CC BY
26
ՀՈՒՄԱՆԻՏԱՐ ԵՎ
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՑԻՆ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ
Էդիտա Գզոյաե, Արամ Մայիյյաե", Լուսիեե Ստեփաեյաե"", Սուսաեեա Մկրտչաե Նաիրա Այվազաե"""
Հասարակական և հումանիտար գիտությունները (ՀՀԳ) կարևոր դերակատա-րութ]ուն ունեն հասարակության, քաղաքականության և գիտելիքահենք տնտեսության ձևավորման գործում, քանի որ ժամանակակից տնտեսությունները հենվում են ոչ միայն բնական և տեխնիկական գիտությունների հետազոտությունների, այլև հումանիտար և հասարակական գիտությունների վրա: Արդի դարաշրջանում տեղի ունեցող քաղաքական և տնտեսական փոփոխություններն իրենց հետ բերել և բերում են հսկայական փոփոխություններ նաև հասարակության ներսում, որի արդյունքում հասարակությունները դառնում են ավելի բազմաբնույթ և բազմաշերտ:
Սակայն, միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ՀՀԳ-ին վերագրված այս կարևոր դերը պետությունների և հասարակությունների կողմից դեռևս հստակորեն և ամբողջովին գիտակցված չէ: Բնագավառը տարաբաժանված է. բացակայում է ՀՀԳ-ի և քաղաքականության, ինչպես նաև ՀՀԳ-ի և հասարակության միջև կապը: Բնագավառի կարևորությունը գրեթե չի արժևորվում: Խոշոր տարաձայնություններ կան բնագավառի բացառիկ նշանակության և հասարակության, պետության և հետազոտական համայնքների կողմից վերջինիս հանդեպ ցուցաբերվող ուշադրության շատ ցածր աստիճանի միջև: Իհարկե, ստեղծված իրավիճակն ունի իր օբյեկտիվ հիմքերը: Պատճառներից մեկն այն է, որ հումանիտար և հասարակական գիտություններն իրենց բնույթով բավական տեղայնացված են (լոկալ բնույթ են կրում) և պար * ** *** **** *****
* ՀՀ ԳԱԱ Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտ, Գիտական տեղեկատվության մոնիթորինգի և վերլուծության կենտրոնի գիտաշխատող:
** Նույն ինստիտուտի նույն կենտրոնի ավագ գիտաշխատող, ֆիզմաթ գիտությունների թեկնածու:
*** Նույն ինստիտուտի նույն կենտրոնի գիտաշխատող:
**** Նույն ինստիտուտի նույն կենտրոնի գիտաշխատող, բաժնի վարիչ:
***** Նույն ինստիտուտի նույն կենտրոնի տնօրեն, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու։
61
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
փակված պետակաե և եույեիսկ որոշակի առարկայակաե սահմաեեերում: Ստեղծված վիճակը մի շարք բարդություեեեր է պարուեակում: ՀՀԳ ապագայի վերաբերյալ առկա վախերե ակեհայտորեե ըեդգծում եե ցաեկալի ապագայի կառուցմաե գործում ոլորտի հսկայակաե և աճող կարևորություեը1:
ՀՀԳ-ի կողմից հասարակակաե պահաեջմուեքեերի բավարարմաե
ռ
խեդիրը բաղկացած է երեք տարրից. որո եք եե հասարակակաե պահաեջ-
ռ ռ
մուեքեերը, ի եչ կարող է առաջարկել ՀՀԳ-ե և կարո ղ եե արդյոք գիտելիք ստեղծող իեստիտուտեերե ապահովել աեհրաժեշտ որակը1 2: Ակեհայտ է, որ ոլորտում հաջողությաե հասեելու համար, եախևառաջ, աեհրաժեշտ է ամուր կապ ապահովել տարբեր գիտակաե համայեքեերի միջև: Աեհրաժեշտ է եաև կապ ապահովել տարբեր առարկայակաե ոլորտեերի միջև, քաեի որ կաե խեդիրեեր, որոեց լուծումեերը պահաեջում եե համալիր մոտեցում: Ստեղծված պայմաեեերում կարևորվում է եաև համագործակցություեը գիտելիք ստեղծողեերի միջև: Այսպիսով' բազմառարկայություեը հետազոտությաե մեջ որոշիչ դեր է խաղում գիտելիքի ստեղծմաե եոր մեթոդեերի ըեդուեմաե գործում, իեչե իր հերթիե կարող է եպաստել քաղաքակաե և սոցիալակաե պահաեջմուեքեերի առավել եպատակահարմար և արդյուեավետ բավարար-մաեը: Պետք է եշել, որ ԱՄՆ-ը, իեչպես եաև մի շարք եվրոպակաե և այլ երկր-եեր արդեե իսկ ըեդուեել եե ՀՀԳ այս եոր դերը3:
Իրավիճակը հեախռրհրդայիե տարածաշրջանի երկրեեյաւմ
1990-ակաե թթ. տեղի ուեեցած իրադարձություեեերե ու մարտահրավերեերը մեծ ազդեցություե թողեցիե ՀՀԳ ոլորտի վրա: Նախ, Եվրամիությաե ստեղծումը քաղաքակաե և տետեսակաե իետեգրմաե կողքիե աեհրաժեշտություե առաջացրեց եաև միավորել ԵՄ աեդամ երկրեերի գիտակաե և կրթակաե համակարգե-
1 http://ec.europa.eu/research/social-sciences/mission_en.html
2 The Future of the Social Sciences and Humanities Final International Conference 22-23 October 2009, Brussels, Belgium. www.iccr-international.org/...futures/.../2009-10-22_23-Programme.pdf
Social Sciences and Humanities - An Overview. Survey among Social Science and Humanities Researchers in Austria, Belgium, France, Germany, Israel, Netherlands, Poland, Sweden, United Kingdom and participants of EU FP5 and 6. www.iccr-international.org/ssh-futures/literature.html
3 USA strategy plan on humanities.
Strategic Plan 2009 — 2012 Council for the Humanities, Arts and Social Sciences, Australia.
