Սեր ապագան' nic աչքերով Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

ՍԵՐ ԱՊԱԳԱՆ' NIC ԱՉՔԵՐՈՎ

Արա Մարջաեյաե

Ինչպիսի ն է աշխարհի և մեր ապագան ԱՄՆ հետախուզական հանրության ամենաազդեցիկ կազմակերպություններից մեկի' Հետախուզության ազգային խորհրդի (ՀԱեւ-NIC) փորձագետների աչքերով: Հոդվածում փորձ է արվում պատասխանել այս հարցին' ըստ NIC 2010, 2015, 2020 և 2025 ծրագրային աշխատությունների արդյունքների: Հայալեզու վերլուծական գրականության մեջ առաջին անգամ նշված աշխատությունները դիտարկվում են ՀԱԽ ձևավորման և բուն գործունեության տրամաբանության ներքո: Հնարավորինս ամբողջականորեն շարադրվում են այն հիմնական գործոնները և մարտահրավերները, որոնք' ըստ նշված աշխատությունների, կձևավորեն աշխարհի և մեր տարածաշրջանի ապագան: Այս տեսանկյունից ուրվագծվում են Հայաստանի առջև կանգնած որոշ մարտահրավերները:

Նախաբան

Յուրաքանչյուր ոք, ով ասում է «ես», հասցեագրվում է «ուրիշին»: Էմանուել Լևինաս, «Ուրիշի հումանիզմը», 1973թ.

Մարդիկ միշտ էլ ձգտել են կանխատեսել ապագան, իսկ հնարավորության դեպքում' կանխել գալիք աղետները կամ պատրաստվել դրանց: Այստեղ կարևոր է իմանալ, թե ինչպիսին է տեսնում ձեր ապագան «ուրիշը», հզոր «ուրիշը»' պոստմոդեռնիզմի դիսկուրսի այս եզրի ողջ իմաստով: Չէ որ դա թույլ կտա բյուրեղացնել ձեր սպասումները ձեր իսկ ապագայից, հարմարվել կամ դիմակայել դրան: Ինչպես ասում են' praemonitus praemunituS: Սա ճշմարիտ է «ես»-ի, անհատի համար: Բայց սա ճշմարիտ է նաև այն դեպքում, երբ խոսքն ազգի, ազգ-պետության, «մեր» մասին է: Վերջին դեպքում սա արդեն անհրաժեշտ է, մանավանդ եթե այդ «ուրիշն» արդի աշխարհի ամենահզոր տերության հետախուզական հանրության (ՀտՀ) ամենաազդեցիկ կազմակերպություններից մեկն է' ԱՄՆ Հետախուզության ազգային խորհուրդը (ՀԱԽ)1 2:

1 Նախազգուշացված ես, ուրեմն' զինված։

2 National Intelligence Council (NIC) - ԱՄՆ հետախուզական հանրությունը ներկայումս (2009թ. հունվար) ներառում է Կենտրոնական հետախուզական վարչության (ԿՀՎ, CIA), Պաշտպանության հետախուզական գործակալության (DIA), Ազգային անվտանգության գործակալության (ԱԱԳ, NCA), Ազգային աշխարհա-գրահեռազննական հետախուզական գործակալության (NGIA) Ազգային տեղադիտական վարչության (NRO), Պետական դեպարտամենտի հետախուզական և հետազոտությունների բյուրոյի (ՊԴ ՀՀԲ, SD BIR), օդուժի (Air Force), ցամաքային ռազմուժի (Army), ծովային ռազմուժի (Navy), ծովային հետևակի (Marine Corps), ափեզրի պաշտպանության (Coast Guard) հետախուզական համապատասխան ծառայությունների, Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի (ՀՖԲ, FBI), Սպիտակ տան Հայրենիքի անվտանգության դեպարտամենտի (DHS) և Թմրադեղերի վերահսկման ադմինիստրացիայի (DEA), Էներգետիկայի նախարարության (DoE)Ն Դաշնային գանձապետարանի համապատասխան ներկայացուցիչներին ու փորձագետներին: ՀտՀ-ն համադրվում է ԱՄՆ Ազգային հետախուզության տնօրենի (ԱՀՏ, DNI) կողմից: ՀԱԽ-ը անմիջականորեն հաշվետու է ԱՀՏ-ին:

26

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

Հակիրճ կարելի է ասել, որ ՀԱԽ հիմնական գործը ԱՄՆ նախագահին և ԱՄՆ իշխանական համակարգի բարձրագույն օղակներին, առաջին հերթին' ԱՄՆ Ազգային հետախուզության տնօրենին (ԱՀՏ, Director of National Intelligence, DNI), այսպես կոչված Ազգային հետախուզական գնահատականներ (ԱՀԳ, National Intelligence Estimates, NIEs) տրամադրելն է' այդ օղակներին հե-տաքրքրող տարբեր հարցերի շուրջ: ԱՀԳ-ները ոչ թե օպերատիվ զեկույցներ են' հիմնված ՀտՀ տարբեր կառույցներից ստացված ընթացիկ հետախուզական տեղեկատվության վրա, այլ տվյալ իրադրության սցենարային զարգացման հավանականության գնահատումներ են և պարունակում են դրանց զարգացման միտումների միջնաժամկետ և երկարաժամկետ նկարագիրն ու վերլուծությունը' հիմնված լայն տիրույթի տեղեկատվության վերլուծության վրա1:

Հոդվածում դիտարկվող ՀԱԽ 2010, 2015 և այլ նմանատիպ ծրագրերն ու դրանց վերջնական հաշվետվությունները' «Գլոբալ միտումները», ըստ էության, այս ԱՀԳ-ների ժառանգներն են' դրանց բնորոշ արժանիքներով և թերություններով:

Նյութի համարժեք ընկալման համար կարևոր է հիշել հետևյալը: Նախ, իրենց ընդհանրության մեջ ոչ ԱՀԳ-ները, ոչ էլ «Գլոբալ միտումները» ոչ մարգարեություններ են, ոչ էլ վերջնական ճշմարտություն, թեև երկուսի պատմության մեջ էլ կարելի է գտնել ճշգրիտ գնահատումների, նույնիսկ' իրական մարգարեությունների, բայց և աղաղակող սխալների ու բացթողումների օրինակներ1 2: Միևնույն ժամանակ, գլոբալ և տարածաշրջանային մասշտաբներով միջնաժամկետ ու երկարաժամկետ միտումների վերլուծության, զարգացման կանխատեսման տեսանկյունից դրանք, իրենց ամբողջության մեջ, միանգամայն համարժեք աղբյուր են հանդիսանում: Իսկ եթե հաշվի առնենք խնդրո առարկա նյութերի ծավալները, կանոնակարգված բնույթը, ներառված ինտե-լեկտուալ ու փորձագիտական ներուժը, անընդմեջ գործունեության տասնամյակների հարուստ փորձը, բուն ու հարակից նյութերի հասանելիության աստիճանը3, ապա դժվար է գերագնահատել դրանց դերը:

1 Օրինակ, ԱՄՆ ՀտՀ կողմից 1960-70-ականներին աշխարհի յուրաքանչյուր երկրում իրականացվող քաղաքական անկայունությունների և ճգնաժամերի մոդելավորման համար դիտարկվում էին ավելի քան 600 տարբեր պարամետրեր: Տե ս [1]:

2 Ճշգրիտ գնահատումների արդի օրինակներ կարելի է գտնել ստորև: Ավելի վաղ անցյալից հիշատակենք, օրինակ, 1950թ. նոյեմբերի 15-ի ԽՍՀՄ գործելակերպին ու քաղաքականությանը նվիրված ԱՀԳ-ն (NIE 3), նույն թվականի դեկտեմբերի 5-ի ԽՍՀՄ մտադրություններին նվիրված ԱՀԳ-ն (NIE 11), 1967թ. հունիսի 1-ի զեկույցը ԽՍՀՄ-Իրան նավթագազային համագործակցության մասին (RR IM 67-29) կամ Աֆղանստան խորհրդային զորքերի ներխուժման հետևանքների գնահատումները (NI HM 79-10022J): Բացթողումներից հիշենք, օրինակ, Վարշավյան պակտի երկրների ռազմուժի Հունգարիա ներխուժման հնարավորության գնահատականները' վաղ անցյալում և Իրաքի ԶՈԶ ծրագրերի մասին ԱՀԳ-ները' արդեն նոր դարի պատմությունից: Դեպքերի (բայց ոչ միտումների) հավանականության աղաղակող սխալ գնահատումներից հիշենք, օրինակ, հեղափոխությունը Իրանում, ԽՍՀՄ փլուզումը (NIE 11-18-90) կամ 1997-98թթ. Ասիական ֆինանսական ճգնաժամը (ՀԱԽ 2010, տե ս ստորև):

3 Հիմնականում ԱՄՆ Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքի (ՏԱՄՕ, FOIA) արդյունքում:

27

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Սակայն հստակ պետք է գիտակցել եաև, որ ոչ ԱՀԳ-եերը, ոչ էլ «Գլոբալ միտումները» վակուումի մեջ չեե ստեղծվում: Ճիշտ այնպես, ինչպես սառը պատերազմի իրողություններն իրեեց աեջեջելի դրոշմը դրեցին ԱՀԳ-եերի բովանդակության, դրանց կազմման, մշակման և բերվող գնահատականների կիրառման վրա, այնպես էլ հետխորհրդայիե, գլոբալացմաե և «հրապարակայնության» մեր ժամանակներում ԱՄՆ իշխանական համակարգի քաղաքական կոնյունկտուրան, կորպորատիվ հակումները, լոբբիստակաե շահերն ու այլ տարատեսակ «արտաքին» ազդակներ անխուսափելիորեն ազդում եե թե' արդի որոշ ԱՀԳ-եերի1, թե' ՀԱԽ 2010, 2015 և այլ ծրագրային արդյունքների վրա: Նշեեք եաև, որ ՀԱԽ 2010, 2015 և այլ ծրագրային գործընթացները էականորեն ԱՄՆ ՀտՀ գործունեության արդյունք եե: Այե, որ «Գլոբալ միտումներն» ի սկզբաեե նախատեսված էիե բաց հրապարակումների համար, ստիպում է ենթադրել, որ դրանք «այսբերգի» վերին՝ տեսանելի հատվածն եե միայն: Ուստի, այստեղ միանգամայն կիրառելի է այե եզրակացությունը, որե արել էիեք մեր վաղ հոդվածներից մեկում, ուր քննարկվում էր XX դարի 90-ակաե-եերի կեսերին ներմուծված և ներկայումս լայեորեե կիրառվող «ուժեղ», «թույլ» կամ «ձախողված» պետություն որակավորումների վարկաեիշայիե աղյուսակներ կազմող և ԱՄՆ ՀտՀ հետ սերտորեն կապված «Քաղաքական անկայունությունների հանձնախումբ» կառույցի գործունեությունը. «Բաց հրապարակում֊ եեբի փուլի ամեեաակեաոու առանձնահատկությունը, հեեց ինքը ' հրապարակայնությունը, դաոնում է «ժողովրդավարության քարոզչության» ռազմավարության հատկանշական տարր ' համահունչ «մոդելավորում - կանխատեսում ֊կանխարգելում»բանաձևին» [1, էջ 95]:

1. ԱՍՆ ՀԱԽ ձևավորումը

Երբ բոլորը կմեռնեն, այնժամ, ու ոչ ավելի շուտ, կավարտվի մեծ խաղը:

Ռե^արդ Քիփլիեգ, Կիմ. Գլ. XII. 1897-1900թթ.

