, бей ата 'свекорь', бей агай, биагай 'кровный родственник мужа старше его' термин-дары дейем терки beg 'правитель, вождь, бек, князь; господин, муж, супруг' hYЗенэн яhалFан. Э.В. Севортяндыц «Терки телдэренец этимологик hYЗлеге»ндэ бикэм 'старшая сестра мужа', бикэс 'младшая сестра мужа', бисэ 'жена, супруга' туFанлыкты белдергэн атамалар bika, bijce, bice 'госпожа' hYЗенэн килеп сыкканлы^ы билдэлэп Yтелэ [7, 135-се б.].

Ирзец эсэhе катынына карата hэм катындыц эсэhе иренэ карата кзйнз 'свекровь' [1] тип эйтелэ. Ьейлэштэрзэ кайна, кэйнэм, кэйнэней, кайнана, кайнанак терминдары бар.

Башкорт телендэ кайнага, кайныга 'старший кровный родственник мужа, жены', кайынбикэ, каймикз, кайнигзч, кайныгач, кайынгэч, кайнтута, кзймбикз, кзмбикз, кзймикз, кзйнегзс, кзйнигзс, кзйнзгзз 'старшая кровная родственница жены\кайынйе§нз, кзйе^з, гзйенйе§нз 'муж старшей сестры мужа, муж младшей сестры его родителей', кайынйецгз, гзйенйецгз 'жена старшего кровного родственника жены', кайным 'отец и дед мужа и жены', карт кайным, оло кайным 'дед мужа и жены', кайыната 'отец мужа', кайынана 'мать мужа' терминдары нигезендэ кайын hYЗе ята hэм дейем терки qat 'слой, пласт, ярус' hYЗенэ тоташа.

Башкорт телендэ ирзец кустыЛына катыны йэки катындыц кустыЛына ире ендэшкэн кзйнеш hYЗе, кенсы^ыш диалектта кзйенне, кзйне, балды§, балду§, балты§, теньяк-кенсы^ыш hейлэштэ ирбалды§, кайныш, кайнеш, кайниш, кайнагач терминдары бар. Теньяк-кенсы^ыш hейлэштэ ирзец hецлеhенэ карата эйтелгэн кыщар термины булhа, катындыц hецлеhенэ - балды§, hейлэштэрзэ балдыз, балты§, балтыз атамалары бар. Балды§ термины бороето терки сы^анаклы икэнен baldiz 'младшая сестра жены', baltir 'младшая родственница, невестка' [3, 80-се б.] hYЗЗэренэн ацлайбыз.

Башкорт телендэ бороето терки сы^анаклы

60

P.h. Акманова

jeg 'хороший', jegan 'племянник' [3, 252-се б.] hY3?9peH9 тоташтсан ейэн 'внук' термины 6ynha ла уныц урынына улым, кы§ым hY3?9pe киц тсулланылыш алган. Улымдыц улы, кы^ы йэки кы^ымдыц улы, кы^ы тип анытслап тсуйыла. Баштсорт теле haM hвйлэштэрзэ ейэн терминыныц байтатс тсына варианттары бар: бианул, онок, онук, ейэнсэ, ейэнсэр 'внучка', ейэн кусты 'племянник', ейэн кы§ 'племянница', ейэн ул, ейэн he^e, йейэн ул, йейэн кы§. Баштсорт телендэге бYлэ, бYлэсэр терминдары бYл ниге;енэ ятсын. Двйвм тврки bala hYЗенэн а ~ y сиратлашыу юлы менэн яhалFан тиергэ була.

Эсвнсв быуын йэки ике-вс туFандарзыц ба-лаларына ла ошо утс термин тсулланыла.

Апалы^ецлеле тсатындар;ыц ир;?эре бер-береhенэ тсарата бажа 'свояк' [1] термины менэн йврвтвлэ. ^п hвйлэштэрзэ бажай hY^ таралFан. АFалы-тсустылы ир^эр^ец тсатындарын килендэш 'сношеница' тип йврвтэлэр. Шулай утс апЫт, ап^тдаш, апдындаш (тутс-соран, урта, ырFыз hвйлэшендэ) терминдары бар [2].