Social Sciences and Humanities Research Council f Strategic Plan 2006—2011, Canada. dsp-psd.pwgsc.gc.ca/
Coliection/CR22֊42֊2006E.pdf
AHRC Vision and Strategy (Arts and Humanities Research Council) 2007-2012. www.ahrc.ac.uk/About/Policy/.../ strategic%20plan%202007-2012.pdf
Science policy in the humanities Adolf Filacek. www.kav.cas.cz/data/Theory%20of%20Science%202005,%20No%201 .pdf International Social Science Council, World Social Science Report 2010, Knowledge Divides (UNESCO), unesdoc.unesco.org/images/0018/001883/188333e.pdf
62
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
րը, որի արդ ուեքում առաջ եկավ համաեմաե մոտեցումեեր և քաղաքակաեու-թյ ուե մշակելու աեհրաժեշտությ ուե: Եվրամիությ աե աեդամ երկրեերը միավոր-վեցիե' ստեղծելու համար գիտելիքահեեք և իետեգրված հասարակությ ուե:
Հաջորդ պատմակաե իրադարձությ ուեը, որե իր հետ բերեց փոփոխու-թյ ուեեերի եոր ալիք, կապված էր Խորհրդայ իե Միությ աե փլուզմաե հետ: Խորհրդայ իե հետազոտակաե իեստիտուտեերե իրեեց հետազոտակաե թեմա-եերը ստաեում էիե «Համամիութեեակաե Գիտություեեերի ակադեմիայից» և իրավասու էիե իրեեց հետազոտակաե աշխատաեքեերե իրակաեացեել միայե եշված ուղղությաե շրջաեակեերում: Կապված հումաեիտար գիտություեեերի տեղայիե և ազգայիե բեույթի հետ' տպավորություե էր ստեղծվում, թե բեագա-վառե ավելի իեքեավար էր իր հետազոտակաե թեմաեերի և ուղղություեեերի օրակարգում: Սակայե հեեց վերոեշյալ բեութագրմաե պատճառով հումաեիտար գիտություեեերը գաղափարակաե առումով հաեդիսաեում էիե ամեեա-վերահսկվող ոլորտը Խորհրդայիե Միություեում: Գիտեակաեեերը ստիպված էիե բարձրաձայեել միայե այե, իեչ իշխաեություեեերե էիե ցաեկաեում լսել, և թաքցեել իրակաեություեը, իեչպես եաև իրեեց սեփակաե կարծիքեերե իշխող գաղափարախոսությաե քողի տակ: Միաժամաեակ, հումաեիտար գիտություեեերը հսկայակաե դեր էիե խաղում ազգայիե ժառաեգությաե պաշտպա-եությաե և պահպաեմաե գործում:
ՀՀԳ ոլորտում փոփոխություեեերի աեհրաժեշտություեը հետխորհրդա-յիե տարածաշրջաեի երկրեերում ակեհայտ դարձավ Խորհրդայիե Միությաե փլուզումից աեմիջապես հետո, միեչդեռ աշխարհում ՀՀԳ-ում փոփոխություեեերի աեհրաժեշտությաե մասիե սկսել էիե մտածել շատ ավելի վաղ: Առկա միտումեերե ակեհայտորեե ըեդգծում էիե համաեմաե խեդիրեերի առկայու-թյուեը հետխորհրդայիե տարածաշրջաեի երկրեերում: Հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերե էությամբ ավելի պահպաեողակաե եե և կրում եե տվյալ երկրի գաղափարախոսություեե ու բաեակաեություեը, իեչի պատճառով դժվար է խոսել երաեց աեցյալ համագործակցությաե մասիե, սակայե այս մոտեցումը կիրառելի չէ եախկիե խորհրդայիե հաերապետություեեերի եկատմամբ: Չեայած առկա մի շարք եմաեություեեերիե' ՀՀԳ ոլորտում
առկա եե բեորոշիչ առաեձեահատկություեեեր կապված տվյալ երկրի պատ-մությաե, տետեսակաե զարգացմաե և սոցիալակաե պայմաեեերի հետ (Աղյուսակ 1):
63
Է.Գզոյաե, Ա. Մայիլյաե, Լ.Սւռեփաեյաե, Ս. Մկրտչյաե, Ն. Այվազյաե «21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Աղյուսակ 1
Վիճակագրական տվյալներ նախկին եսորհրդային Միության հանրապետությունների վերաբերյալ
Երկիր Բնակչության թիվը (հազար մարդ) HDI տեղը (Մարդկային զարգացման ցոլցիչ) ՃՆԱ (GDP) (համախառն ներքին այսյյունք) 'ի* В П- 1՜ be ifTT Д g i cr f B-l* Цё e r Եկամուտների GINI գործակից (Եկամուտների հավասար բաշխվածության ցուցիչ) Կրթության մեջ ներզրավ. համախառն գործակից Կրթության վրա ծախսվող գումարները Ինտերնետից օգտվող, քանակը (յուր. 100 մայւղուց) Inequality-adjusted Educ. index (մարդկային զարգացման ցուցիչի և կրթ. հարաբերակցություն)
Ռուսաստանի Դաշնություն 140.366 65 15.719 15.258 43.7 81.9 3.9 31.9 0.631
Ուկրաինա 45.433 69 6.591 6.535 28.2 90.0 5.3 10.5 0.795
Բելաոուս 9.587 61 13.097 12.925 28.8 90.4 5.2 32.1 0.683
Մոլդովա 3.575 99 2.917 3.149 37.4 71.6 8.2 23.4 0.635
2,այասսւան 3.090 76 5.286 5.494 30.2 74.6 3.0 6.2 0.675
Ադրբեջան 8.933 67 9.870 8.746 16.8 66.2 1.9 28.2 0.646
Դրասաան 4.219 74 4.946 4.901 40.8 76.7 2.9 23.8 0.749
Թուրքլքենսսւան 5.176 87 7.627 7.052 ֊ 73.9 4.3 1.5 0.647
Տաշիկսսւան 7.074 112 2.065 2.019 - 70.9 3.5 8.8 0.608
Լասւկիա 2.240 48 13.224 12.944 36.3 90.2 5.0 60.4 0.778
Լիավա 3.255 44 15.327 17.167 31.9 92.3 4.7 54.4 0.803
էսաոնիա 1.339 34 18.355 12.925 37.0 91.2 5.0 66.2 0.851
Ղազախսաան 15.753 66 11.927 10.234 30.9 91.4 2.8 1.9 0.753
Ղրղզսաան 5.550 109 2.332 2.291 33.5 77.3 6.6 16.1 0.611
Ուզբեկսաան 27.794 102 3.084 3.084 ֊ 72.7 9.5 9.0 0.672
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, ԱՄայիըաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
Բալթյաե երկրեեր
Հետխորհրդայ իե երկրեերի շարքում Բալթյ աե պետությ ուեեերե առա-ջիեեերից էիե, որոեք սկսեցիե քայ լեր ձեռեարկել ՀՀԳ ոլորտի բարեփոխմաե ուղղությամբ: Նրաեք առաջիեե էիե, որ կարողացաե հաղթահարել աեցյալի գաղափարակաե և քաղաքակաե լուծը: Պետք է եշել, որ Բալթյաե երկրեերը շատ մոտ էիե կաեգեած եվրոպակաե համայեքիե և արժեհամակարգիե: Հետևաբար, վերափոխմաե և իետեգրմաե գործըեթացեերե այստեղ ըեթացաե ավելի բեակաեոե հուեով և ավելի արագ: Դեռ միեչև խորհրդայիե կարգերի հաստատումը Բալթյաե պետություեեերե ամուր քաղաքակաե, տետեսակաե և հասարակակաե կապեր ուեեիե Եվրոպայի հետ: ՀՀԳ ոլորտը ծաեր կորուստ-եեր կրեց հատկապես ստալիեյաե ժամաեակաշրջաեում: Պատմություեը, դա-սակաե լեզուեերը, աստվածաբաեություեը հաեվեցիե գիտությաե օրակարգից: Դժվարություեեերից չխուսափեցիե եաև ՀՀԳ մյուս ճյուղերը: Գաղափարակաե ճեշումեերի և սահմաեափակումեերի հետևաեքով առաջըեթաց չէր գրաեց-վում պատմությաե, քաղաքակաե և տետեսակաե գիտություեեերի բեագավա-ռում: ՀՀԳ-ի վերաբերյալ գիտակաե գրակաեություեը տպագրվում էր միայե ռուսերեե լեզվով, և միջազգայիե գիտակաե համայեք կամ ամսագրեր եերթա-փաեցելու որևէ տարբերակ չկար: Ֆիեաեսակաե միջոցեերը խիստ սակավաթիվ էիե և ուղղված էիե որոշակի խեդիրեերի լուծմաեե ու պետակաե պատվերի կատարմաեը: Իրավիճակը սկսեց փոխվել 1990-ակաեեերի կեսերից, իեչը պայմաեավորված էր Խորհրդայիե Միությաե փլուզմամբ և Բալթյաե պետու-թյուեեերի աեկախացմամբ:
Այս պահից սկսված (ոչ միայե Բալթյաե պետություեեերում) սկսվեց գիտակաե կյաեքի վերածեուեդը: Այս պետություեեերում այս գործըեթացե ավելի ակեառու և արագ ըեթացավ Եվրամիությաեե աեդամագրվելուց հետո (2004թ. Բալթյաե երեք պետություեեերը դարձաե ԵՄ աեդամ):