Միացյալ Նահանգների ՀԱԽ պաշտոնական ծնունդը թվագրվում է 1979 թվականով, թեև նրա ձևավորման ակունքները հասնում եե 1947թ., երբ ընդունվեց ԱՄՆ Ազգային անվտանգության օրենքը (National Security Act, 1947) և նախագահ Հ.Թրումեեի կողմից հիմնվեց Կենտրոնական հետախուզության տնօրենի պաշտոնը (Director of Central Intelligence, DCI), պետական տարբեր գործակալությունների տրամադրության տակ եղած ազգային հետախուզական տեղե-

1 Հիշենք միայն իրաքյաե ենթադրյալ ԶՈԶ ծրագրերի մասին ԱՀԳ-եերի հետ կապված պատմությունները, որոնք ավարտվեցին ԱՄՆ ներխուժումով Իրաք:

28

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

կատվությաե համադրման, տարածման և գնահատման լիազորություններով1: Այդ ժամանակ ազգային հետախուզական վերլուծական գնահատումները կազմվում էին ԿՀՎ ներքո' Հետազոտությունների և գնահատումների բաժնում (ՀԳԲ, Office of Research and Estimates, ORE) և կրում էին «ORE» (ՀԳԲ) դասիչը:

1950թ. ԿՀՎ եորաեշաեակ տնօրեն Ու. Սմիթը ամրապնդում է Կենտրոնական հետախուզության տնօրենի «ինտեգրալ օղակի» այս դերակատարումը' վերջինիս համար հիմնելով Ազգային գնահատումների խորհուրդ (ԱԳԽ, Board of National Estimates): Այն ձեռնամուխ եղավ պետական մասշտաբով արտաքին վտանգների և միջազգային զարգացման միտումների միջնաժամկետ և երկարաժամկետ գնահատականներով' ԿՀՎ ներքո գործող հատուկ ստեղծված Ազգային գնահատումների բաժնում (ԱԳԲ, Office of National Estimates, ONE): Մինչև իր կազմալուծումը' 1973թ. նոյեմբերին, ԱԳԲ-ն կազմել էր ավելի քան 1500 ԱՀԳ-ներ, այդ թվում նույն 1950թ. առաջին ԱՀԳ-ն' նվիրված Ֆիլի-պիններում խորհրդային ռազմական գործողությունների հավանականությանը (NIE1):

Ռ.Նիքսոնի նախագահության ժամանակ և հիմնականում այդ ժամա-նակվա Կենտրոնական հետախուզության տնօրեն Ու.Կոլբիի ջանքերով էականորեն վերափոխվեցին ԱՀԳ-ների կազմման փիլիսոփայությունը և գործընթացը: Ու.Կոլբին գտնում էր, որ ԱԳԽ-ն դարձել էր իրականությունից կտրված, մեկուսի և ավելի շատ ներքին քաղաքական կոնյունկտուրային հետևող «իմաստունների ժողով»: Նա ցանկանում էր էականորեն բարձրացնել ՀտՀ ներքո հետախուզական տեղեկատվության տարածման և վերլուծման մակարդակը, ավելի լայն ներգրավել ՀտՀ տարբեր օղակներին ԱՀԳ-ների կազմման գործում և շեշտակի բարձրացնել խորհրդի աշխատանքի արդյունավետու- 1 2

1 Որպես այս ամենի շարժառիթ NIC պաշտոնական կայքը (www.dni.gov/nic/NIC_history.html) նշում է Փերլ Հարբորի վրա ճապոնական անակնկալ հարձակման մասին ցավագին հիշողությունները: Սակայն կասկածից վեր է, որ DCI պաշտոնի ներմուծումը և 1947թ. ԱՄՆ Ազգային անվտանգության օրենքի ընդունումը առնվազն նույնքանով պայմանավորված էր ԱՄՆ, և ընդհանրապես Արևմուտքի (Կանադա, ՄԹ, Ֆրանսիա, Ավստրալիա և այլն) իշխանական կառույցներում կոմունիստական գործակալների անհավատալի չափերի հասնող ներթափանցման նույնքան ցավագին գիտակցմամբ: Գիտակցում, որը սկսվեց Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից անմիջապես հետո, Կանադայում' ԽՍՀՄ Գլխավոր հետախուզական վարչության (ГРУ) գաղտնագրող Ի.Գուզենկոյի փախուստով, ԱՄՆ-ում' Է.Բենթլիի և Ու.Չամբերսի ապշեցուցիչ խոստովանություններով, և ավարտվեց 1995-97թթ. ԱՄՆ ԱԱԳ «Վենսնա» ծրագրի 1943-55թթ. վերաբերող մոտ 3000 հույժ գաղտնի փաստաթղթերի գաղտնազերծմամբ ու հրապարակումով' արդեն հիշատակված ՏԱՄՕ շրջանակներում (տե 'ս www.nsa.gov/venona/index.cfm):

2 Իր գործունեության ընթացքում ԱԳԽ-ում աշխատում էին 5-12 ավագ փորձագետներ, որոնց օժանդակում էին 25-30 տարածաշրջանային և ֆունկցիոնալ (տիրույթային) մասնագետները և օժանդակ կազմը: ԱՀԳ-ների պատրաստումը տևում էր 6-8 շաբաթ: Դրանք կարող էին պատվիրվել ԱՄՆ նախագահի, Ազգային անվտանգության խորհրդի (ԱԱԽ, NSC) որոշ անդամների, ԱՄՆ Հետախուզական խորհրդի (USIB) յուրաքանչյուր անդամի և հենց ԱԳԲ ղեկավարության կողմից: ԱՀԳ-ների վերջնական տարբերակները տարածվում էին ԱԳԲ-ի կողմից մոտ 100-300 հասցեներով' կախված կոնկրետ ԱՀԳ բովանդակության, ուղղվածության և գաղտնիության աստիճանից: Տարածումից հետո լրամշակման գործընթացը սովորաբար շարունակվում էր դեռ մի որոշ ժամանակ:

29

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

թյուեե ու ԱՄՆ իշխանական օղակների հարցումների նկատմամբ պատասխանատվության մակարդակը: Ուստի, 1973թ. նոյեմբերին նա ցրում է «իմաստունների ժողովը» (և ընդհանրապես ԱԳԲ-ն)' փոխարինելով այն տարածա-շրջանային ու ֆունկցիոնալ առումով տարանջատված մասնագետներով' Ազգային հետախուզական սպաներով (ԱՀՍ, National Intelligence Officers, NIOs): ԱՀԳ-ների նախնական տարբերակների կազմումը դառնում է ԱՀՍ անմիջական պարտականությունը: Վերջապես, 1979թ. ԱՀՍ-ները վերանվանվեցին Ազգային հետախուզական խորհուրդ, որն այդ ժամանակ անմիջականորեն հաշվետու էր Կենտրոնական հետախուզության տնօրենին:

Հետախուզական համակարգի ռեֆորմների և ահաբեկչության կանխարգելման ԱՄՆ 2004թ. օրենքը ձևավորեց ՀտՀ և մասնավորապես ՀԱԽ ներկայիս կարգավիճակը: Նախ, հաջորդ տարում ներմուծվեց ԱՄՆ Ազգային հետախուզության տնօրենի (ԱՀՏ, DNI) պաշտոնը: ԱՀՏ թեկնածությունը առաջարկվում է նախագահի կողմից և հաստատվում ԱՄՆ Սենատում: ԱՀՏ-ն չպետք է ղեկավարի ՀտՀ 16 գործակալություններից և ոչ մեկը, այլ պետք է ձևակերպի ողջ ՀտՀ առջև դրվող խնդիրներն ու դրանց առաջեայեութjուեեերը, ղեկավարի ազգային հետախուզական տեղեկատվության հավաքման, վերլուծման և տարածման գործունեությունը: Նույն օրենքով նախատեսված է ԱՀՏ գրասենյակի հիմնումը (ԱՀՏԳ, Office of the Director of National Intelligence, ODNI): Այսուհետ ԱՀՏ-ն ԱՄՆ նախագահի և Ազգային անվտանգության խորհրդի առջև ստանձնում է հետախուզական խնդիրներով հիմնական և պաշտոնական խորհրդատուի պարտականությունը' փոխարինելով այս դերում ԿՀՎ տնօրենին [2, Ch. 3, pp. 153-157]: Իր 2007թ. ծրագրային հոդվածում ԱՄՆ 2-րդ ԱՀՏ Մ.Մաքկոնըլը նշում էր, որ ԱՀՏԳ-ն իր գործունեությունում պետք է որդեգրի 80-ակաեեերի Գոլդուո-թեր-Նիքոլսի ռազմական ռեֆորմի «միացյալ հրամանատարության գործելակերպի» (joint military command) փիլիսոփայությունը [3, p. 53-54]: ՀԱԽ-ը անմիջականորեն հաշվետու է ԱՀՏ-ի առջև ու ներկայացնում է ՀտՀ համակարգված և ընդհանրական տեսակետը այս կամ այն հարցի շուրջ: Սույն հոդվածի Հավելված Ա-ում բերում ենք ՀԱԽ առաքելության նկարագիրը' թարգմանված ՀԱԽ պաշտոնական կայքից1: Ինչպես տեսնում ենք բերվող ձևակերպումներից, ՀԱԽ-ի կողմից կազմվող ԱՀԳ-ները այսօր, ինչպես և անցյալում, Ազգային հետախուզության տնօրենի և ԱՄՆ իշխանական համակարգի բարձրագույն օղակների համար շարունակում են մնալ որպես ազգային անվտանգության հարցերի ամենահեղինակավոր գրավոր աղբյուր1 2:

1 www.dni.gov/nic/NIC

2 Հոդվածի պատրաստման պահին հայտնի դարձան ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Բ.Օբամայի կողմից առաջարկված ԱՀՏ (DNI) և ԿՀՎ (CIA) տնօրենի թեկնածուները' ԱՄՆ Խաղաղօվկիանոսյան նավատորմի նախկին գլխավոր հրամանատար (1999-2002թթ.), 68-ամյա պաշտոնաթող ծովակալ Դ.Բլեյերը և նախագահ ՄՔլինթոնի աշխատակազմի նախկին ղեկավար (1994-1997թթ.), 70-ամյա Լ.Պաեետաե համապատասխանաբար:

30

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

Որպեսզի լավ պատկերացնենք, թե ինչպես է ՀԱԽ-ը տեսեում մեր ապագան, արժե, որ պատկերացնենք, թե ինչպես էր ՀԱԽ-ը տեսնում մեր անցյալը: Ուստի, ավելացնենք, որ ներկայումս (2009թ. հունվար) ՏԱՄՕ շրջանակներում ՀԱԽ կայքում հասանելի են 1946-91թթ. ժամանակաշրջանի ընդհանուր 13.4 հազար էջ ծավալով մասնակի կամ լրիվ գաղտնազերծված 544 ՀԳԲ-ներ և ԱՀԳ-ներ' նվիրված ԽՍՀՄ-ին և միջազգային կոմունիզմին: 544 հաշվետվություններից 26-ը այս կամ այն կերպ վերաբերում են Հայաստանին: Հավելված Բ֊ում բերում ենք դրանց ամբողջական ցանկը' դասակարգված ըստ հետընթաց ժամանակագրության: Չափազանց ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ Հայաստանին վերաբերող վերլուծական նյութերի այս ցանկը սկսվում է Հաթայի երկրամասին (Ալեքսանդրեթի սանջակ) վերաբերող 1947թ. փաստաթղթով (The HATAYquestion. ORE 15): Ինչպես կարելի է տեսնել Հավելված Բ֊ ից, այս ցանկում են թե' 1950թ. հայտնի 3-րդ ԱՀԳ-ն (Soviet Capabilities and In-tentios. NIE3), թե' 2000թ. ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2015» ծրագրային հաշվետվությունը: Նման հարևանությունը, կարծում ենք, ինքնին խոսուն է1:

2. ՀԱԽ2010,2015,2020և2025ծրագրային աշխատությունները

Կներեք, որ ամեն անգամ հանրության առջև մեր արտաքին իրադրության մասին խոսելիս ես ստիպված եմ խորամուխ լինել տեխնիկական մանրամասների մեջ: Բայց ես կարծում եմ՝ չափազանց կարևոր է, որ մեր ժաղովուրդը հասնի իրական բարդությունների ընդհանրական ըմբռնմանը, այլ ոչ թե գործի կրքերի, նախապաշարմունքների

կամ պահի թելադրանքով: Ջորջ Ք. Մարշալ, 5 հունիսի, 1947թ.