Улдыц тсатынына, кесе туFандыц йэки Y3ецдэн кесе таныш-белештец тсатынына, ололар?ыц йэш килендэргэ вндэшеY всвн боронFO тврки сытанатслы kelin 'невеста, невестка' [3, 296-сы б.], килен термины бар. Эйлэнергэ йврвгэн егеткэ, яцы вйлэнешкэн йылдар;?а тсатындыц, тсы;?ыцдыц, 11ецле йэки балдыззыц иренэ вндэшеY всвн кeйЭY 'зять' термины бар. Был терминдыц килеп сы^ышы боронFO тврки küdagü 'зять' [3, 324-се б.] hY^ro барып тоташа.

Элек баштсорттар туFандарFа исеме менэн вндэшмэгэн. Был ышаныузарFа ла бэйле булFандыр. Баштсорттар кешегэ исеме менэн вндэшеY уFа насар Й0F0нт0 яhар тип тсуртстсан. ШуFа кYрэ туFанлытс терминдары киц таралFан. Ьуцыратс йэмFиэттэге э?эп-эхлатс тсаFизэлэре исем менэн вндэшеYЗе тыЙFан.

Баштсорт Y3енец ете быуынын белергэ тей-еш булFан. Атай, тсартатай, тсарт тсартатай hэм баштса быуын туFандарын белеY hэр баштсорттоц бурысы hаналFан. Баштсорт телендэ бер туган, ике туган, вс туган, dYpm туган, биш туган, алты туган, ете ят тигэн hY?;^ бар. Бындай мэFЛYмэттэр шэжэрэлэр?э кYберэк осрай.

ТуFанлытс терминдарыныц тврлв булы-уы баштсорт теленец байлы^ын кYрhэтэ. Ьэр тсэбилэ, ырыу, айматс, ара, быуын, нэделдец, хатта hэр Fаилэнец y? терминдары булFан. ШуFа кYрэ ошондай ^п тврлв атамалар

hатсланFан. А.Н. Бернштам иgэплэYенсэ, кYп терки халытстарза туFанлытсты hYрэтлэY системаhы булып, уныц нигезендэ классификация системаhы ята. Уныц теп YЗенсэлеге булып туFанлытс терминдарын ололата hэм енес, ата йэ инэ яFынан бYлеY тора [6].

Баштсорт телендэге туFанлытс терминдарын фонетика кузлегенэн тсараhатс, кYп терминдарзыц сингармонизм принцибы буй-ынса яhалыуын кYрэбез. Мэдэлэн, кайны, кайнага кеYек ир енесенэн булFан туFандарзы белдергэн hYЗЗэр арттсы рэт hузынтсылары, э тсатын енесенэн булFандарзы ацлаттсан кзйнз термины кеYектэре алFы рэт hузынтсылары ярзамында яhалFан.

Кай^1 бер диалект, hейлэштэрзе идэпкэ алмаFанда, баштсорт телендэ атай йэки эсэйзец тсусты, hецлеhенэ hэм уларзыц балаларына эйтелгэн терминдар ютс тиерлек. Быныц сэбэбе баштсорттарзыц Fаилэ тсиммэттэренэ бэйлелер, кYрэhец. Сенки улар борондан зур Fаилэ булып йэшэгэн. Баштсорттар атай йэки эсэйзец тсусты, hецлеhен hэм уларзыц балаларын апай, агай, кусты, hецле тип йереткэн.

Беген баштсорт теле туFанлытс терминдары елкэhендэ яцы hYЗЗэр менэн байый. Мэдэлэн, журналистар онокас 'внук', онокса 'внучка' hYЗЗэрен тсуллана. Шулай утс туFанлытс терминдары алдына эпитеттар тсуйыла: сибзр апа, оло ага, оло инзй, кесе инзй hэм баштсалар.

Шулай итеп, тYбэндэге hыFымталарзы яhарFа мемкин: баштсорт телендэ hэм диалект, hейлэштэрзэ туFанлытстса бэйле бай терминология hатсланFан. ТуFанлытстса бэйле терминдарзыц кYп елешенец баштса терки телдэрзэ лэ параллелдэре бар. Кайhы бер терминдарзыц монгол телендэ параллеле булыуы баштсорт теленец алтай телдэренэ бэйле булыуын кYрhэтэ. Былар барыhы ла баштсорт телендэ hатсланFан туFанлытс терминдарыныц боронFOлоFOн hэм теп несхэhендэ булыуын кYрhэтеп тора. Ошоларзан сыFып, без баштсорт теленец hYЗ байлыFын hэм баштсорттарзыц Fаилэ тсиммэттэрен баhалай алабыз.