Ներկայումս այստեղ իրակաեացվում է գիտությաե ոլորտի համակարգված վերափոխմաե քաղաքակաեություե: Այս եպատակով ստեղծվել եե մի շարք գիտակաե կազմակերպություեեեր, հիմեադրամեեր և գերազաեցությաե կեետրոեեեր: Մեծ ուշադրություե է դարձվում եաև ՀՀԳ ոլորտիե, որի վերափոխմաե և բարելավմաե եպատակով մշակվել և ըեդուեվել եե զարգացմաե ռազմավարակաե ծրագրեր. հետազոտություեեերի զարգացմաե Լատվիայի Հաերապետությաե ազգայիե հայեցակարգը, Լիտվայում հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերի զարգացմաե ռազմավարություեը, Էստոեիա-յում հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերում հետազոտություեեերի իրակաեացմաե կազմակերպմաե և քաղաքակաեությաե մշակմաե ծրագիրը: Վերոհիշյալ ռազմավարակաե ծրագրերի հիմեակաե դրույթեերը կարելի է ըեդհաերացեել հետևյալ կետերում. էեերգիայի ոլորտում սոցիալ-տետե-
65
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, Լ.Ստեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
սակաե խեդիրեերի լուծում, ազգայիե պաշտպաեություե և աեվտաեգություե, առողջապահություե, բեապահպաեություե, ազգայիե մշակույթի և արժեք-եերի, պատմությաե, լեզվի, պետակաեությաե պաշտպաեություե ու պահպա-եում և այլե:
Բալթյաե պետություեեերում ՀՀԳ զարգացմաե առաեձեահատկություե-եերից մեկը գիտակաե համայեքեերի ակտիվ եերգրավվածություեե է միջազ-գայիե հետազոտակաե կազմակերպություեեերիե, իեչը մեծ կարևորություե ուեի ՀՀԳ զարգացմաե տեսաեկյուեից: Բալթյաե երկրեերը տարբեր եվրոպա-կաե և միջազգայիե գիտակաե կազմակերպություեեերի աեդամ եե: Այդ երկր-եերի գիտեակաեեերը հաջողությամբ մասեակցում եե Եվրամիությաե շրջա-եակայիե ծրագրերում: Էստոեիայի Գիտությաե հիմեադրամը, Գիտություեեե-րի ազգայիե ակադեմիաե, իեչպես եաև Լիտվայի Գիտությաե և հետազոտու-թյուեեերի պետակաե հիմեադրամը Գիտությաե Եվրոպակաե հիմեադրամի աեդամեեր եե1:
Խորհրդայիե տարիեերիե գիտությաե ֆիեաեսավորումե իրակաեացվում էր պլաեավորված համակարգով, գիտությաե համար եախատեսված գումար-եերը տրամադրվում էիե Կրթությաե եախարարությաեե ու Ազգայիե ակադե-միայիե: Կայիե եաև իեստիտուտեեր, որոեք ֆիեաեսավորվում էիե այե եախա-րարություեեերից, որոեց կից գործում էիե: 1990-ակաե թթ. սկսած փոփոխու-թյուեեեր տեղի ուեեցաե եաև այս համակարգում: Ստեղծվեցիե մի շարք հիմ-եադրամեեր, որոեք եպատակ էիե հետապեդում փոխել ֆիեաեսավորմաե եախկիե կարծրատիպերը: Հիմեադրամեերը սկսեցիե ֆիեաեսավորել եպա-տակաուղղված հետազոտություեեերը և զարգացմաե ծրագրերը' փորձագի-տակաե քեեությաե միջոցով: Ավելացել եե եաև ՀՀԳ ոլորտի պետակաե հատ-կացումեերը: Վերջիե տարիեերիե իրակաեացվում է եաև պետակաե հատուկ ծրագիր, որը եպատակ ուեի պահպաեել մշակութայիե ազգայիե արժեքեերը: Սակայե, այս ամեեով հաեդերձ, ՀՀԳ ոլորտի ֆիեաեսավորումը շարուեակում է մեալ ցածր, հատկապես ԵՄ երկրեերի համեմատությամբ, իեչե էլ իր հերթիե բերում է ոլորտի եկատմամբ երիտասարդ մասեագետեերի հետաքրքրությաե եվազում: Բալթյաե երկրեերում ՀՀԳ ոլորտի երիտասարդեերի թիվը դեռևս հեռու է բավարար լիեելուց1 2:
Պատմակաե թույլ ժառաեգությաե հետ կապված ավելի վատ է քաղա-քագիտությաե, կառավարմաե գիտություեեերի և տետեսագիտությաե որոշ
1 National Report on EU Governance Research Estonia by Arunas Augustinaitis, Saulius Spurga, Saule Maciukaite-Zviniene, Jolanta Grigaliunaite, Laura Stracinskiene
[http ://www.connex-network.org/govdata/reports/Report-Estonia.pdf].
2 The Ministry of Education and Science of Lithuania. The strategy for developing social sciences and the humanities in Lithuania. Vilnius 2004. www.smm.lt/smt/docs/leid_sarasai/hsm/SSH%20strategy-abstract.doc.
National concept of the Republic of Latvia on research development. planipolis.iiep.unesco.org/.../Latvia/Latvia_National_ de velopment_pian_2007-2013.pdf
66
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
ճյ ուղերի վիճակը: Դրությ ուեը շտկելու համար մշակվում եե լայ ե միջճյ ուղա-յ իե հետազոտակաե եախաձեռեությ ուեեեր, որոեք եախատեսում եե միավորել տարբեր ուղղությ ուեեերի գիտեակաեեերիե1:
Ռուսաստանի Դաշեությաե
Ռուսաստաեի Դաշեություեը գիտությաե տեսակետից գտեվում է համեմատաբար ավելի շահեկաե դիրքերում, քաեի որ ԽՄ տարիեերիե հաեդիսա-եում էր գիտությաե կազմակերպմաե կեետրոեը: Ավելիե, Ռուսաստաեի գի-տություեը համեմատակաե առումով պահպաեել է եերուժը' չեայած 1990-ակաեեերիե տեղի ուեեցած գիտեակաեեերի հսկայակաե արտահոսքիե: Նույե թվակաեեերիե եույեիսկ որոշակի առաջըեթաց է գրաեցվել այեպիսի ճյուղերում, իեչպիսիք եե քաղաքագիտություեե ու տետեսագիտություեը: ՀՀԳ ոլորտի հետազոտակաե կազմակերպություեեերի և բուհերի թվիե ավելացաե բազմաթիվ հետազոտակաե միություեեեր և ցաեցեր: Ստեղծվեցիե եաև ՀՀԳ ոլորտի էլեկտրոեայիե ցաեցեր, որոեցից է, օրիեակ, Հասարակակաե և հումաեի-տար գիտություեեերի ռուսակաե էլեկտրոեայիե ցաեցը, իեչպես եաև միացյալ հետազոտակաե կեետրոեեեր, միավորումեեր և եախաձեռեություեեեր1 2:
Ռուսաստաեում ՀՀԳ ոլորտի կտրուկ զարգացումը սկսվեց 1994թ., երբ կառավարությաե որոշմամբ ստեղծվեց Հումաեիտար գիտություեեերի հիմ-եադրամը: Վերջիես ըեդգրկում է հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի լայե շրջաեակ սկսած դասակաե առարկաեերից (փիլիսոփայու-թյուե, պատմություե, բաեասիրություե) միեչև ժամաեակակիցեերը (բեապահ-պաեություե, եորարարակաե տետեսագիտություե, առողջապահությաե հասարակակաե բեագավառը): Հիմեադրամի ջաեքերով ստեղծվել է հումաեիտար գիտություեեերի վերաբերյալ հատուկ բազա, որը պարուեակում է Ռուսաստաեի ՀՀԳ-ի վերաբերյալ ողջ տեղեկատվություեը: Հիմեադրամը ստեղծել է եաև փորձագիտակաե հզոր համակարգ, երա գործառույթեերից մեկե է տե-ղակաե ծրագրերի ֆիեաեսավորումը, որը եպատակ է հետապեդում հավասարակշռել ՀՀԳ զարգացումը Դաշեությաե տարբեր մասերում, իեչպես եաև' եպաստել ոլորտի խորքայիե զարգացմաեը: Մեծ ուշադրություե է դարձվում միջառարկայակաե, միջտարածաշրջաեայիե և միջպետակաե համագործակ-ցությաեը, Դաշեությաե բոլոր շրջաեեերում ՀՀԳ հավասար զարգացմաեը, ՀՀԳ
1 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org
Institutional setting, policy instruments and organization of research funding for Social Sciences and Humanities (SSH) in Estonia, GlobalSSH project background report. www.globalsocialscience.org
Augustinaitis, Spurga, Maciukaite-Zviniene, Grigaliunaite, Stracinskiene. 2006. Research on EU multilevel governance in Lithuania: A state of research. [http://www.connex-network.org/govdata/reports/Report-Lithuania.pdf].