Ստորև, թարգմանաբար և առանց մեկնաբանությունների1 2, շարադրում ենք ՀԱԽ 2010, 2015, 2020 և 2025 ծրագրային աշխատությունների հիմնական հետևությունները: Թարգմանության ժամանակ խստագույնս հետևել ենք բնագրերին: Բոլոր օգտագործված նյութերը բաց են և մեջբերումների թույլատրման համար հարցման ենթակա չեն: Բերվում են նաև ՀԱԽ այս աշխատությունների պատրաստման գործընթացի և օգտագործված մեթոդաբանություն-ների մասին հակիրճ տեղեկություններ:

1 2009թ. հունվարի դրությամբ ՏԱՄՕ շրջանակներում ԿՀՎ հետախուզական ընդհանուր բնույթի տեղեկատվության էլեկտրոնային գրադարանում որոնողական ծառայությունը բերում էր Հայաստանին վերաբերող 1944-2004թթ. համար 231 փաստաթուղթ (Ադրբեջանի համար' 165, Վրաստանի համար' 240): Այս ցանկը հատկանշականորեն բացվում է 1944թ. «Դաշնակները շրջվում են դեպի Սովետները» նյութով (The TASH-NAGs turn to soviet Russia): Դրանց թվում են նաև հիշատակված 26 ԱՀԳ-ները: Բացի վերջիններից, այստեղ կարելի է գտնել Հայաստանի էներգետիկ, քիմիական արդյունաբերության, ատոմային էներգետիկայի, գիտության և տեխնոլոգիայի ոլորտների զարգացման գնահատականներ, Երկրորդ աշխարհամարտում գերմանական կողմում կռվող հայկական ուժերի մասին նյութեր, հակակոմունիստական գործունեության ներուժի և սոցիալական բնույթի գնահատականներ, նույնիսկ «Հայկական ռադիոյի» անեկդոտների որոշ նմուշներ և այլն (տե 'ս www.foia.cia.gov):

2 Որոշ մեկնաբանություններ կատարվում են միայն տողատակում:

31

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

2.1. ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2010»

Գործընթաց և մեթոդաբանություն: 1996թ. աշնանը ԱՄՆ Ազգային պաշտպանության համալսարանում ՀԱԽ-ը' Ազգային ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտի (INSS) հետ համատեղ, իրականացրեց համաժողովների ու առանձին սեմինարների մի շարք, որին իրենց մասնակցությունը բերեցին ԱՄՆ ՀտՀ փորձագետները և ակադեմիական շրջանակների որոշ մասնագետներ, բոլորը' ԱՄՆ քաղաքացիներ: Այս ամենի ընդհանրական արդյունքները հանդիսացան ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2010» հաշվետվության հիմքը, որը հրապարակվեց հաջորդ տարվա սկզբին և, համարյա մեկ տարի տևած լրամշակումներից ու քննարկումներից հետո, վերահրատարակվեց 1997թ. նոյեմբերին: Ներկայումս ՀԱԽ կայքում հասանելի է ՀԱԽ 2010 ուսումնասիրության միայն 15 էջ ծավալով հիմնական արդյունքների համառոտագիրը [4]:

Մեթոդաբանության տեսանկյունից [4]-ի հիմքում ընկած էր ապագայի այսպես կոչված «գծային» կանխատեսում/մոդելավորումը: Այլ խոսքերով' հիմնական շեշտը դրվում էր ոչ թե «անակնկալ» երևույթների կանխատեսման և ոչ այնքան զարգացման տարբեր սցենարների մշակման և դրանց հավանականությունների գնահատման վրա, այլ, հիմնվելով 1996-97թթ. գործող և ձևավորվող միտումներին' դիտարկվում էր ապագայի «էվոլյուցիոն» զարգացումը: ՀԱԽ 2010 կենտրոնական եզրակացությունը գլոբալ տեսանկյունից կարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ. 2010թ. մենք ականատեսը կլինենք նոր աշխարհակարգի գալստին1 ու հաստատմանը: Այն վերջ կդնի Երկրորդ աշխարհամարտից հետո հաստատված կարգին ' խարսխված ազգ-պետություն-նեըի և դրանց միջև գործող միջպետական հարաբերությունների վրա: Համաշխարհային մասշտաբով գալիք 10-15 տարիներին, 1997թ. պնդում էին ՀԱԽ 2010 փորձագետները, ԱՄՆ ազգային անվտանգության քաղաքականության ձևավորման տեսանկյունից էական դերակատարում կունենան հետևյալ 6 հիմնական շարժիչները (drivers). 1. ժողովրդագրական դինամիկա, 2. տնտեսական զարգացում, 3. պարենային ապահովվածություն, 4. հեոահաղորդակ-ցության զարգացում, 5. էներգետիկա, 6. ռազմական տեխնոլոգիա և դրա տարածում: Այս շարժիչները կձևավորեն գլոբալ մասշտաբով գործող միտումները, որոնք իրենց հերթին 1997-2010թթ. ժամանակահատվածում կհանգեցնեն որոշիչ հետևյալ երեք փոփոխություններին.

1. Կոնֆլիկտները և հակամարտությունները հիմնականում արդեն իսկ ունեն, իսկ ապագայում առավել ևս կունենան ներպետական, այլ ոչ թե միջպետական բնույթ: Ազգ-պետությունները ստիպված կլինեն ավելի ու 1

1 Այստեղ և ստորև' ընդգծումները մերն են — Ա. Մ:

32

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

ավելի մեծ ջաեքեր թափել այնպիսի ներքին խնդիրների և մարտահրավերների լուծման վրա, որոնք պայմանավորված կլինեն ժողովրդագրական ճնշումով, էներգետիկայի, սննդի և ջրամատակարարման խնդիրների հետ:

2. Որոշ պետություններ կձախողվեն իրենց քաղաքացիներին այդ պետության մեջ համախմբող հիմնական գործառույթների իրականացման գործում: Ձախողման առավել ծանր պարագաներում փախստականների գոյացումը կզուգորդվի էթնիկ զտումներով և/կամ քաղաքացիական հակամարտություններով' ընդհուպ մինչև տվյալ պետության փլուզում' հետագա արտաքին ներխուժման հնարավորությամբ:

3. Նույնիսկ այն պետությունները, որոնք իմուն կլինեն տնտեսական և քաղաքական անկայունությունների նկատմամբ, միևնույն է, կգիտակցեն, որ կորցնում են ազգային ծրագրերի (national agendas) վրա իրենց վերահսկման զգալի մասը' տնտեսական էքսպանսիայի, գլոբալացման և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հեղափոխական զարգացման հետևանքով: Այս առումով, պնդում են ՀԱԽ 2010 փորձագետները, «Ազգային տնտեսական քաղաքականություն հասկացությունը կդաոնա անհեթեթ»: Տարատեսակ ոչ պետական կազմակերպությունները' միջպետական բիզնես ընկերություններից մինչև օգնության (relief) վերազ-գային գործակալությունները, ոչ միայն չեն ամրացնի պետությունների ուժը, այլև կթուլացնեն դրանց: Կթուլանա նաև պետությունների ունակությունը' վերահսկել տեղեկատվության, ապրանքների և ծառայությունների հոսքը: Այս իրադրությունից կօգտվեն միջազգային կազմակերպված հանցավոր խմբերը' էլ ավելի թուլացնելով ազգ-պետություն-ների ուժը:

Միևնույն ժամանակ, այս նոր միտումները կգոյատևեն հին աշխարհակարգի հետ: Որոշ երկրներ կպնդեն իրենց ինքնիշխանության վրա, օրինակ' Ռուսաստանը և Չինաստանը, այլ երկրներ, ինչպիսիք են Հ. Կորեան և Կու-բան, կպնդեն, որ փոփոխությունների այս նոր ալիքը ամենևին չի վերաբերում իրենց ազգային նպատակներին (national agendas) կամ իրենց տարածաշրջա-նային նկրտումներին, օրինակ' Իրաքի և Իրանի պարագայում: Բոլոր դեպքերում, ոչ մի պետություն չի խուսափի մի կողմից' զարգացման, մյուս կողմից' այս զարգացումը ղեկավարելու տվյալ պետության ունակության միջև հակասությունների մարտահրավերից: Այս իրավիճակում, գլոբալ առումով չի գոյանա ոչ մի տերություն, ոչ մի գաղափարախոսություն և ոչ մի շարժում, որն ունակ լինի վտանգել ԱՄՆ շահերը կամ ստեղծել կայուն հակաարևմտյան կոալիցիա: 2010թ. ԱՄՆ ազգային անվտանգության համակարգին առնչվող

33

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

ռ ռ ռ

հիմնական հարցն է լինելու «որ դեպքերում, երբ ևիեչպե ս օգտագործել ԱՄՆ ոազմուժը»: Այս հարցը երկու խումբ մարտահրավերներ կառաջացնի. նախ' տարածաշրջանային մարտահրավերները' նետված այն պետությունների կողմից, որոնց նպատակները (agendas) հակասում են ԱՄՆ նպատակներին. այս պարագայում պետք է սպասել ասիմետրիկ զարգացումների: Օրինակ, սովորական սպառազինության առումով ԱՄՆ էական գերակշռումը Իրանը կփորձի հավասարակշռել զանգվածային ոչնչացման զենքի (ԶՈԶ) մշակումով և ԱՄՆ բարեկամներին և դաշնակիցներին ահաբեկումով--. Երկրորդ խումբ մարտահրավերները կգոյանան այն երկրներից, որոնք կձախողվեն վերը նշված փոփոխություններին համակերպվելու հարցում, և որոնց հասարակական համակարգերը կենթարկվեն էրոզիայի: Այս առումով, պնդում են [4]-ի փորձագետները, «համաշխարհային պատմությունը կձևավորվի ԱՄՆ մեկու-սացվածության կամ ներգրավման համամասնության աստիճանով» Ներգրավման դեպքում հիմնական սահմանափակումները կհանդիսանան ԱՄՆ տնտեսական կենսունակությունը, ռազմական ուժն ու դրա կիրառման վերաբերյալ ներքին համաձայնության (կոնսենսուսի) հնարավորությունները: Այստեղ առաջնային է ԱՄՆ համագործակցությունը ոչ պետական կազմակերպությունների և գործակալությունների հետ:

Ընդհանուր տնտեսական զարգացման տեսանկյունից ՀԱԽ 2010 փորձագետները 1996-97թթ. պնդում էին, որ գալիք տասնամյակի ընքացքում գլոբալ էկոնոմիկան կշարունակի կայուն զարգանալ, բերվում էր նույնիսկ այդ աճի հետևյալ գնահատումը. մինչև 2010թ. աշխարհի բնակչության մեկ շնչին ընկնող իրական եկամուտը տարեկան կաճի 2%-ով: Ընդ որում' բարեկեցության այս աճը կհանգեցնի աննախադեպ բարգավաճման' հատկապես Արևմուտքում և Հեռավոր Ասիայում3: Աֆրիկան և Միջին Արևելքը էապես հետ կմնան վերջիններիս ցուցանիշներից:

Տարածաշրջանային մակարդակով [4]-ի փորձագետները նշում են, որ 1997-2010թթ. ժամանակահատվածում Եվրոպան հիմնականում զբաղված կլի- 1 2 3

1 Խոսքը, հասկանալի է, առաջին հերթին ատոմային զենքի և Իսրայելի մասին է: Բերված պարբերության այլասերված տրամաբանությունը աչքի է զարնում: Իրականում Իրանը միանգամայն սիմետրիկորեն պատասխանում է տարածաշրջանում Իսրայելի ատոմային ԶՈԶ և բալիստիկ հրթիռային ու Ս.Արաբիայի բալիստիկ հրթիռային ներուժի հավասարակշռմանը: Իսկ այս ներուժի գոյացմանը առաջին հերթին նպաստել էր հենց ԱՄՆ-ը, ինչպես նաև Ֆրանսիան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը և Չինաստանը (մանրամասն տե 'ս [14]):

2 Ըստ էության, [4]-ի փորձագետների կարծիքով' ԱՄՆ բացարձակ գերակայությունը գլոբալ առումով հանդիսանում է որպես 7-րդ և, թերևս ամենահիմնական «շարժիչ»: Դա են վկայում նաև ՀԱԽ հաջորդ ծրագրերի նյութերը. տե ս ստորև:

3 ՀԱԽ այս կանխատեսում/գնահատումը, թերևս, ամենաշատն է քննադատվել հետագա վերլուծություններում ու հրապարակումներում: Հիշեցնենք, որ ՀԱԽ 2010 նյութերի հրապարակումից համարյա անմիջապես հետո սկսվեց Ասիական ֆինանսական ճգնաժամը, որն արագորեն գլոբալ մասշտաբի երևույթ դարձավ: Նույնը, մի փոքր ավելի մեղմ (նկատի ունենք կանխատեսումը, այլ ոչ ներկայումս ծավալվող ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը), կրկնվեց ՀԱԽ 2025 հրապարակումից հետո:

34

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

եի իրենով, իսկ համաշխարհային մասշտաբով կունենա եվազ դերակատարում: Որպես ներքին կարևորագույն մարտահրավերներ Եվրոպայի համար առանձնացվում են հետևյալ երեքը. պետություն-ժողովուրդ «սոցիալական կոնտրակտի» վերաձևակերպում, Եվրոպական գործադիր իշխանական համակարգի ամրապնդում, տարածաշրջանում ԱՄՆ' որպես անվտանգության երաշխավորի և ՆԱՏՕ նոր դերակատարությունների որոնում: Եվրոպան զգալիորեն կախյալ կլինի Մագրիբի և Միջին Արևելքի տարածաշրջաններում ընթացող գործընթացներից (գաղթականներ, էներգակիրներ և այլն)1, իսկ ԱՄՆ-Եվրոպա ռազմավարական ընդհանրությունը կբախվի մի շարք հակասական խնդիրների, այդ թվում' Իրանի նկատմամբ վարվող քաղաքականության, Միջին Արևելքում խաղաղության հաստատման գնի և Թուրքիայի անդամակցության հարցերին:

Ռուսաստանում կշարունակվի կենտրոնական իշխանության էրոզիան, որին դիմակայելը կդառնա նախագահ Ելցինի իրավահաջորդի առաջնահերթ խնդիրը: Այս առումով, ՀԱԽ փորձագետների գնահատումներով, հավանական հեղինակավոր (authoritative իշխանությունն անպայմանորեն դեռ չի նշանակում իքնակալ (authoritarian) իշխանություն: Ուժեղ ղեկավարը կարող է և ամրապնդել դեռևս սաղմնային վիճակում գտնվող ժողովրդավարության ծիլերը, և լավագույնս այւձագաեքել ժողովրդի ապատիային: Մինչև 2010թ. և այդուհետ Ռուսաստանը կմնա տնտեսապես, հետևաբար նաև աշխարհաքա-ղաքական առումով, թույլ: Եթե անգամ նոր իշխանավորները փորձեն վերահաստատել Ռուսաստանի վաղեմի կարգավիճակը կամ վտանգել Արևմուտքի շահերը, ապա դրա համար տարիներ կպահանջվեն: Երկրի առջև կանգնած հիմնական մարտահրավերներից է ժողովրդագրական բացասական ճնշումը: Ռուսական ռազմուժը' ներկայումս (1997թ.) վատ զինված և վատ կազմակերպված, կանգնած է բարեփոխումների անհրաժեշտության առջև: Արդյունքում' Ռուսաստանը կմնա բավական թուր, որպեսզի կիրաոի իր ոազմուժը անմիջական հարևաններից անդին:

Միևնույն ժամանակ, կշարունակվեն հավակնոտ ռազմական բնույթի հետազոտությունները, սակայն էականորեն առաջավոր զենքի համակարգերը կհայտնվեն 2010-ից հետո: Մինչև 2005թ. Ռուսաստանը հիմնականում ստիպված կլինի միայն նորացնել եղած զինանոցը և երկարացնել զենքի համակարգերի շահագործման ժամկետները: Արտաքին քաղաքականության առումով Ռուսաստանը ամենայն հավանականությամբ կուժեղացնի իր ազդեցությունը անմիջական հարևանների վրա' հատկապես Կասպիական էներգետիկ ավազանում: Այն կձգտի օգտագործել կասպիական էներգետիկ

1 Հետաքրքրական է, որ այս ցանկում Ռուսաստանը չի հիշատակվում: 2009թ. հունվարի սկզբեերիե ծավալվող գազային «պատերազմը» մի փոքր այլ իրողությունների վկայությունն է:

35

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

պաշարեերը թե տնտեսական շահի, թե քաղաքական լծակների ձեռքբերման համար: Համաշխարհային բեմահարթակում Ռուսաստանը կշարունակի պնդել իրեն լուրջ վերաբերվելու վրա և հաճախ կգրավի ԱՄՆ֊ից տարբեր դիրքորոշում: Այն կշարունակի Իրանի հետ ռազմական համագործակցությու֊ նը: Ռուսական լծակները Միջին Արևելքում խաղաղության հաստատման գործընթացում սահմանափակված կլինեն անկանոն, պահի թելադրանքով ենթադրված դիվանագիտական արշավներով-՛. Ռուսաստանի հարևանները կշարունակեն ամրապնդել իրենց կապերը ՆԱՏՕ֊ի, ԵՄ֊ի և OSCE-ի հետ' աշխատելով, սակայն, չշարժել Ռուսաստանի դժգոհությունը:

Միջին Արևելքի տարածաշրջանի համար ՀԱԽ փորձագետներն առանձնացնում են ժողովրդագրական գործոնը: 2010թ. պատանյաց բողջը1 2 Ս.Արա-բիայում կկազմի 50% (մինչև 15 տարեկան), Իրանում' 65% (մինչև 25 տարեկան բնակչություն): Տարածաշրջանում «Իսլամի պաշտպանությունը» կմնա որպես քաղաքական գաղափարախոսական գործոն: Տարածաշրջանը կհանդիսանա ԶՈԶ տեխնոլոգիաների տարածման գոտի: Քննարկվող ժամանակահատվածում ԶՈԶ ունակությունների ձեռքբերումն այս տարածաշրջանում կդաոնա նորմ: Բացի այդ, համաձայն [4]-ի, կբարձրանա այս տարածաշրջանի և ընդհանրապես ՆԱԵԿ (OPEC) ռազմավարական դերակատարումը նավթի արտադրման տեսանկյունից: 2010թ. Իրանոճմիշխանությունը կգտնվի ղեկավարների 2-րդ սերնդի ձեռքերում: Նրանց դեմ կհաոնեն իրանական քաղաքականությունում կղերականների ներգրավման հետևանքով առաջացած հասարակական ցինիզմի և տնտեսական սխալ ղեկավարման հիմնախնդիրները: Իրանի հասարակության համար Շահի «հանցագործությունները» կդաոնան հեռավոր հուշ, իսկ իսլամական խանդավառությունը կխամրի տնտեսական լճացման, կոռուպցիայի և առաջընթացի համար նվազ հեռանկարների պարագաներում: Իրանը կշարունակի շահագործել Միջին Արևելքի երկրներում առկա դժգոհությունները, օգտագործել ահաբեկչությունը, որպեսզի քայքայի ԱՄՆ դաշնակիցների հավատը ԱՄՆ ռազմական ներկայության հանդեպ, և

1 Կարդալով այս տողերը' դժվար է թոթափել այն զգացումը, որ 1996-97թթ. ՀԱԽ փորձագետները համարժեք պատկերացնում էին թե' Ելցինի իրավահաջորդի ով լինելը, թե' գալիք պուտինյան ժամանակաշրջանի բնութագրիչ գրեթե բոլոր տարրերը. տարիներ պահանջող ՌԴ հզորացումը (հնարավոր դարձած ՌԴ — Ս.Արաբիա հում նավթի գների մասին 2003թ. սեպտեմբերյան ռազմավարական համաձայնության շնորհիվ [13]), աշխարհում և տարածաշրջանում ՌԴ ավելի ինքնուրույն քաղաքականության վարում, իշխանական համակարգում դերժավեիկեերի գաղափարախոսական հաղթանակը և ընդհուպ մինչև «Բուլավա» տիպի ծովային բալիստիկ հրթիռի դժվարին փորձարկումները, 2008թ. ռուս-վրացակաե հակամարտությունը, օգոստոսյան վրաց-օսակաե պատերազմն ու դրա հետևանքները և Գազայի հատված 2008-09թթ. Իսրայելի ներխուժման հետ կապված ռուսական դիվանագիտական աեարդյուեավետ այցերը:

2 Youth bulge. Մեր ավելի վաղ հոդվածում [1] այս եզրն արդեն թարգմանել էինք որպես «պատանյաց բողջ»՝ բերելով համապատասխան հիմնավորումներ: Սակայն, մեզանից անկախ պատճառներով, հոդվածի վերջնական տարբերակում այն չէր օգտագործվել: Այստեղ մենք պնդում ենք այս եզրի թարգմանության մեր առաջարկը:

36

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

կշարունակի մշակել ԶՈԶ: Իսրայելի և Պաղեստիևի միջև առաջընթացը հարթ չի լինի և պարբերաբար կընդմիջվի բռնություններով: ՀԱԽ փորձագետներն ակնկալում են Պաղեստիեի պետության de facto, եթե ոչ ' de jure գոյությունը 2010թ., թեև այս հանգամանքը չի դադարեցնի ահաբեկչությունները: Ջրօգտագործման շուրջ վեճերը կսրեն լարումը Թուրքիայի, Սիրիայի և Իրաքի միջև' Եփրատի շուրջ, և Եգիպտոսի, Սուդանի և Եթովպիայի միջև' Նեղոսի շուրջ: Ավելացնենք, որ [4]-ում Հայաստանը (ինչպես նաև Վրաստանն ու Ադրբեջա-նը) անմիջականորեն չեն հիշատակվում: Ընդսմին, [4]-ը բացակայում է հոդվածիս Հավելված Բ ցանկում և ՀԱԽ կայքի որոնողական ծառայության Հայաստանին վերաբերող ԱՀԳ-ների մասին հարցումների արդյունքներում:

2.2. ՀԱ1ս «Գլոբալ միտումներ 2015»

Գործընթաց ն մեթոդաբանություն: ՀԱԽ 2015 ծրագրի սկիզբը թվագրվում է 1999թ. նոյեմբերով: Այն ժամանակ ԱՄՆ ԿՀՎ տնօրեն Ջ.Թենետի ուղերձում նշվում էր, որ «Գլոբալ միտումներ 2015»-ը «փորձ է արտացոլել հետախուզական հանրությունից դուրս գտնվող փորձագետների հետ ՀտՀ ամբողջական ընգրկվածությունը ապագայի մասին կառուցողական երկխոսություն ծավա-լելու գործում: Ի սկզբանե մենք պատկերացնում էինք այն իբրև ոչ գաղտնի մի գնահատական, որը լայնորեն կմատուցվի հասարակությանը»: Ծրագրի իրականացման ընթացքում կազմակերպվեցին 13 առանձին գիտաժողովներ (տե'ս Հավելված Գ): Դրանք կրում էին այսպես ասած Ատլանտյան բնույթ. 12-ը՝ ԱՄՆ-ում և մեկը' ՄԹ-ում: Մասնակիցները հիմնականում ԱՄՆ ՀտՀ փորձագետներ էին, ԱՄՆ և ՄԹ ակադեմիական շրջանակների և մասնավոր հատվածի ներկայացուցիչներ, բոլորը' ԱՄՆ ներկայիս կամ նախկին քաղաքացիներ: Այս կոնֆերանսների որոշ նյութեր բաց են և ներկայումս հասանելի:

Մեթոդաբանության տեսանկյունից օգտագործվում էր, այսպես ասած' խառը մոտեցում: Ժողովրդագրության, բնական պաշարների և բնապահպանության հետ կապված հարցերում օգտագործվում էր առկա (1998-99թթ.) միտումների գծային ինտերպոբացիան: Ի հավելումն, գիտության ու տեխնոլոգիայի, տնտեսական զարգացման և հատկապես հակամարտությունների կանխատեսման գնահատումները պարունակում էին «ոչգծայնության» տարրեր, օրինակ' անակնկալների, այսպես կոչված «վայրի քարտերի»1 առանձին դիտարկում զարգացումների 4 հիմնական սցենարային մոդելավորումների ժամանակ: Դրանք են. 1) լավատեսական «Ընդգրկուն գլոբալացում», 2) «Աղետալի գլոբալացում», երբ աշխարհի ազգաբնակչության մեծամասնությունը

1 Փոքեր թղթախաղի հայտնի եզր: Ի սկզբանե գոյացման փոքր հավանականություն ունեցող երևույթներ կամ «դեպքեր», որոնք, սակայն, հայտնվելու դեպքում, էականորեն փոխում են մոդելավորման արդյունքները կամ որակապես փոխում են ապագա զարգացումների կատարվող գնահատումները:

37

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

մնում է անմասն գլոբալացմաե բարիքներից, իսկ տեխնոլոգիական զարգացումը ոչ միայն չի լուծում զարգացող երկրների խնդիրները, այլև ապակայունացնում է ԶՈԶ տարածման վրա հսկողությունը, 3) «Տարածաշրջանային մրցակցությունը», երբ դանդաղում է գլոբալացման տեմպը և աճում է տարա-ծաշրջանային մեկուսացվածությունը, 4) «Հետբևեռային աշխարհը», երբ դանդաղում է ԱՄՆ զարգացումը և այնտեղ գերակշռում են մեկուսացվածության գաղափարները, իսկ արևմտյան կիսագնդի խնդիրները (վտանգավոր անկայունություն Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկայում) դուրս են բերում ԱՄՆ-ը Եվրոպայից:

Ծրագրի կարևոր հատկանշական գիծը, որն անհրաժեշտ է դիտարկել որպես դրա մեթոդաբանական առանձնահատկություն, ՀԱԽ ծրագրերի իրականացման սինքրոնացումն է ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների հետ: Սկսած ՀԱԽ 2015-ից, որի հիմնական արդյունքը տպագրվեց 2000թ. դեկտեմբերին, ՀԱԽ «Գլոբալ միտումները» այսուհետ կոչված են դաոնալու ԱՄՆ նորընտիր նախագահների համար յուրօրինակ պատգամ և հուշատետր [5]:

ՀԱԽ 2015 [5] փորձագետներն առանձնացնում են 2015թ. աշխարհի ապագան ձևավորող հետևյալ 7 հիմնական շարժիչները 1. ժողովրդագրություն, 2. բնական պաշարներ և բնապահպանություն, 3. գիտություն և տեխնոլոգիա, 4. համաշխարհային տնտեսություն և գլոբալացում, 5. ազգային և միջազգային ղեկավարում (governance), 6. ապագա հակամարտություններ, 7. ԱՄՆ համաշխարհային դերակատարում Ընդ որում, հիմնական դերակատարում կունենան ոչ այնքան այս շարժիչներից մեկը կամ մյուսը, որքան նրանց փոխազդումը կամ զուգամիտումը, դրանց այսպես ասած սիներգետիկ ազդեցությունը: Ընդհանուր աոմամբ հաստատելով ՀԱԽ 2010 գլոբալ մասշտաբով հիմնական եզրահանգումը' [3]-ում ուժեղացվում է գլոբալացման գործոնի գնահատումը' մանավանդ տեղեկատվական ու միջ- և վերազգային տնտեսական համագործակցության առումներով: Ընդգծվում է ոչ պետական կառույցների հետ ազգ-պետությունների ղեկավարման (governance) ունակության կարևորությունը թե դրական, թե բացասական առումներով: Տեխնոլոգիաների առումով հատուկ առանձնացվում են կենսատեխնոլոգիան ու տեղեկատվական տեխնոլոգիան և հատկապես դրանց միջև զուգամիտման կարևորությունը: Ընդգծվում է ԱՄՆ համաշխարհային հեգեմոնիայի կարևորությունը' որպես գլոբալ ձևագոյացնող գործոն:

Վերահաստատելով նախորդ ծրագրի հետևությունը [5]-ի փորձագետները գտնում են, որ 1999-2015թթ. ժամանակահատվածում հակամարտությունները կշարունակեն կրել հիմնականում ներպետական բնույթ: Հնարա-

38

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

վոր միջպետական հակամարտություններում առանձնացվում եե այն միտումները, որոնք կգոյանան ռազմարդյունաբերական հզորության աճից' Հնդկաստանի ու Չինաստանի պարագայում, և նվազումից' ՌԴ ու, հավանաբար, Ճապոնիայի պարագայում: Եվրոպայի համաշխարհային դերակատարումը կսահմանափակվի հիմնականում տնտեսական դաշտով: Թուրքիայի անդամակցության հարցը Եվրոպայի ներքին ու գլոբալ խնդիրների, ինչպես նաև ԱՄՆ-Արևմուտք հարաբերությունների համար կունենա էական նշանակություն: Ներքին դաշտում Թուրքիայում կգերիշխեն ազգային ինքնության, կրոնի դերակատարման, ինչպես նաև էթնիկ լարվածության հարցերը: Տարածաշրջանային առումով Թուրքիայի ազգային անվտանգության քաղաքականությունը խարսխված չի լինի որևէ մեկ հարցի վրա1, այլ կզբաղվի էներգետիկ ու տնտեսական համագործակցության, ԶՈԶ տարածման, տրանսպորտի և ջրամատակարարման խնդիրներով: Իսկ թուրքական քաղաքականության ամենակարևոր հարցը կլինի այն, թե ինչ դիրք գրավի ներքին և տարածաշրջանային միջպետական հակամարտությունների ժամանակ2

2015թ. Ռուսաստանը կշարունակի լինել ԵՄ-ից դուրս, և ենթակա ժողովրդագրական բացասական ճնշման (130 մլն բնակիչ 2015թ.' 2000թ. 146 մլն բնակչի դիմաց): Գլոբալ առումով ավելի ակտիվ դերակատարման ցանկությունը կբախվի ՌԴ նվազող տնտեսական հնարավորություններին: 2015թ. «Եվրասիա» հասկացությունը կլինի ընդամենը աշխարհագրական տերմին, զուրկ համախմբող քաղաքական, տնտեսական և մշակութային իրողություններից: Սակայն հետխորհրդային տարածքում Ռուսաստանը կշարունակի մնալ որպես ամենակարևոր դերակատար: [5]-ի համաձայն, «հաշվի առնելով աշխարհագրական մերձավորությունը և մշակութային կապերը, Կովկասը քաղաքականորեն ավելի մոտ կլինի հարավային և արևմտյան հարևաններին, քան Ռուսաստանին: Այնուամենայնիվ, կպահպանվի կարևոր անկախություն' հատկապես էներգետիկայի ոլորտում»3:

ՄԱ-ն կշարունակի լինել անկայուն, թեև այստեղ կլինի Պաղեստինի պետությունը: Էական գործոն կհանդիսանա ժողովրդագրական ճնշումը' 2015թ. ՄԱ բնակչությունը կաճի 32%-ով: Անկայունության հետևում կանգնած կլինեն Իրաքը (33 մլն բնակչությամբ' 2015թ., աճ' 47%), Իրանը (79 մլն բնակչությամբ, աճ' 21%) և Ս.Արաբիան (25 մլն բնակչությամբ, աճ' 56%): Հավանական է ՄԱ–Հնդկաստան-Չինաստան համագործակցությունը էներգետիկ, ՄԱ-ԵՄ առևտրատնտեսական և ՄԱ– Իսրայել–Թուրքիա-Հնդկաստան 1

1 Օրինակ' պանթուրքիզմի գաղափարախոսության վրա:

2 Իրաքյան պատերազմ, իսկ ռեարոսպեկաիվորեն' վրաց-օսական պատերազմ ու ռուս-վրացական առճակատում:

3 Այդպես է բնագրում, տե ս [5, p. 68]: Սա ՀԱԽ 2015-ի թերևս ամենազավեշտալ^ պնդումներից է:

39

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

ռազմատեխնիկական և անվտանգության (Թուրքիա) ոլորտներում: Կշարունակվի ԶՈԶ տարածաշրջանային մրցավազքը:

Վերջապես, 2015թ. Հարավային Կովկասը կմնա անկայուն' չլուծված հակամարտությունների և Ռուսաստանի խառնակչության (meddling) պատճառով1: Վրաստանը հավանական է հասնի որոշակի քաղաքական և տնտեսական կայունության' մասնակիորեն էներգակիրների տրանզիտի շնորհիվ: Սակայն տարածաշրջանում այն կմնա Ռուսաստանի ուշադրության կենտրոնում: Հայաստանը, հավանաբար կմնա հիմնականում մեկուսացված և կշարունկի լինել Ռուսաստանի կամ, հավանական է Իրաեի հաճախորդը: Այն կհանդիսանա տարածաշրջանային «վայրի քարտ»: Քիչ հավանական է, որ Ադրբեջաեի հաջողություններն էներգետիկ ոլորտի զարգացման գործում հանգեցնեն այս երկրի համատարած բարգավաճմանը: Ադրբհջանը կհանդիսանա միակողմ տնտեսությամբ երկիր, հասարակության բոլոր մակարդակներում համատարած կոռուպցիայի մակարդակով: Համաձայն գնահատումների' 2015թ. Վրաստանի բնակչությունը կկրճատվի մոտ 300 հազարով, մոտ 1 մլն-ով կավելանա Ադրբեջաեի բնակչությունը (8.67 մլն 2015թ, աճ' 9%-ով), իսկ Հայաստանի բնակչությունը կմնա մոտավորապես նույնը ' մոտ 3.4 մլն [5, էջ 67]:

2.3. ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2020»

Գործընթաց և մեթոդաբանություն: Քննարկվող շարքում ՀԱԽ 2020-ը թերևս առաջին իրոք միջազգային բնույթի ծրագիրն էր: Բացի ԱՄՆ և ՄԹ ՀտՀ ներկայացուցիչներից, դրան լայնորեն ներգրավված էին մի շարք երկրների ակադեմիական շրջանակների տարբեր ազգության փորձագետներ: Ծրագրի իրականացման ընթացքում կազմակերպվեցին առնվազն 26 կոնֆերանսներ և առանձին գիտաժողովներ, այդ թվում' Հունգարիայում, Սինգապուրում, Չիլիում և այլն (տե'ս Հավելված Գ): Այս կոնֆերանսների նյութերից շատերը բաց են և ներկայումս հասանելի են: Խախտելով ավանդույթը' ծրագրի վերջնական հաշվետվությունը կոչվում էր «Քարտեզագրել ապագան: ՀԱԽ 2020», այն հրատարակվեց 2004թ. դեկտեմբերին [6]:

Մեթոդաբանության առումով ՀԱԽ 2020 ծրագիրը նախորդներից առաջին հերթին տարբերվում էր լայնորեն օգտագործված սցենարային խաղերի 1

1 2007թ. ապրիլին գաղտնազերծված և այժմ հասանելի ԱՄՆ ԿՀՎ մի շարք նյութեր, այդ թվում' OU 99-10031 դա-սիչը կրող հաշվետվությունը վկայում է, որ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի համար սցենարային մոդելավորումները ԿՀՎ-ում սկսվել էին ավելի վաղ, քան ՀԱԽ 2015 ծրագրի մեկնարկը' առնվազն 1998թ. նոյեմբեր-դեկտեմբերից: Մինչև 2015թ. Կովկաս-կասպյան տարածաշրջանի համար դիտարկվել էին զարգացումների 8 տարբեր սցենարներ, համարյա բոլորը' հոռետեսական հետևություններով տարածաշրջանի համար:

40

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

իրակաեացմամբ' տարատեսակ «վայրի քարտերի» դիտարկումով: Հատկանշական է նաև ապագայի այս կամ այն տարբերակների գեղարվեստական նկարագիրը, օրինակ' անձնական օրագրում գրառումների, հուշերի կամ նորությունների երևակայական լրահոսի տեսքով: Ընդ որում, սցենարային խաղերի և համապատասխան վերլուծությունների արդյունքների քանակը այնպիսին էր, որ դարձել էր համարյա անըմբռնելի մեկ ընդհանրական հայացքի համար1: Թերևս նաև այս հանգամանքով է բացատրվում ՀԱԽ 2020 վերջնական հաշվետվության անսովոր անունը, որի մասին ասացինք վերը: Ավելի հստակ դա կարելի է տեսնել [6] աշխատության կառուցվածքի օրինակով: Բանն այն է, որ «Գլոբալ միտումների» նախորդ հաշվետվությունների նման [6] կառուցվածքը ըստ գլուխների այլևս չի հիմնվում փորձագետների կողմից որոշված ու ձևակերպված ապագան կերտող հիմնական շարժիչների քննարկման վրա: Դրանք, փաստորեն, առանձնացված այլևս չեն էլ քննարկվում: Փոխարենը, [6]-ում նյութը խմբված է չորս խոսուն վերնագրեր ունեցող բաժիններում. «Գլոբալացման հակասությունները», «Հառնող պետություններ' աշխարհաքաղաքական բնապատկերի փոփոխություն», «Ղեկավարման նոր մարտահրավերներ», «Տարածվող անԱվտանգությունը»1 2: Բաժինների հիմքում ընկած են ապագայի 4 երևակայական սցենարներ (Fictional Scenarios). Դավո֊ սը ' Չինաստանում, Pax Americana, Նոր Խալիֆայությունը և Վախի շրջանը:

1 Ըմբռնելիության եզրին գտնվող ապագայի մոդելավորման այսպիսի բազմազանությունը, եզրակացությունների հստակության կորուստը, մեր կարծիքով, չափազանց բնութագրական է նոր դարասկզբին: Իրոք, մանիպուլյացիաների ենթակա Իրականությանբացահայտմանն Բազմատարբերակ ապագաների լեյթմո-տիվները դարասկզբին դարձել էին կրկնվող և, եթե կուզեք' հիվանդագին: Այս երևույթը կարելի է հստակորեն տեսնել փիլիսոփայությունից (Multivers versus Univers) ու ֆիզիկայից (կրկին ուշադրություն Հ.Էվերթ 3-րդի «Բազմաթիվ աշխարհների» հայեցակարգի նկատմամբ) մինչև կինեմատոգրաֆ (eXstenZ 1997թ, The TRUMAN Show 1998թ, Matrix 1999թ., Dark City 2000թ.), ազգ-պետություններում անկայունությունների մոդելավորումից (նույն ՀԱԽ կամ PITF կազմակերպությունների աշխատանքները) մինչև համաշխարհային տնտեսության վրա հում նավթի գների տատանման ազդեցության մոդելավորում (Oil Shockwave սցենարային խաղեր, տե ս ստորև) և այլն: Երևույթի ակունքները կարելի է տանել մինչև Ս.Լեմի «Ֆու-տուրոլոգիական կոնգրես» (1983թ.), Ա.Ազիմովի «Հավերժության վերջը» (1956թ.) վիպակները, Օրուելի, Զա-մյատինի կամ Հաքսլի ուտոպիաները կամ XX դարի 30-ականների քվանտային հեղափոխությունն ու ավելի հեռուն: Սակայն, այս ամենի աշխաpհաքաղшքակшե կիրաոումն՚է, որ անհրաժեշտ է դիտարկել որպես նոր, զուտ դարասկզբի երևույթ.:

2 Pervasive Insecurity. Իհարկե, [6] տվյալ բաժնի վերնագիրը, ուր խոսքը ահաբեկչության տարածման և ներքին կոնֆլիկտների սաստկացման մասին է, միանգամայն համարժեքորեն կարելի էր թարգմանել «Տարածվող վտանգ»: Այստեղ մենք պարզապես ցանկանում ենք ընդգծել, որ արդի և խոսակցական անգլերեն secure ուղիղ ձևին արդի և խոսակցական հայերենում համապատասխանում է անվտանգ հասկացությունը' վտանգ ուղիղ ձևի ժխտական մասնիկով: Հայերեն լեզվի, մեր մտածելակերպի և պատմության համար վտանգը եղել է միշտ, անմիջական և ուղիղ: Դժվար է գտնել ատլանտյան աշխարհընկալման և մայրցամաքային խաչմերուկում ձևավորված մտածելակերպի միջև տարբերության ավելի խոսուն օրինակ' բառիս բուն իմաստով

41

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

ՀԱԽ 2020: Կրկնելով եոր աշխարհակարգի գալստի մասին ՀԱԽ 2010 աշխատության կենտրոնական եզրակացությունը' [6]-ում այն ձեռք է բերում ավելի տագնապալի երանգ: «1949-ից հետո, երբ ձևավորվեց Արևմուտքի դաշինքը, դեռ երբևէ միջազգային աշխարհակարգն այսքան անկայուն և դյուրափոփոխ չէր եղել», ասվում է [6] հենց առաջին տողում: Ապագան ձևավորող ամենազորեղ գործոնի' գլոբալացման առումով ՀԱԽ փորձագետները գտնում են, որ այն' տակավին անշրջելի է, սակայն կորցնում է արևմտյան դիմագծերը: Հաջորդ զորեղ գործոնը' ԱՄՆ հեգեմոնիան, տարատեսակ փորձությունների կենթարկվի' ասիական երկու հսկաների (Չինաստան, Հնդկաստան) գոյացմամբ, ընդլայնվող հակաամերիկանիզմով, տեխնոլոգիաների և ԶՈԶ տարածումով, տարբեր խնդիրների շուրջ (ուժի կիրառում, կլիմայի փոփոխություն, ողնուղեղային բջիջների օգտագործում, կլոնացում) տարածա-շրջանային և քաղաքակրթական էթիկ տարաձայնություններով և այլն: 2004-2020թթ. ժամանակահատվածում զգալի կլինի զարգացած երկրներում (բացի ԱՄՆ-ից) բնակչության ծերացման, ոչ պետական կառույցների ինչպես նաև քաղաքական իսլամի գործոնների ազդեցության զորեղացման, Աֆրիկայից Ասիա ձգվող «անկայունության աղեղի» գործոնները: Հետաքրքրական է, որ ՀԱԽ 2020 փորձագետների կարծիքով' նշված ժամանակաշրջանում աոկա էներգետիկ հնարավորությունները (պաշարներ և արտադրություն) բավարար կլինեն գլոբալ պահանջարկի համար:

[6]-ում տարածաշրջանների և առանձին երկրների համար անմիջական գնահատումներ չեն բերվում: Սակայն, ՀԱԽ 2020 հարակից նյութերից մեկում կարելի է գտնել հետևյալ ձևակերպումները1: Հարավային Կովկասը (Ադբբե-ջան և Վրաստան) կցանկանա Ռուսաստանից իրեն ավելի հեռու պահել, թեև որպես պետություն' Վրաստանի կենսունակությունը կմնա տակավին փխրուն: Հայաստանը կշարունակի լինել Ռուսաստանի մոտ և կայուն հարևանը ' պահպանելով, սակայն, սեփական ինքնությունը: Եվրասիայում Ռուսաստանը կմնա որպես հիմնական ուժային կենտրոն' ԱՊՀ տարածքում պահպանելով իր էական շահերը: Կապերը սլավոնական հանրապետությունների հետ (Ուկրաինա և Բելառուս) կլինեն ավելի սերտ և հավանաբար կինստիտուցիոնալացվեն: Մոդելավորումների ժամանակ Ռուսաստանը չի դիտարկվել իբրև Եվրոպա տարածաշրջանի մաս:

ՄԱ տարածաշրջանի համար բոլոր վաղ ծրագրերում ձևակերպված շարժիչների կրկնությունից զատ, ՀԱԽ 2020 փորձագետներն ավելացնում են նաև իշխողների և իշխվողների միջև «սոցիալական կոնտրակտի» վերանայ- 1

1 NIC2020 Project: Commonwelth Conference: Scenarios. December 2003. Նշենք, որ սրա հետևանքով ՀԱԽ 2020-ը բացակայում է Հավեչված Բ ցանկում և ՀԱԽ կայքի որոնողական ծառայության Հայաստանին վերաբերող ԱՀԳ-ների մասին հարցումների արդյունքներում:

42

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

մաե խեդիրե այնպիսի երկրեերում, ինչպիսիք եե Իրաեը և ՍԱրաբիաե: Իրաքի համար ԱՄՆ տեսաեկյուեից ամեեաեպաստավոր զարգացումը համարվում է «Շվեյցարիաե' Տիգրիսի ափիե» սցեեարը1: Միեչ 2020թ. չի բացառվում Իսրայելա֊սիրիակաե լայեածավալ ոազմակաե կոեֆլիկտի գոյացումը: Երկչոտ հույսեր եե կապվում դիտարկվող ժամաեակահատվածում Յ.Արաֆա-թի խիստ հավաեակաե մահվաե և պաղեստիեյաե ավելի մեղմ իշխաեություե-եերի ի հայտ գալու հետ1 2:

2.4. ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2025»

Գործընթաց և մեթոդшբանությnւն: 2007թ. մեկեարկած ՀԱԽ 2025-ը շարուեակում և խորացեում է եախորդ ծրագրի միջազգայիե բեույթը: Աշխա-տաեքեերիե լայեորեե եերգրավված էիե իեչպես ՀտՀ, այեպես էլ մի շարք երկրեերի տարբեր ազգությաե փորձագետեեր և ակադեմիակաե շրջաեակ-եերի մասեագետեեր: Ծրագրի իրակաեացմաե ըեթացքում կազմակերպվեցիե բազմաթիվ կոեֆերաեսեեր և աոաեձիե գիտաժողովեեր, սակայե Ծրագրայիե վերջեակաե փաստաթղթում' հրապարակված 2008թ. դեկտեմբերիե, բացակայում է դրաեց ցաեկը [7]: Ներկայումս հասաեելի եե ՀԱԽ 2025-ի որոշ հարակից եյութեր (տե'ս Հավելված Գ): Մեթոդաբաեությաե առումով [7]-ում լայեորեե օգտագործված եե համակարգչայիե մոդելավորումեեր, «վայրի քարտերի» դիտարկմամբ տարատեսակ մոդելայիե խաղեր և «Նոր աշխարհի» երևա-կայակաե գեղարվեստակաե սցեեարայիե մշակումեեր3:

ՀԱԽ2025 [7]-ի կեետրոեակաե եզրակացություեը պետք է համարել այե, որ 2025թ. աշխարհը կլիեի բազմաբևեռ, իսկ ԱՄՆ֊ը, թեև կհաեդիսաեա ամե-եահզոր միաեձեյա երկիրը, սակայե գլոբալ առումով' ոչ հեգեմոե: Նշեեք, որ [7]-ի այս դրույթը դրամատիկորեե տարբերվում է եախորդ ծրագրերի

1 Իրաքի համար դիտարկված բոլոր այլ 4 սցեեարեերը («Ռադիկալ մահմեդակաեացում», «Ուժեղ աշխարհիկ ղեկավար», «Քաղաքացիակաե պատերազմ» և «Իրաքի մասեատում») համարվում եե տարածաշրջաեում ԱՄՆ եպատակեերի պարտություե:

2 Մ.Աբաս և Ֆաթահ կուսակցություե:

3 Դրաեք եե. 1. «Աշխարհե աոաեց Արևմուտքի», եկարագրված 2025թ. Շաեհայի համագործակցությաե կազ-մակերպությաե ղեկավարի եամակում, ուր պատկերված է մի աշխարհ, որտեղ ԱՄՆ-ը հետ է քաշվել թե' Եվրոպայից, թե ' Միջիե Արևելքից ու Աֆղաեստաեից, իսկ հիմեակաե ուժայիե կեետրոեեեր եե Չիեաստաեը և ՌԴ-ե, որոեց շուրջ համախմբված եե Իրաեե ու Հեդկաստաեը, 2. «BRIC զարթոեքը», որում եկարագրված է Չիեաստաեի և Հեղկաստաեի միջև ծագածհակամարություեը էեերգակիրեերի շուրջ, 3. «Աշեաեայիե աեա-կեկալը»՝ պատկերված ԱՄՆ ապագա եախագահի օրագրում, որը եկարագրում է կլիմայի փոփոխությաե հետ կապված աղետալի իրավիճակը և 4. «Ոչ լոկալ քաղաքակաեություեը», հոդված Ֆայեեեշըլ Թայմս ամսագրի 2025թ. համարեերից մեկում, ուր եկարագրվում է, թե իեչպես տարատեսակ ոչ պետակաե կազ-մակերպություեեերը, կրոեակաե խմբերը և բիզեեսի եերկայացուցիչեերը համախմբված ջաեքերով ապահովվում եե ՄԱԿ եոր եախագահի' իրեեց թեկեածուի ըետրություեը: Վերջիես, թվայիե հեոահաղորդակցու-թյաե, զարգացած և բարեկեցիկ միջիե դասի ու վերազգայիե տետեսակաե համակարգերի այս ապագա աշխարհում հաղթակաեորեե ձեոեամուխ է լիեում բեակլիմայակաե մարտահրավերեերի լուծմաեը (իեչպես չհիշես Ա.Գորիե և “The Day After Tomorrow”2004թ. ֆիլմը և «կլիմայակաե աղետեերի» թեմաեերով վերջիե տարիեերի հոլիվուդյաե ու այլ ստուդիաեերի բլոքբաստրեերը):

43

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

հետևություններից: Բացի այդ, ըստ [7]-ի, բարիքների և հարստության շարժը Արևմուտքից Արևելք, այժմ արդեն շոշափելի, 2025թ. կհասնի աննախադեպ աստիճանի: Կմերձենան զարգացած և զարգացող երկրների ազգային հզորությունները1, կշարունակեն հզորանալ ոչ պետական կազմավորումները և կառույցները: Չինաստանի և Հնդկաստանի հետագա ուժեղացման հետ մեկտեղ այս ամենը կհանգեցնի աշխարհի բազմաբևեռ կառուցվածքի' դրան բնորոշ ուժերի հավասարակշռման համակարգի գոյացմամբ, միջպետական լարումների և նույնիսկ կոնֆլիկտների հավանականությամբ, ինչը խիստ հատկանշական էր անցած դարերի համար: Այս իրավիճակը [7] հենց առաջին գլխում պատկերավոր անվանվում է «հետ ' դեպի ապագա»: Մյուս գլոբալ գործոնի' ժողովրդագրության կապակցությամբ [7]-ում նշվում է, որ պատա-նյաց բողջի ալիքը կպարպվի «անկայունության աղեղի» գրեթե բոլոր երկրնե-րում, թեև «արձագանք» ալիքները կարող են շոշափելի դերակատարում ունենալ Աֆղանստանում, Պակիստանում, Նիգերիայում, Եմենում, Գազայի հատվածում և հատկապես Իրանում, որը տարածաշրջանում կունենա զարգացման իր չափազանց ուրույն «ուղեգիծը»:

Հակառակ նախորդ ՀԱԽ ծրագրերի, [7]-ի փորձագետները գտնում են, որ ապագա հակամարտությունները հավանականորեն կկրեն միջպետական բնույթ և ուղղված կլինեն ռեսուրսների վրա գերիշխման հաստատմանը: Տնտեսական զարգացումը, հատկապես' Հնդկաչինում, զուգորդված 2025թ. ակնկալվող աշխարհի բնակչության մոտ 1.2 մլրդ ավելացմամբ, շատ տարածաշրջաններում էական լարվածություն կառաջացնի բնական պաշարների (էներգակիրներ, մաքուր ջուր, պարեն) վրա վերահսկման առումով: Ընդհանրապես, էներգակիրների շուրջ լարումները և հակամարտությունները էականորեն կազդեն ընդհանուր քաղաքական կայունության վրա և [7]-ի փորձագետների պնդմամբ' «էներգետիկան կդաոնա աշխարհաքաղաքականություն»: ՀԱԽ ծրագրերի պատմության մեջ առաջին անգամ [7]-ում վերականգնվող էներգետիկան և էեերգшխեայnղnւթյnւեը դիտարկվում են որպես ռազմավարական նշանակության գործոններ: Ի մի բերելով այս ընդհանուր միտումները' ՀԱԽ փորձագետները նշում են, որ պատմականորեն բազմաբևեռ աշխարհն ավելի անկայուն է, քան երկբևեռ կամ միաբևեռ աշխարհը, ու «թեև քիչ հավանական է, որ ներկայիս միջազգային համակարգը հիմնահատակ փուլ գա, ինչպես դա պատահեց 1914-18թթ., երբ կանգնեց ընդհանուր գլոբալացման գործընթացը, սակայն զարգացման առաջիկա 20 տարիները լի են վտանգներով... Մենք չենք