Э?ЭБИЭТ

1. Баштсорт теленец академик hYЗлеге: 10 томда. / Ф. Г. Хисамитдинова редакция^шда. Эфе: Китап, 2011. (Академический словарь башкирского языка. Под ред. Ф.Г. Хисамитдиновой. В 10 т. Уфа: Китап, 2011. (рус. и баш.)).

2. Баштсорт теленец диалекттары hYЗлеге. Эфе:

TPOПЫ KAK BЫPAЗИTЕЛЬHЫЕ GPЕДGTBA GOЗДAHИЯ ИДИOСTИЛЯ ПИGATЕЛЯ

61

Китап, 2002. 432 б. (Диалектологический словарь башкирского языка). Уфа: Китап, 2002. 432 с.

3. Древнетюркский словарь / ред. В.М. Наделяев и др. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969. 676 с.

4. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1974. 768 с.

5. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1980. 396 с.

6. Turcologika. Ответственные редакторы: С.Г. Кляшторный, Ю.А. Петросян, Э.Р. Тенишев. Л.: Наука, 1976. 366 с.

7. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на букву Б // Э.В. Севортян. М., 1978. 349 с.

REFERENCES

1. Akademicheskiy slovar bashkirskogo yazyka [The academic dictionary of the Bashkir language]. F.G. Khisamitdinova (ed.). In 10 vols. Ufa, 2011. (in Russ. and in Bashkir).

2. Dialektologicheskiy slovar bashkirskogo yazyka [Dictionary of Bashkir subdialects]. Ufa, 2002. 432 p. (in Bashkir).

3. Drevnetyurkskiy slovar [The Old Turkic dictionary]. VM. Nadelyaev (ed.). Leningrad, 1969. 676 p. (in Russ.).

4. Sevortyan, E.V. Etimologicheskiy slovar tyurk-skikh yazykov [Etymological dictionary of the Turkic languages]. Moscow, 1974. 768 p. (in Russ.).

5. Sevortyan, E.V. Etimologicheskiy slovar tyurk-skikh yazykov [Etymological dictionary of the Turkic languages]. Moscow, 1980. 396 p. (in Russ.).

6. Turcologika [Turcologika]. S.G. Klyashtorny, Yu.A. Petrosyan, E.R. Tenishev (eds). Leningrad, Nauka, 1976. 366 p. (in Russ.).

7. Etimologicheskiy slovar tyurkskikh yazykov. Obshhetyurkskie i mezhtyurkskie osnovy na bukvu B [Etymological dictionary of the Turkic languages. Common Turkic and Inter-Turkic stems, letter B]. E.V. Sevortyan (ed.). Moscow, 1978. 349 p. (in Russ.).

DOI 10.24412/2223-0564-2021-4-61-67 Р.Б. Камаева УДК 81'373

ТРОПЫ КАК ВЫРАЗИТЕЛЬНЫЕ СРЕДСТВА СОЗДАНИЯ ИДИОСТИЛЯ ПИСАТЕЛЯ (НА ПРИМЕРЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ РИНАТА МУХАМАДИЕВА)

Аннотация

В статье рассмотрено функционирование изобразительных средств языка в текстовом пространстве произведений татарского писателя, литературоведа Р. Мухамадиева. Получены выводы о том, что произведения автора отличаются своеобразным подбором употребления речевых средств, с помощью которых достигается яркость и образность произведений. Особый интерес вызывают изобразительные средства, связанные с переносным значением слов, которые являются одним из компонентов идиостиля писателя. Изобразительные средства языка подчеркивают художественное мышление автора, помогают создать яркие, запоминающиеся образы.

Ключевые слова: сравнение, метафора, олицетворение, эпитет, изобразительные средства языка, идио-стиль писателя

Rima B. Kamaeva

TROPES AS EXPRESSIVE MEANS FOR CREATING THE WRITER'S IDIOSTYLE (ON THE EXAMPLE OF THE WORKS BY RINAT MUKHAMADIEV)

Abstract

Камаева Рима Бизяновна, доктор филологических наук, доцент, профессор кафедры татарской филологии Елабужского института Казанского (Приволжского) федерального университета (Елабуга), e-mail: kamaeva-r@mail.ru

Rima B. Kamaeva, Dr. Sci. (Philology), Associate Professor, Professor of the Department of Tatar Philology of the Elabuga Institute of Kazan (Volga Region) Federal University (Elabuga), e-mail: kamaeva-r@mail.ru

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.