2 International Social Science Council, World Social Science Report 2010, Knowledge Divides (UNESCO), unes-doc.unesco.org/images/0018/001883/188333e.pdf. Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
67
Է.Գզոյաե, ԱՄայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
հետազոտություեեերում բուհերի եերգրավվածությաե խթաեմաեը, ԱՊՀ և ար-տասահմաեյաե գիտեակաեեերի հետ համագործակցությաե ծավալեերի մե-ծացմաեը, հասարակակաե գիտություեեերի շրջաեակի ըեդլայեմաեը, ՀՀԳ ոլորտի տեղեկատվակաե-եյութակաե բազայի ամրապեդմաեը: Ըեդհաեուր առմամբ, Ռուսաստաեի Դաշեություեում հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի ոլորտը կարելի է բեութագրել որպես զարգացող: Չեայած առկա բազմաթիվ խեդիրեերիե' միտումեերը բավակաե լավատեսակաե եե1:
Ուկրաիեա, Բելառուս
Հումաեիտար գիտություեեերի զարգացումը հետխորհրդայիե այս երկր-եերում եշաեավորվեց հիմեարար հետազոտություեեերի հիմեադրամեերի ստեղծմամբ: Գիտությաե ըեդհաեուր ուղղություեեերի մեջ հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերը զբաղեցրիե կայուե և կարևոր դեր: Բելառու-սի Հիմեարար գիտություեեերի հիմեադրամը ստեղծվեց 1991թ. մարտիե, որը եպատակ էր հետապեդում ավելացեել հիմեարար և փորձարարակաե հետա-զոտություեեերը բեակաե, տեխեիկակաե և հումաեիտար գիտություեեերում' դրամաշեորհայիե համակարգի միջոցով: Վերջիես իրակաեացվում է մրցակ-ցայիե հիմուեքեերով առաջեահերթություե եերկայացեող բեագավառեերում: Հիմեադրամի գործառույթեերը եերառում եե երիտասարդ մասեագետեերի խրախուսում, արտասահմաեյաե գիտակաե կազմակերպություեեերի հետ համատեղ ծրագրերի ֆիեաեսավորում, գիտակաե աշխատաեքեերի հրատա-րակմաե ֆիեաեսավորում, միջազգայիե գիտաժողովեերի, կոեֆերաեսեերի և այլ գիտակաե միջոցառումեերի կազմակերպմաե խրախուսում1 2:
2002-ից Բելառուսի գիտակաե ոլորտը սկսեց փոփոխություեեեր կրել, որի արդյուեքում գիտություեը և տեխեոլոգիաեերը սկսեցիե կեետրոեաեալ հատուկ տետեսակաե ուղղություեեերի վրա: Բելառուսի Ֆուեդամեետալ գիտություեեերի հիմեադրամը միավորվեց Բելառուսի Գիտություեեերի ազ-գայիե ակադեմիայի հետ, որը գերակա դիրք ստացավ գիտակաե հետազոտություեեերի բեագավառում (գիտակաե հետազոտություեեերի մոտ 70%-ե իրակաեացվում է ակադեմիայի կողմից): Վերջիես բաղկացած է ավելի քաե 50 իեստիտուտեերից, բաժիեեերից և կեետրոեեերից: Երկրի կառավարությաե կողմից ըեդուեված գիտությաե առաջեահերթություեեերի շարքում իրեեց տեղե ուեեե ՀՀԳ հետևյալ ուղղություեեերը. առողջապահություե, բեակաե միջավայրի պաշտպաեություե, տեղեկատվությաե տարածում և հեռահաղոր-դակցություե, մշակութայիե արժեքեերի պահպաեություե և այլե:
1 Воротников Ю, Гуманитарные науки в современной России: состояние и перспективы развития в оценке РГНФ.
2 The Foundation for Fundamental Research (FFR) of the Republic of Belarus, www.nasb.gov.by
68
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, ԱՄայիլաե, Լ.Ստեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
Բելառուսի գիտեակաեեերե ակտիվորեե համագործակցում եե արտա-սահմաեյ աե գիտակաե համայ եքեերի հետ, մասեակցում եե Եվրամիությ աե տարբեր ծրագրերի (INCO, INTAS, ISTC): Բելառուսի գիտեակաեեերի կողմից իրակաեացվող միջազգայ իե հետազոտությ ուեեերի 29%-ը կազմում եե կյ աեքի մասիե գիտությ ուեեերե ու բեությ աե պաշտպաեությ ուեը: 2002թ. հուեվարիե Բելառուսի կառավարությ ուեե ըեդուեեց երկրի ֆուեդամեետալ գիտակաե հետազոտություեեերի առաջեայեություեեերի վերաբերյալ փաստաթուղթ, որտեղ իրեեց մշտակաե տեղե եե զբաղեցեում հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերը1:
Ուկրաիեայի գիտությաե աջակցությաե ռազմավարակաե ուղղություե-եերի շարքում հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերը ևս զբաղեցեում եե կայուե տեղ: Սակայե կառավարությաե կողմից ըեդուեված գիտությաե զարգացմաե ռազմավարությաե իրակաեացումը, իեչպես եաև գիտությաե ուղղությամբ իրակաեացվող քաղաքակաեություեը երկրի իշխաեու-թյուեեերի համար շարուեակում եե մեալ մարտահրավեր: Գիտությաե և տեխ-եոլոգիաեերի զարգացմաե ուղղությամբ ձեռեարկված բարեփոխումեերը մեա-ցել եե աեավարտ, քաեի որ տրամադրված ֆիեաեսեերի սղություեը մեծապես խափաեում է արմատակաե բարեփոխումեերի իրակաեացումը: Լիովիե չեե իրակաեացվում եաև հետազոտակաե իեստիտուտեերի վերակազմավորմաե աշխատաեքեերը, և չեայած ոլորտում մի շարք եոր կառույցեերի առկայու-թյաեը, դեռևս շարուեակում եե գործել մի շարք հիե իեստիտուտեեր: Կազմա-կերպություեեերի այս երկակիություեե էլ ավելի է բարդացեում ոլորտի կառա-վարմաե կազմակերպումը:
Եվրամիությաե և Ուկրաիեայի միջև գիտակաե համագործակցություեը կարգավորվում է ԵՄ-Ուկրաիեա Գործըեկերությաե և համագործակցությաե, իեչպես եաև Գիտությաե և տեխեոլոգիաեերի բեագավառում համագործակցությաե համաձայեագրերով1 2:
Ուկրաիեայի Հիմեարար գիտություեեերի հիմեադրամը ստեղծվել է 1992թ. մարտիե: Վերջիես գիտակաե հետազոտություեեերի ֆիեաեսավորումը եույեպես իրակաեացեում է դրամաշեորհայիե համակարգի միջոցով: Հիմեա-դրամի կողմից աջակցվող ուղղություեեերից եե հումաեիտար գիտություեեերի հիմեարար բեագավառեերը, բեությաե պաշտպաեություեը (այս ուղղու-թյուեը հսկայակաե եշաեակություե ուեի Ուկրաիեայի համար), գիտությաե և կրթությաե ոլորտի հիմեախեդիրեերը:
Հիմեադրամը սերտ կապերի մեջ է Ռուսաստաեի Հիմեարար գիտություեեերի հիմեադրամի հետ, որի հետ իրակաեացվում եե մի շարք համատեղ
1 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
2 Նույե տեղում:
69
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
ծրագրեր հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերի բեագավառում' եպատակ հետապեդելով զարգացեել փոխադարձ հետաքրքրություե եերկա-յացեող մի շարք ուղղություեեերը և համատեղել ուժերը ՀՀԳ վիճակը բարելավելու համար:
Մոլդովա
Հետխորհրդայիե մյուս հաերապետություեեերի պես Մոլդովաե ևս կաեգեած է միևեույե խեդիրեերի լուծմաե աեհրաժեշտությաե առջև. աղքա-տությաե վերացում, բեակչությաե կեեսամակարդակի բարելավում, բեապահ-պաեությաե և բեապաշտպաեակաե խեդիրեերի լուծում և այլե: Առաջեահեր-թություեեերի շարքում է եաև տարածաշրջաեայիե և միջազգայիե գիտակաե համայեքի հետ իետեգրումը: Մոլդովայի Հաերապետությաե և ԵՄ-ի միջև գիտակաե ոլորտի համագործակցություեե իրակաեացվում է 1994թ. կեքված Հա-մագործակցությաե և գործըեկերությաե համաձայեագրով: Երկրի եախագահի կողմից ստեղծվել է եաև հատուկ մարմիե' Եվրոպակաե իետեգրմաե հաեձ-եաժողով, որը կոչված է ըեդլայեելու և խորացեելու համագործակցություեը Եվրոպայի հետ:
Մոլդովայի Հաերապետությաե 2003-2010թթ. գիտությաե զարգացմաե ռազմավարությաե և հետազոտություեեերի ֆիեաեսավորմաե ուղղություեեե-րի մեջ ըեդգրկվել եե ՀՀԳ հետևյալ ոլորտեերը. տետեսագիտակաե, հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերը, առողջապահություեը, սոցիալ-տետեսակաե վերակաեգեումը և զարգացումը, ազգայիե մշակութայիե և պատմակաե ժառաեգությաե պաշտպաեություեե ու պահպաեումը:
Հաերապետությաե գլխավոր գիտակաե կազմակերպություեը Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաե է1:
Վրաստաե
Աեկախությաե ձեռքբերումից հետո հետխորհրդայիե տարածքի բոլոր երկրեերում ՀՀԳ վիճակը գրեթե եույեե էր. բացառություե չէր եաև Վրաստաեը: Բալթյաե պետություեեերի պես վրացակաե գիտակաե համայեքը ևս գիտությաե վերաբերյալ եախապատմություեը կապում է Եվրոպակաե համայեքի հետ, և հաշվի առեելով այս հաեգամաեքը' վրացի գիտեակաեեերե իրեեց համար համառորեե ուղի եե հարթում դեպի Եվրոպա:
Վրաստաեի գիտակաե և կրթակաե ոլորտը սկսեց վերելք ապրել 2004-ից, երբ սկսեցիե իրակաեացվել արմատակաե բարեփոխումեեր: Վերակազմա-վորմաե այս շրջաեի հիմեակաե եպատակե ազգայիե գիտակաե առաջեայեու-
1 Նույե տեղում:
70
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
թյ ուեեերի ուրվագծումե էր, պետակաե ֆիեաեսեերի բաշխմաե աեաչառ մրցակցայ իե համակարգի ստեղծումը, բարձրագույ ե կրթությ աե և հետազո-տությ աե իետեգրումը միջազգայ իե հաերությ աեը, գիտելիքահեեք տետեսու-թյ աե և մրցակցայ իե միջավայ րի ստեղծումը: Գիտությ աե բեագավառում ամեեաառաջըեթաց քայլերից էր եոր ֆիեաեսավորմաե համակարգի եերդրու-մը, որը հեարավորություե ըեձեռեց երկրի բոլոր գիտակաե և հետազոտակաե կազմակերպություեեերիե, բուհերիե, ոչպետակաե կազմակերպություեեերիե, իեչպես եաև աեհատ հետազոտողեերիե մրցակցայիե և օբյեկտիվ հիմքերով ստաեալ ֆիեաեսավորում: ՀՀԳ ոլորտի բարեփոխմաե եպատակով 2007թ. հիմեվեց Ռուսթավելու աեվաե Վրացագիտությաե, հումաեիտար և հասարա-կակաե գիտություեեերի հիմեադրամը, որը հսկայածավալ դրամաշեորհայիե ծրագրեր է իրակաեացեում եշյալ ուղղություեեերում հետազոտություեեերի համար: Հիմեադրամը հատկապես մեծ ուշադրություե է դարձեում վրացագի-տությաե զարգացմաե աեհրաժեշտությաե վրա, որե ըեդգրկում է Վրաստաեիե վերաբերող առարկաեերի լայե շրջաեակ: Վրացագիտությաե հաեդեպ այս ուշադրություեը պայմաեավորվում է ազգայիե, պատմակաե, մշակութայիե արժեքեերը պահպաեելու և սերուեդեերիե փոխաեցելու աեհրաժեշտությամբ: Հիմեադրամե իրակաեացեում է մի շարք ծրագրեր դրամաշեորհեերի (թեմատիկ, պետակաե հետազոտակաե ծրագրերի, կոեֆերաեսեերի, ճաեապարհոր-դակաե), ֆելոուշիփերի և այլ ծրագրերի միջոցով (վրացի և արտասահմաեյաե գիտեակաեեերի հետ հաեդիպումեերի և կոեֆերաեսեերի, միջազգայիե այցերի և այլ միջոցառումեերի կազմակերպում): Հիմեադրամե ակտիվորեե աշխատում է ըեդլայեել գործուեեությաե տարածքը և ծավալեերը: Հիմեադրամի առաջեայեություեեերի շարքում է միջազգայիե գիտակաե ամսագրի ստեղծումը, իեչպես եաև վրացագիտությաե ուղղությամբ ամառայիե դպրոցի կազմակերպումը: Այե եախատեսում է եաև ստեղծել օելայե հետազոտակաե պոր-տալ, որը համակողմաեի տեղեկատվություե կտրամադրի վրացագիտությաե, հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի վերջիե զարգացումեերի վերաբերյալ: Այե եաև կծառայի որպես պլատֆորմ իեչպես երկրի եերսում, այեպես էլ երա սահմաեեերից դուրս համագործակցությաե համար1:
Վրաստաեում ՀՀԳ ուղղությամբ իրակաեացվող քաղաքակաեություեե ըեթաեում է ԵՄ-ի հետ համագործակցությաե ծրագրերի համատեքստում: Վրաստաեի գիտակաե համայեքը մասեակցում է հետազոտակաե-տեխեոլո-գիակաե զարգացմաե ծրագրերի: Միջազգայիե կազմակերպություեեերի
աջակցությամբ Վրաստաեում ստեղծվել եե եոր բուհեր և ծրագրեր1 2:
1 Rustavelli Foundation, www.rustaveli.org.
2 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
71
Է.Գզոյաե, ԱՄայիըաե, Լ.Ստեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Հայաստաե
Դեռևս 2002թ. Լայաստաեի Լաերապետությաե կառավարությաե կողմից ըեդուեվել է «Լայաստաեում գիտությաե և տեխեոլոգիայի ուղղություեեերի առաջեահերթություեեերը» փաստաթուղթը, որը մատեաեշում էր գիտությաե և տեխեոլոգիաեերի զարգացմաե ուղղություեեերը Լայաստաեում:
Սակայե, չեայած առաջեահերթություեեերի վերաբերյալ փաստաթղթի ըեդուեմաեը, վերջիեիս իրակաեացումը գտեվում էր ցածր մակարդակի վրա: Ֆիեաեսավորումը քիչ էր, իսկ գիտությաե և տեխեոլոգիաեերի ոլորտի կառավարումը լուրջ բարեփոխումեերի աեհրաժեշտություե ուեեր: 2010թ. մայիսիե ԼԼ կառավարություեե ըեդուեեց ԼԼ գիտությաե և տեխեիկայի զարգացմաե 2010-2014թթ. գերակայություեեերի վերաբերյալ եոր փաստաթուղթը, որի մեջ, ի թիվս այլ գիտակաե ուղղություեեերի, մտաե եաև հայագիտություեը, հումա-եիտար և սոցիալ-տետեսագիտակաե գիտություեեերը: Լայագիտությաե ոլորտի առաջեակարգ եշաեակություեից ելեելով' ԼԼ կառավարությաեը կից ստեղծվել է Լայագիտությաե խորհուրդ, որը պետք է համակարգի ոլորտում իրակաեացվող աշխատաեքեերը, եպաստի հայագիտությաե զարգացմաեը: Գիտությաե պետակաե կոմիտեե կառավարությաեե է եերկայացրել եաև հու-մաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի զարգացմաե հայեցակարգ1:
Այսօր ԼԼԳ ոլորտում իրակաեացվող հետազոտություեեերը կեետրոեաց-ված եե հետազոտակաե իեստիտուտեերում, ոչկառավարակաե կազմակեր-պություեեերում և բուհերում: Խորհրդայիե ակադեմիակաե համակարգի առաեձեահատկություեեերից մեկը կրթությաե և գիտությաե հստակ տարաե-ջատումե էր, որի առաջացրած հետևաեքեերը զգալի եե միեչև այսօր: Խորհր-դայիե տարիեերիե հետազոտություեեերե իրակաեացվում էիե հիմեակաեում գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաեերում, իսկ կրթակաե գործըեթացը տարվում էր բուհերում: Այսօր միջազգայիե գիտակաե համայեքը բոլորովիե այլ մոտեցում է ցուցաբերում այս հարցիե: Գիտություեե այսօր հեեվում է գիտելիք - հետազոտություե - արտադրություե եռաեկյուեու վրա, իեչե արմատապես տարբերվում է խորհրդայիե մոդելից: Իհարկե, բավակաե դժվար է վերափոխել և վերակառուցել մի ամբողջ համակարգ, որե ուեի 70 տարվա պատմություե, սակայե եռաեկյուեու մոդելը դարի հրամայակաեե է, որի կիրառումը կպայմաեավորի գիտությաե, այդ թվում եաև ԼԼԳ հետագա վիճակը Լայաստաեի Լաերապետություեում:
ԼԼԳ ոլորտի բարեփոխումեերի մեջ մեծ աեհրաժեշտություե և կարևորու-թյուե է եերկայացեում ֆիեաեսավորմաե համակարգի վերափոխումը, գիտու-թյաեը հատկացվող ֆիեաեսավորմաե ծավալեերի աճը: Իրակաեացվող բարե-փոխումեերը պետք է տաեեե դեպի ֆիեաեսակաե հատկացումեերի թափաե-
1 State Committee of Sciences of the Republic of Armenia, www.scs.am.
72
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիըաե, Լ.Ստեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
ցիկ և օբյ եկտիվ համակարգի եերդրում: Այ ս ուղղությ ամբ ձեռեարկվող քայ լե-րի մեջ ամեեամեծ փոփոխությ ուեը պետք է լիեի պետակաե դրամաշեորհայ իե ծրագրերի իրակաեացումը, որե իրակաեացվելու է միջազգայիե փորձագետ -եերի համակարգի միջոցով (ի դեպ, այս տարի ԳՊԿ-ե իրակաեացեում է աեդ-րաեիկ քայլերե այս ուղղությամբ): Կապված ազգայիե և պետակաե եշաեակու-թյաե հետ պետք է կարևորվի և բազմապատկվի ուշադրություեը հայագիտու-թյաե ոլորտի հաեդեպ (այս ուղղությամբ ևս արդեե որոշակի քայլեր իրակա-եացվում եե):
ՀՀԳ ոլորտում մեծ բացթողում է եաև միջազգայիե չափաեիշեերիե հա-մապատասխաե գիտակաե ամսագրերի բացակայություեը, իեչը սահմաեա-փակում է ոլորտի օգտակարությաե և միջազգայեացմաե չափը: Մեծ աեդուեդ կա ՀՀԳ ոլորտում տեղակաե և արևմտյաե արժեքեերի, մոտեցումեերի հարցում: Հետազոտություեեերի տեսակաե և մեթոդաբաեակաե հիմքերը խիստ տարբերվում եե միջազգայիե գործող չափաեիշեերից և արագ վերափոխմաե աեհրաժեշտություե ուեեե: Ակեհայտ թուլություե է երիտասարդ կադրերի սա-կավությաե խեդիրը: Միաժամաեակ պետք է եշել, որ մատեաեշված թերու-թյուեեերե ու թուլություեեերե առկա եե հետխորհրդայիե ողջ տարածաշրջա-եում, պարզապես սրությաե տարբեր աստիճաեեերով1:
Հայաստաեի աեդամակցություեը ԵՄ գիտակաե ծրագրերիե իրակաեաց-վում է Եվրոպայի Հարևաեությաե քաղաքակաեությաե ծրագրի շրջաեակեե-րում: Սակայե պետք է եշել, որ ի տարբերություե միջազգայիե այլ ծրագրերի, ԵՄ չափաբաժիեը Հայաստաեում բավակաե փոքր է1 2:
Ադրբեջաե
Ադրբեջաեի գիտակաե համայեքի կառավարումե իրակաեացվում է Գի-տություեեերի ազգայիե ակադեմիայի կողմից և վերջիեիս շրջաեակեերում: Չեայած եավթից ստացվող հսկայակաե եկամուտեերիե' գիտությաեը տրամադրվող հատկացումեերը շատ քիչ եե: Գիտություեե Ադրբեջաեում պետակաե առաջեահերթություե չի հաեդիսաեում: ՀՀԳ ուղղությամբ իրակաեացված ամեեամեծ եախաձեռեություեը միջազգայիե գիտակաե ամսագրի ստեղծումե էր Ադրբեջաեում, որը, բացի ՀՀԳ ոլորտից, ըեդգրկում է գիտությաե գրեթե բոլոր ճյուղերը3: Բավակաե թույլ է եաև կապը ԵՄ և միջազգայիե այլ գիտակաե համայեքեերի հետ: FP6և FP7ծրագրերի կողմից ֆիեաեսավորումը շատ քիչ է, և հիմեակաեում իրակաեացվում է արտասահմաեյաե կազմակերպություեեե-րում ըեդգրկված ադրբեջաեցի գիտեակաեեերի կողմից: Ադրբեջաեե ըեդգրկ-
1 Crisis for humanities and social sciences in National Academy of Sciences of Armenia, by Lisa Natcharian. www.ansef.org.
2 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
3 International Journal for Academic Research. www.ijar.lit.az
73
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, Լ.Ստեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
ված է Սևծովյաե տարածաշրջաեի երկրեեր գիտությաե և տեխեոլոգիաեերի համագործակցությաե աշխատաեքայիե խմբի մեջ1:
Ղազախստաե
Ղազախստաեում հետազոտություեեերի և տեխեոլոգիաեերի կառավա-րումե իրակաեացվում է ԿԳՆ գիտությաե բաժեի և Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիայի կողմից: Ակադեմիաե իրակաեացեում է հաերապետությաե գիտությաե ոլորտի հիմեակաե կառավարումը: Իրակաեացվող քաղաքակաեու-թյուեը միտված է արտադրությաե և գյուղատետեսությաե համար առաջըե-թաց տեխեոլոգիաեերի մշակմաեը: ՀՀԳ ոլորտում առաջեահերթություե է հաեդիսաեում Ղազախստաեի կայուե զարգացմաե ազգայիե գաղափարը, որե ըեդգրկում է իեչպես աեհատի հարմոեիկ զարգացմաեը, ազգայիե ոգու ամրապեդմաեե ու բարձրացմաեե ուղղված ծրագրեր, այեպես էլ սոցիալ-տետեսակաե, մշակութայիե, կրթակաե, պետակաե շահի, աշխարհաքաղա-քակաե առաջեայեություեեերի, ազգայիե աեվտաեգությաե պաշտպաեությաե և այլ ուղղություեեեր:
Ղազախստաեի Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաե պատասխաեա-տու է եաև երկրի միջազգայիե գիտակաե կապերի համար: Ներկայումս ակադեմիաե ուեի գիտակաե համագործակցությաե մի շարք համաձայեագրեր արտասահմաեյաե երկրեերի հետ, իեչպես եաև համաձայեագրեր' համատեղ գիտակաե ծրագրերի իրակաեացմաե ուղղությամբ1 2:
Ղրղզառաե
Ղրղզստաեում ևս գիտությաե ոլորտի գլխավոր դերակատարեերը Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաե և կառավարությաեը կից Գիտությաե և մտավոր սեփակաեությաե գործակալություեե եե: Ղրղզստաեե ակտիվորեե մասեակցում է միջազգայիե գիտակաե և տեխեոլոգիակաե ծրագրերիե, որոե-ցից շատերը եախատեսված եե հեեց եախկիե ԽՍՀՄ երկրեերի համար: ԵՄ օժաեդակությաե միջոցով իրակաեացված ամեեամեծ և հաջողակ ծրագրերից է Իսիկ-Կուլ լճի շրջակա միջավայրի փոփոխություեեեր և կաեխատեսումեեր ծրագիրը: 2003թ. Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիայի եախագահությաե կողմից ըեդուեվել է Ղրղզստաեի գիտությաե առաջեահերթություեեերի ցուցակը, որի 10 և 11-րդ կետերը վերաբերում եե ՀՀԳ ոլորտիե. կայուե քաղա-քակաե, տետեսակաե և սոցիալակաե զարգացում, երկրում բեակվող ազգերի ազգայիե լեզվի, քաղաքակաե և մշակութայիե առաեձեահատկություեեերի ուսումեասիրում3:
1 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
2 Նույե տեղում:
3 Նույե տեղում:
74
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, ՍՄկրտչաե, ՆԱյվազյաե
Տաջիկստաե
Տաջիկստաեում ՀՀԳ ոլորտի գնահատման տեսաեկ ուեից մեծ կարևորու-թյ ուե է եերկայ ացեում Աղա Խաե զարգացմաե ցաեցի (AKDN) առաքելությ ուեը Տաջիկստաեում, որը եպատակ է հետապեդում ստեղծել տետեսապես դիեամիկ, քաղաքակաեապես կայ ուե, մտավոր առումեերով աչքի ըեկեող և մշակութայ իե տեսաեկ ուեից հաեդուրժողակաե երկիր1: Կազմակերպությ ուեե օժաեդակում է տարբեր ծրագրերի և իեստիտուտեերի ստեղծմաեը, որոեք եպատակ եե հետապեդում ակտիվացեել կառավարությաե, մասեավոր սեկտորի և քաղաքա-ցիակաե հասարակությաե դերը ժողովրդավարակաե հասարակություեում: Ցաեցը համախմբել է առաեձիե գործող գործակալություեեերի' սկսած կրթու-թյուեից միեչև տետեսություե, գյուղակաե համայեքեերի զարգացում, մշակութայիե վերածեուեդ, առողջապահություե ու ֆիեաեսեեր: Այս գործակալություե-եերի համագործակցություեը եպատակ է հետապեդում ստեղծել իեստիտուտ-եեր և ծրագրեր, որոեք ի վիճակի եե դիմակայել հասարակակաե, տետեսակաե և մշակութայիե վերելքի առջև դրված եերկայիս մարտահրավերեերիե:
ՀՀԳ ոլորտում հսկայակաե եախաձեռեություե է ցուցաբերում Աղա Խաե հիմեադրամը, որը դրամաշեորհայիե ծրագրերի միջոցով խրախուսում է առող-ջապահակաե, կրթակաե, գյուղակաե զարգացմաե, բեապահպաեակաե և քաղա-քացիակաե հասարակությաե ամրապեդմաեե ուղղված ծրագրեր: Տարբեր գոր-ծակալություեեերի միջոցով հիմեադրամը գործուեեություե է իրակաեացեում եաև հետխորհրդայիե այլ երկրեերում (Տաջիկստաե, Ղրղզստաե, Ղազախստաե)2:
AKDN-ը գործում է տարբեր գործակալություեեերի միջոցով: Դրա մաե-դատե ըեդգրկում է բեագավառեերի լայե շրջաեակ. բեապահպաեություե, առողջապահություե, կրթություե, ճարտարապետություե, մշակույթ, միկրոֆի-եաեսեեր, գյուղակաե զարգացում, բեակաե աղետեերի կրճատում, մասեավոր ոլորտ, պատմակաե քաղաքեերի վերակաեգեում: AKDN-ը Տաջիկստաեում կառուցում է եաև Միջիե Ասիայի համալսարաեի երեք ճամբարեերից մեկը որպես Միջիե Ասիայում իրակաեացվող ամեեախոշոր միջազգայիե համալսարաեի ծրագիր3: Համալսարաեը ստեղծվել է 2000թ. երեք միջիեասիակաե հաերա-պետություեեերի և Աղա Խաե հիմեադրամի կողմից: Համալսարաեի եպատակե է զարգացեել Միջիե Ասիայի երկրեերի սոցիալակաե և տետեսակաե վիճակը, իեչպես եաև օժաեդակել տարածաշրջաեի ժողովուրդեերիե պահպաեելու և զարգացեելու իրեեց հարուստ մշակութայիե ժառաեգություեը որպես ապագայի գլխավոր գրավակաե: Կեետրոեաեալով տարածաշրջաեի տետեսակաե և սոցիալակաե զարգացմաե վրա' հիմեադրամը կարևորում է կրթությաե որակի բարձրացումե ու տարածումը: Հիմեադրամի մյուս կարևոր գործառույթը ազ-
Agha Khan Development network. www.akdn.org. Նույե տեղում:
Agha Khan Univerity. www.aku.edu.
75
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
գայիե երաժշտությաե պահպաեումե է և տարածումը: Աղա Խաե հիմեադրամի երաժշտակաե եախաձեռեություեը եպատակ է հետապեդում վերա-կեեդաեացեել և զարգացեել Կեետրոեակաե Ասիայի երաժշտակաե արվեստը, իեչպես եաև խթաեել տարածաշրջաեի երաժշտությաե տարածմաեը:
Ուզբեկստաե
Ուզբեկստաեում գիտությաե ոլորտի ղեկավարումե իրակաեացվում է Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիայի կողմից: Երկրի գլխավոր արդյուեա-բերակաե ուղղություեեերե ուեեե իրեեց առաեձիե հետազոտակաե լաբորա-տորիաեերը (գազ, եավթ, հաեքափորություե, տեքստիլ, ավտոմեքեեաշիեու-թյուե): Թեմատիկ ֆիեաեսավորմաե թեմաեերե ըեդգրկում եե բեակաե և հու-մաեիտար գիտություեեերի բոլոր ճյուղերը:
Ուզբեկստաեի գիտեակաեեերե ակտիվորեե մասեակցում եե ԵՄ կազմակերպած և վերջիեի կողմից ֆիեաեսավորված ծրագրերում: Բեագիտակաե և հումաեիտար գիտություեեերում իրակաեացեում եե մի շարք միջազգայիե դրամաշեորհայիե ծրագրեր, բեապահպաեակաե և տետեսակաե խեդիրեերի վերաբերյալ և այլ համատեղ ծրագրեր1:
Թռւրքմեեստաե
ԽՄ փլուզումից հետո Կեետրոեակաե Ասիայի երկրեերի գիտակաե զար-գացումե ըեթացավ տարբեր ուղղություեեերով: Թուրքմեեստաեը գեաց
ամեեամերժողակաե ուղիով: 1997թ. փակվեցիե Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաե և մի շարք այլ հետազոտակաե իեստիտուտեեր: Սակայե այժմ թուրքմեե գործիչեերը փորձում եե վերակազմավորել գիտություեը: Արդյուե-քում վերաբացվել է Գիտություեեերի ազգայիե ակադեմիաե, իեչը հսկայա-կաե ազդեցություե է ուեեցել երկրում գիտությաե հաեդեպ վերաբերմուեքի վերափոխմաե վրա: Ստեղծվել եե եաև Թուրքմեեստաեի հետազոտակաե կրթակաե միավորումը, երկրի Գիտությաե և տեխեոլոգիայի բարձրագույե խորհուրդը1 2: Վերափոխմաե եախեակաե փուլե ըեթացավ բավակաե ցավոտ, սակայե երկրի տետեսությաե զարգացմաեը զուգըեթաց մասեավոր սեկտորե ավելի ու ավելի խոր և ակեհայտ էր զգում գիտությաե բացակայություեը և գիտակցում վերջիեիս օգտակարություեը: Այժմ Թուրքմեեստաեե էեերգիայի, գյուղատետեսությաե, հեռահաղորդակցությաե և այլ ոլորտեերում բարձրակարգ փորձագետեերի մեծ պահաեջարկ ուեի, քաեի որ թուրքմեե գիտեա-կաեեերից շատերը կամ լքել եե երկիրը, կամ աեցել եե այլ ոլորտ, կամ էլ բոլո-րովիե դուրս եե եկել գիտություեից: Երկրորդ երկիրը կարիք ուեի եաև հմուտ դասավաեդողեերի, որոեք կկարողաեաե եերկայիս ժամաեակակից
1 Global Social Sciences. www.globalsocialscience.org.
2 www.turkmenistan.gov.tm > ... > Science & Education.
76
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
Է.Գզոյաե, ԱՄայիլաե, Լ.Ստեփաեյաե, ՍՄկրտչյաե, ՆԱյվազյաե
տեխեոլոգիաեերի պայ մաեեերում կրթել եոր սերուեդ: Երրորդ համաշխար-հայ իե էեերգետիկ շուկաեերը կայ ուե չեե, իեչպես եաև հարատև չեե պետու-թյ աե բեակաե պաշարեերը, ուստի աեհրաժեշտությ ուե է առաջաեում գտեել էեերգիայի եոր աղբյուրեեր1: Երկրի համար կարևոր է եոր իեովացիոե հետազոտակաե ուղղություեեերի ըետրություեը:
Եզրակացությռւե
Այսպիսով' հետխորհրդայիե տարածքում հասարակակաե և հումաեիտար գիտություեեերը գտեվում եե բավակաե երկիմաստ վիճակում: Նրաեց կարևո-րություեե արմատապես թուլացել է այե պայմաեեերում, երբ վերջիեեերիս եպաստը հասարակությաե համար, ավելի, քաե երբևէ, կարևորվել է: Ակեհայտ է հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի դերը պետու-թյուեեերի քաղաքակաե, տետեսակաե և սոցիալակաե զարգացմաե գործում: Այս տեսաեկյուեից որոշ առարկաեեր, օրիեակ տետեսագիտություեը, ժուռ-եալիստիկաե, միջազգայիե հարաբերություեեերը, բեապահպաեություեը, ձեռք եե բերել ավելի մեծ կարևորություե:
Վերջիեեերս չեե կարող աեմասե մեալ ժամաեակակից համաշխար-հայիե զարգացումեերից: Արդի միտումեեերը հսկայակաե հեարավորություե-եեր եե ըեձեռում հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի աեեախա-դեպ զարգացմաե համար և միաժամաեակ ըեդգրկում եե ավելի լայե շրջա-եակ: Սակայե այս եերուժի բացահայտումը հեարավոր չէ իրակաեացեել առաեց իեստիտուցիոեալ բարեփոխումեերի:
Այսօր հետխորհրդայիե երկրեերը միմյաեցից տարբերվում եե իրեեց քաղաքակաե կողմեորոշմամբ, տետեսակաե զարգացմաե աստիճաեով և գիտու-թյաե ու տեխեոլոգիաեերի բեագավառում ուեեցած ձեռքբերումեերով: Հատկապես աեհավասար է գիտությաե և տեխեոլոգիաեերի բեագավառի զարգացումը: Իեչ վերաբերում է գիտակաե ոլորտում եախկիե խորհրդայիե երկրեերի համագործակցությաեը, ապա վերջիեեերիս միավորող որևէ գիտակաե կազմա-կերպություե չկա: Համագործակցությաե մակարդակը շատ թույլ է և ոչ համակարգված, միեչդեռ եմաե համագործակցությաե համար առկա է հսկայակաե պատմակաե ժառաեգություե:
Միաժամաեակ, հետխորհրդայիե տարածաշրջաեի երկրեերե ակտիվ կապեր եե հաստատում Արևմուտքի գիտակաե համայեքեերի հետ: Այս առումով ՀՀԳ ոլորտի ուսումեասիրություեը փոխադարձ հետաքրքրություե է եերկայացեում Արևմուտքի և հետխորհրդայիե երկրեերի համար:
Ուսումեասիրելով ՀՀԳ ոլորտում ստեղծված իրավիճակը գալիս եեք հետևյալ եզրահաեգումեերի. եախ աեհրաժեշտ է փոխել հումաեիտար և հասարակակաե գիտություեեերի հաեդեպ վերաբերմուեքը և արմատավորել
1 Rafis Abazov, Science in Turkmenistan, how far will reforms go? www.cacianalyst.org/?q=node/5150.
77
Է.Գզոյաե, Ա.Մայիլաե, ԼՍտեփաեյաե, Ս.Մկրտչյաե, Ն.Այվազյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (37), 2011թ.
դրաեց վերափոխմաե աեհրաժեշտություեը: Այե հաեգամաեքը, որ ԱՄՆ-ում շատ ավելի վաղ էիե գիտակցել հումաեիտար և հասարակակաե գիտություե-եերի աեհրաժեշտություեը երկրի զարգացմաե և առաջըեթացի գործում, ապացուցում է վերջիեեերիս իրավացիություեը: Ամերիկյաե գիտեակաեեերը գերակայում եե գիտությաե գրեթե բոլոր բեագավառեերում: Երկրորդ աեհրա-ժեշտ է վերագեահատել եաև ՀՀԳ ոլորտում միջազգայիե համագործակցու-թյաե քարացած կարծրատիպերը: Համաշխարհայիե մարտահրավերեերը պետք է ըեդուեվեե համատեղ, քաեի որ այեպիսի հարցեր, իեչպիսիե եե միգրացիայի, բեապահպաեակաե, համաշխարհայիե ժառաեգությաե պահպաե-մաե խեդիրեերը, պահաեջում եե համալիր և միջազգայիե մոտեցում: Միև-եույե ժամաեակ, պետք է գիտակցել, որ ազգայիե սահմաեեերում պարփակված գիտություեե արդեե վաղուց դադարել է արդիակաե լիեելուց:
Փետրվար, 2011թ.
ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ НА ПОСТСОВЕТСКОМ ПРОСТРАНСТВЕ
Эдита Гзоян, Арам Майлян,
Лусине Степанян, Сусанна Мкртчян, Наира Айвазян
Резюме
Ситуация, сложившаяся в сфере социальных и гуманитарных наук на постсоветском пространстве, парадоксальна. Их позиции значительно ослабли как раз в то время, когда необходимость в них ощущается как нельзя сильно. Очевидно, что социальные и гуманитарные науки играют решающую роль в политическом, экономическом и социальном развитии государств и что развития, происходящие в новом глобальном контексте, не могут быть понятными без вклада со стороны этих дисциплин. Однако для должного использования потенциала этих наук необходимы институциональные меры как на транснациональном, так и на международном уровнях.
Во-первых, очень важно изменить отношение и подходы к целесообразности развития социальных и гуманитарных наук в своих странах. Во-вторых, необходимо переосмыслить стандартные формы транснационального сотрудничества в указанной области. К глобальным изменениям надо подходить глобально, так как вопросы миграции, изменения окружающей среды, необходимость сохранения всемирного культурного наследия требуют межнационального сотрудничества.
78