1 National Power. ՀԱԽ 2025 ծրագրի շրջանակներում տվյալ երկրի «ազգային հզորությունը» հաշվարկվում է International Futures (http://www.ifs.du.edu/) համակարգչային մոդելի օգնությամբ, որի 5-րդ սերնդի տարբերակը օգտագործվել էր դեռ ՀԱԽ 2020 ծրագրի ընթացքում: «Ազգային հզորությունը» տվյալ երկրի ՀՆԱ, ռազմական ծախսերի, ազգաբնակչության և տեխնոլոգիական առաջընթացի որոշակի ցուցիչների միջին կշռված գործակիցն է:

44

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

կարող բացառել սպառազինության մրցավազքի, տարածքային էքսպանսիայի, ռազմական հակամարտությունների և հեղաշրջումների XIX դարի սցենարը»: Ընդհանուր առմամբ, գլոբալ մասշտաբի եզրակացություններում [7]-ը թերևս ՀԱԽ բոլոր ծրագրերի մեջ ամենադրամատիկն է1:

3. Մտորումներ ՀԱԽ ծրագրային որոշ եզրակացությունների շուրջ

Ինչպես և միշտ, մեզ համար ելակետը պետք է լինի մեր հստակ և ուժեղ նվիրումը1 Իսրայելի անվտանգության խնդրին - տարածաշրջանում մեր այս ամենաուժեղ դաշնակցին և միակ կայացած ժողովրդավարությամբ երկրին: Նվիրում, որն առավել կարևոր է, քանի դեռ մենք պայքարում ենք տարածաշրջանի աճող վտանգների հետ. Իրանի հզորացում, քաոտիկ Իրաք, ալ-Քաիդայի վերածնունդ, Համասի և Հեզբոլլահի վերակտիվացում...

Ես ցույց կտամ աշխարհին, որ Ամերիկան հավատարիմ է

իր հիմնարար արժեքներին: Բ.Հ. Օբամա, հուլիս-օգոստոս, 2007թ.

Հանգամանքների բերումով սույն հոդվածը գրվում էր ԱՄՆ 44-րդ նախագահի ընտրությունների տարվա դեկտեմբերից մինչև հաջորդ տարվա հունվար ընկած «անցողիկ գործընթացների» ժամանակահատվածում, որը ԱՄՆ-ում հայտնի է որպես «իշխանության անցում»: Մեր կարծիքով' այն պետք է դի-տարկել որպես Ֆարլեյի «օրենքով» նկարագրվող ժամանակահատվածի1 2 3 կարևոր հավելում, յուրօրինակ մի վերջնամաս, երբ առավել հստակորեն գործում է այս օրենքի աշխարհաքաղաքական հետևանքների տրամաբանությունը: Ուզում ենք ասել, որ ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների տարվա ամռանից սկսած մինչև հաջորդ տարվա սկիզբ, առավել վառ, հաճախ' ողբերգական հետևանքներով, ի հայտ են գալիս արդիականության ամենացավոտ խնդիր-

1 Հոլիվուդը' ԱՄՆ հասարակության իրական հայելին, նորից հստակ կանխազգաց հոռետեսական ու էսխա-տոլոգիական այս տրամադրությունները' շատ ավելի շուտ, քան դա արեցին ՀԱԽ 2025 փորձագետները: Բավական է հիշել միայն այնպիսի էպիկական ժապավենների անակնկալ ավարտները, ինչպիսիք էին "Terminator 3: Rise of the Machines” (2003թ.) և "Star Wars Episode III: Revenge of the Sith” (2005թ.): Առաջին դեպքում կանխատեսված և, կարծես թե, կանխարգելված ապագա գլոբալ աղետը, այնուամենայնիվ, վրա է հասնում ճիշտ դասական հունական ողբերգությանը բնորոշ անխուսափելիությամբ: Իսկ երկրորդում հանրապետության պահապան ասպետը վերափոխվում է չարիքի կայսրության մութ տիրակալի: Զուգահեռները ԱՄՆ 2002-08թթ. իրողությունների հետ այստեղ միանգամայն թափանցիկ են: Հատկանշական է, որ երկու ժապավեններն էլ, պատմելով ի վերջո ապագայի կանխատեսման մասին, իրենք հենց ժամանակի մեջ յուրօրինակ ճանապարհորդություն են' հանդիսատեսին վերադարձնելով ակունք և փակելով այս ժապավենների ստեղծման ավելի քան երկու տասնամյակ տևած պատմական ցիկլը:

2 «Commit — հանձնարարել, ձերբակալել, կրակի մատնել, հողին հանձնել, կատարել ոճիր, վարկաբեկել»: (Մեջբերում «Անգլերեն-հայերեն բառարան»-ից, Հայաստան, Ե. 1984թ., էջ 174): Մենք commitment բառը թարգմանել ենք որպես նվիրում: Չի բացառվում, որ բառարանն ավելի իրավացի է:

3 Նախագահ Ֆ.Դ. Ռուզվելտի կուսակից, իսկ հետո' հակառակորդ, ընտրարշավների փորձառու կազմակերպիչ Ջ.Ֆարլեյի «դասական» օրենքը պնդում է, որ ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների արդյունքները հիմնականում ճշգրտորեն կարելի է կանխատեսել սեպտեմբերի վերջին — հոկտեմբերի սկզբին:

45

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

եերը, սրվում եե հակասությունները, բացահայտվում ու մերկանում եե միեչ այդ մշուշոտ գործըեթացեերը և միտումեերը: Ըեթերցողիե, որը չի զլաեա աեցած դարի կեսերից սկսած համադրել այս հատկաեշակաե ժամաեակա-հատվածում աշխարհում (և հատկապես Միջիե Արևելքում) տեղի ուեեցածը, սպասում եե բազում «լուսավորիչ» պահեր:

Իհարկե, հակառակ բեագիտակաե օրեեքեերի, քաղաքակաե «օրեեքեե-րիե» պետք չէ շատ լուրջ վերաբերվել: Բայց փաստը մեում է փաստ' ԱՄՆ եորըետիր եախագահ Բ.Օբամայի հաղթարշավի և վեհաշուք երդմեակալու-թյաե միջոցառումեերի ֆոեիե «Ֆարլեյի ըեդլայեված օրեեքը» գործեց ողջ ուժով: Խոսքս, իհարկե, 2008թ. ամռաեը ռուս-վրացակաե հարաբերություեեե-րի սրմաե, օգոստոսյաե վրաց-օսակաե պատերազմի ու դրա աշխարհաքաղա-քակաե հետևաեքեերի և ԱՄՆ-ում «իշխաեությաե աեցմաե» ժամաեակ ծավալված Գազայի հատված Իսրայելի եերխուժմաե ու Ռուսաստաե-Ուկրաիեա-Եվրոպա գազայիե հակամարտությաե մասիե է1: Ուստի, զարմաեալի չէ, որ մտորելով ՀԱԽ «Գլոբալ միտումեերի» հիմեակաե հետևություեեերի մասիե, մեեք ակամայից դրաեք դիտարկում էիեք եերկայումս տեղի ուեեցածի լույսի եերքո: Առավել ևս, որ բոլոր այս երևույթեերե աեմիջակաեորեե վերաբերում եե մեր տարածաշրջաեիե և մեզ:

Նախ փորձեեք առաեձեացեել այե «չոր մեացորդը», որը, կարծում եեք, բեութագրակաե է ՀԱԽ քեեարկված չորս ծրագրերի համար' առավել ևս, որ 1996-իե մեկեարկած առաջիե ՀԱԽ 2010-ից արդեե աեցել է ավելի քաե 10 տարի, իեչը մեզ դեում է հարմարավետ կացությաե մեջ' աեմիջակաեորեե համեմատելու կատարված կաեխատեսումեերը դեպքերի իրակաե զարգա-ցումեերի հետ: Մեեք ամբողջացրել եեք ՀԱԽ հիմեակաե արդյուեքեերը մեկ ըեդհաերակաե աղյուսակում' եշելով ծրագրի աեվաեումը և ՀԱԽ տվյալ ծրագրի վերջեակաե արդյուեքի հրատարակմաե տարեթիվը1 2: Նայելով այս աղյուսակիե և մտաբերելով ստացված արդյուեքեերը' առաջիեը, իեչ ակեերև կարելի է տեսեել ու զգալ, այե է, որ աշխարհը դաոեում է ավելի բարդ ու խրթիե3: Ներքիե փոխկապակցվածությաե հետևաեքով բարդաեում եե ըեթա-

1 Մի պարսիկ և մի հույե լրագրողեերի դիպուկ ձևակերպմամբ, ԱՄՆ հեռացող վարչախմբի վերջիե երկու եվեր-եերը Իսրայելիե և Ռուսաստաեիե համապատասխաեաբար («Եվրոպակաե սպառողեերիե ռուսակաե գազի երաշխավորված մատակարարմաե» մոսկովյաե միջազգայիե կոեֆերաես: ՌԴ եախագահ Դ.Մեդվեդևի ասուլիսը Կրեմլում, 17 հուեվարի, 2009թ.): Ամեեևիե չցաեկաեալով ըեկեել կոեսպիրոլոգիայի գիրկը, այեուամեեայեիվ, վստահ եեք, որ այս համատեքստում պետք է դիտարկել եաև հում եավթի գեայիե արտառոց դիեամիկաե 2008թ. 2-րդ կեսի ողջ ըեթացքում և 2008թ. վերջից ծավալվող գլոբալ ֆիեաեսատետեսակաե ճգեաժամը:

2 Նկատեեք, որ եյութե ի ցույց է դեում աեցած տասեամյակում աեգլերեե, ռուսերեե և հայերեե վերլուծու-թյուեեերի և հոդվածեերի մի ստվար զաեգվածի աղբյուրը: Բեակաեաբար, դրաեց շարքում առավել գեահա-տելի եե այե սակավաթիվ վերլուծություեեերը, որոեք ժամաեակագրորեե կամ կաեխում էիե ՀԱԽ համա-պատասխաե համարժեք հետևություեեերը, կամ կատարվում էիե դրաեց զուգահեռ ու դրաեցից աեկախ: Ուրախալի է, որ դրաեց շարքում կարելի է եշել և «Նորավաեք» ԳԿՀ որոշ հրապարակումեեր:

3 «Տուեը այե տեղե է, որտեղից ճաեապարհ ես ըեկեում: Մեեք ծերաեում եեք / և աշխարհը դառեում է ավելի աե-ճաեաչելի, բարդաեում եե ռիթմերը / կյաեքի ու մահի...»,- կասեր Թ. Ս. Էլիոթը (Four Quartets, East Couker, 1943):

46

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

ցող գործընթացների զարգացման միտումները, ապագան դառնում է անորոշ, դժվար կանխատեսվող, ենթակա անակնկալ փոփոխությունների տարատեսակ «վայրի քարտերի» շնորհիվ' տեխնոլոգիաների զուգամետ զարգացումից մինչև այս կամ այն երկրի վարքի փոփոխություն: ՀԱԽ 2010-ից մինչև 2025 ակներև է իրապես գլոբալ գործոնների գնահատականների ավելի տագնապալի ու մտահոգիչ բնույթը. դանդաղում է գլոբալացման ընթացքը, փոխակերպվում դրա դիմագիծը' դառնալով ավելի «արևելյան»: Աշխարհը միաբևե-ռությունից անցնում է ավելի բազմազան ուժային կենտրոններով կարգավիճակի, փոխվում է հավանական հակամարտությունների բնույթը' ներպետականից դառնալով միջպետական: Սաստկանում է պայքարը բնական ռեսուրսների համար' էներգակիրներ, ջուր, պարեն, իսկ բնապահպանական խնդիրները, կլիմայի գլոբալ փոփոխումը, ԶՈԶ մրցավազքը, ոչ պետական կազմավորումների և կառույցների աճող զորեղությունը քայքայում է կարծես բնականոն դարձած ազգ-պետությունների գոյատևումը: Այսպիսին են

զգացումները, որոշակի առումով այսպիսին է նաև իրողությունը: Բայց մի կողմ դնենք զգացմունքները:

Փաստենք սպեցիֆիկ խնդիրներով (ժողովրդագրություն, պատանյաց բողջ, ռեսուրսների բաշխում, տեխնոլոգիական առաջընթաց և այլն) ՀԱԽ կողմից կուտակված փաստացի նյութերի հարստությունը, անալիտիկ վերլուծությունների և գնահատումների համարժեքությունը, ձևակերպված արդյունքների կարևորությունը: Երկարատև փնտրտուքներից հետո կարծես թե բյուրեղացել է տվյալ երկրի «Ազգային հզորության» գնահատման տիրույթը. այն ներառում է միայն ՀՆԱ, ռազմական ծախսերի, ազգաբնակչության դինամիկայի և տեխնոլոգիական առաջընթացի որոշակի ցուցիչներ1: Հայաստանի համար առանձնացնենք ժողովրդագրական և տեխնոլոգիական զարգացման կարևորագույն մարտահրավերները:

ՀԱԽ տարածաշրջանային գնահատումներն ընդհանուր առմամբ ճշգրիտ են ու հավասարակշիռ: Այս առումով ընդգծենք, որ ռազմավարական հեռանկարում Հայաստան֊ԵՄ համագործակցությունն աշխարհաքաղաքական և ուժային տեսանկյունից մեզ համար պետք է ունենա, հավանաբար, ավելի նվազ դերակատարում, քան համագործակցությունը տնտեսական, գիտական, տեխնոլոգիական, մշակութային դաշտում և արժեհամակարգային խնդիրներում:

Միևնույն ժամանակ, առանձին երկրների ՀԱԽ գնահատումներն ունեն մի փոքր պակաս ճշգրտություն, թեև նոր ուժային կենտրոնների գոյացումն ուրվագծված է միանգամայն հստակ: Այս առումով ընդգծենք, որ աշխարհաքադաքա- 1

1 Չափազանց ուշագրավ է դրանց ցանկում տվյալ պետության «ժողովրդավարության» կամ «լեգիտիմու-թյան» հետ կապված տարատեսակ ցուցիչների բացակայությունը' այդքան սիրված ոչ վաղ անցյալում (տե 'ս, օրինակ, [1]):

47

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

կան տեսանկյունից Հայաստանի համար առաջին պլան պետք է գան երկկողմ հարաբերությունների հետագա խորացումն ու ընդլայնումը առաջին հերթին Իրանի և Չինաստանի, ինչպես նաև ԱՍՆ֊ի, Հնդկաստանի և ՌԴ֊ի հետ:

Դատելով ՀԱԽ պաշտոնական արդյունքներից' կարելի է եզրակացնել, որ օգտագործված մեթոդաբանությունների շրջանակում գլոբալ ֆինանսա֊ տնտեսական ճգնաժամերը վատ կամ բոլորովին չեն կանխատեսվում: Իսկ սա նշանակում է, որ Հայաստանի տնտեսությունը հնարավոըինս իմուն պետք է լինի այս անխուսափելի և դժվար կանխատեսվող ցնցումների հանդեպ:

Սակայն, ՀԱԽ երկու կարևորագույն պնդում հետագա պարզաբանում֊ ների կարիք ունի: Դրանք առաջին հերթին «Նոր աշխարհակարգի» գալստյան մասին բոլոր «Գլոբալ միտումների» և ՀԱԽ 2025֊ում ակնարկված ԱՍՆ հեգեմոնիայի վտանգման մասին պնդումներն են, ինչպես նաև նույն ՀԱԽ 2025֊ի «էներգետիկան կդառնա աշխարհաքաղաքականություն» պնդումն է: Ինչպես կտեսնենք ստորև, այս պնդումներն' առաջին հայացքից միմյանցից անկախ, իրականում սնվում են միևնույն ակունքից:

Դեռ 1997թ. «ՀԱԽ 2010»֊ից սկսած' «նոր աշխարհակարգի» գալստյան ու ազգ֊պետությունների անխուսափելի թուլացման մասին կենտրոնական թեզը, իսկ մյուս կողմից' «ԱՍՆ հեգեմոնիայի»' որպես հիմնական «ձևագոյացնող շարժիչի», կարևոր պնդումը կարմիր թելով անցնում է ՀԱԽ 2015 ու ՀԱԽ 2020 նյութերի միջով' մի փոքր թուլանալով միայն ՀԱԽ 2025֊ում: Մենք այս թեզերը համադրել ենք իրար, քանի որ կարծում ենք. ՀԱԽ 2010, 2015 ու 2020 հաշվետվություններում դրանց կրկներգ հիշեցնող միաժամանակյա պնդում֊ ները հակասում են հետխորհրդային աշխարհի իրողություններին: Եվ ինչպես ամեն հակասություն, այն մատնացույց է անում թաքնված որոշակի գործոնի առկայությունը: Այդ զորեղ գործոնը, մեր կարծիքով, նոր դարասկզբին ազգայնականության, ազգերի ինքնորոջման, ագային մտածելակերպի և, ինչու չասել' ազգ֊պետությունների ամրապնդման գործոնն է' հակառակ ՀԱԽ և շատ այլ աղբյուրների գնահատումների: Այս գործոնի հետևողական արհամարհումը կամ քողարկումը ՀԱԽ հիշյալ աշխատություններում (և այլուր), մեր կարծիքով, այնքան արտառոց է ու անտրամաբանական, որ արժանի է մի փոքր մանրամասնման:

Պարզենք այս «կրկներգի» ակունքները, առավել ևս, որ դա դժվար չէ անել: Դրանք ամենևին էլ «Գլոբալ միտումներ 2010»֊ի հայտնագործությունը չեն: Հիշենք միայն պարոնայք Ֆ.Ֆուկույամայի, Է.Թոֆլերի և այլոց 80֊ ականների վերջի տխրահռչակ աշխատությունները1: Շատ ավելի խոր ու 1

1 Դրանք, ի դեպ, բոլորովին չէին կանխատեսում ոչ ԽՍՀՍ փլուզումը, ոչ տարբեր ազգերի ինքնորոշման կամքի նոր դրսևորումները, ոչ շատ պետություններում, և առաջին հերթին' հենց ԱՍՆ֊ում, ազգային մտածելակերպի զարթոնքը:

48

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

հավասարակշիռ այս թեզերը շարադրված եե Հ.Քիսիեջերի' 1994թ. հրատարա-կած հիմնարար աշխատության առաջին իսկ գլխում, որը հեեց այդպես էլ կոչվում էր' «Նոր աշխարհակարգը» [8]: Քիսիեջերը պեդում է. մեկուսացմաե և մեսիակաեությաե բևեռեերի միջև ձևավորված ԱՄՆ քաղաքակաե և իետե-լեկտուալ միտքը սովետակաե կոմուեիստակաե համակարգի փլուզումով հաղ-թաեակ տոեեց: Սակայե, ճակատագրի հեգեաեքով, այս հաղթաեակը ԱՄՆ-իե կաեգեեցրեց մի այեպիսի աշխարհի դեմ հաեդիմաե, որից ԱՄՆ-ը փորձում էր խուսափել գոյությաե ողջ ըեթացքում: Ըեդ որում, ԱՄՆ-ը այլևս չի կարող ոչ մեկուսաեալ դրանից, ոչ իշխել այե: Այս եոր աշխարհում ազգայեակաեություեը և ազգ-պետություեեերը նոր ավյուն ու եոաեդ ձեոքբերեցին: Այս պարագայում միջազգային հարաբերություններն անխուսափելիորեն կկրեն ուժերի հավասարակշռության համակարգի բնույթ' ճիշտ ինչպես եվրոպական պետությունների պարագայում' XVIII-XIX դարերում: Մի բան, որը, ըստ պրե Քիսիեջերի, «չափազանց խորթ է ԱՄՆ-իե և անհարմար»1: Կարծում ենք, որ այս մի քանի տողում խտացված եե ՀԱԽ դիտարկված բոլոր ծրագրային ուսումնասիրությունների ողջ բովանդակությունը' քննարկվող տեսանկյունից1 2:

Զարմանալի է, բայց փաստ, որ Սպիտակ տան և Պետդեպարտամեետի վետերան Հ.Քիսիեջերի [8] այս մտորումներն իրենց հերթին ընդամենը երկխոսության ուշացած փորձ, յուրօրինակ անդրադարձ էին XX դարի իրական մարգարեներից մեկի և ԱՄՆ դիվանագիտական ու աշխարհաքաղաքակաե մեյեսթըիմի «սպիտակ ագռավ», մեծն Ջ.Քեեաեի 1950-70թթ. մտորումներին: Աեդրադրաձ' միայն մեկ կարևոր ճշգրտումով. ի տարբերություն պրե Քիսիեջերի, Ջ.Քեեաեը երբեք չի կարծել, թե ԱՄՆ-ը չի կարող վարել սեփական ազգային շահերի վրա հիմնված և ուժերի հավասարակշռության ձևավորվող համակարգին ներդաշնակ ազգային քաղաքականություն: Քեեաեը երբեք չի կարծել, թե այսպիսի քաղաքականությունը «խորթ է ԱՄՆ-իե և անհարմար»: Հակառակը, նա կարծում էր, որ այդ քաղաքականությունն է, որ կազատի ԱՄՆ-իե և աշխարհը շատ ու շատ աղետներից: Միգուցե նաև այդ պատճառով' ի տարբերություն պրե Քիսիեջերի, Ջ.Քեեաեը այդպես էլ չղեկավարեց ԱՄՆ Պետդեպարտամեետը և չդարձավ ԱՄՆ թե դեմոկրատ, թե հանրապետական նախագահների անվտանգության գծով խորհրդականը:

ռ

Իեչո վ բացատրել ՀԱԽ ծրագրերի այս կուրությունը նշյալ, կարծես թե'

ռ

ակներև գործոնի հանդեպ: Բանն ի եչ է: Կարծում ենք' իսրայելա-արաբակաե

1 Ընդգծումները մերն եե — Ա. Մ.:

2 2007թ. Ֆորիե Աֆեյրս-ի հուլիս/օգոստոսյաե համարում, այն ժամանակ նախագահական ընտրությունների դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու, Իլիեոյս նահանգի կրտսեր սենատոր Բ.Օբամաե, իր արտաքին քաղաքականությանը նվիրված ծրագրային հոդվածում գրում էր. «Ամերիկան այլևս չի կարող միայնակ դիմակայել եոր դարի մարտահրավերներին, բայց և աշխարհը չի կարող դիմակայել դրանց' առանց Ամերիկայի: Մենք ոչ կարող ենք փախչել աշխարհից, ոչ էլ կարող ենք ծնկի բերել այն» [12, p. 4]:

49

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

հակամարտությունում ԱՄՆ միակողմ և ըեդգրկուե եերքաշվածություեը: Դեռևս 1956թ. սեպտեմբերի 2-իե ԱՄՆ եախագահ Դ.Էյզեեհաուերը Մեծ Բրի-տաեիայի վարչապետ Է.Իդեեիե ուղղած եամակում, բացատրելով Միջիե Արևելքում, մոտալուտ իսրայելա-արաբակաե պատերազմում, ԱՄՆ չեզոք դիրքի աեհրաժեշտություեը, մասեավորապես եշում էր. «Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսայիե Աֆրիկայի, իսկ որոշ իմաստով եաև ողջ Ասիայի ու Աֆրիկայի ժողովուրդեերը համախմբվում եե ըեդդեմ Արևմուտքի այե աստիճաե, որ կարծես թե դա չի հաղթահարվելու ոչ եերկա սերեդի կյաեքի ըեթացքում, ոչ էլ եույեիսկ այս ողջ դարաշրջաեում, մաեավաեդ եթե չմոռաեաեք ռուսեերի խառեակչություե սարքելու ուեակություեեերը» [9, p. 667]: Ավաղ, մարգարեա-կաե այս բառերե ըստ արժաեվույե չգիտակցվեցիե, և XX դարի 2-րդ կեսի ողջ պատմություեը զարգացավ իսրայելա-արաբակաե հակամարտություեում Իսրայելի օգտիե ԱՄՆ խիստ միակողմաեի եերգրավվածությաե եերքո: Հաեգա-մաեք, որը, ՀԱԽ փորձագետեերի տերմիեաբաեությամբ, «ձևագոյացեող գոր-ծոե» դարձավ XX դարի 2-րդ կեսի համար: Թե այս միակողմաեի եերգրավ-վածություեը, թե «ողջ Ասիայի ու Աֆրիկայի ժողովուրդեերի» հակաամերիկյաե ըեդվզումը ամեեևիե էլ «չհաղթահարվեցիե» ոչ դարավերջիե, ոչ էլ եոր դարա-սկզբիե, երբ արդեե չկար ԽՍՀՄ-ը, իսկ Միջիե Արևելքում «ռուսեերի խառեակ-չություեը» մոտ երկու տասեամյակ այլևս համակարգված ու ծավալուե բեույթ չէր կրում: Ավելիե, հեեց այս ժամաեակ է սկսվում «ըեդվզմաե» եոր և դրամատիկ փուլը' իր ծայրահեղ ու աեմարդկայիե դրսևորումեերով հաեդերձ:

Ուշադրություե դարձեեեք եաև ՀԱԽ ծրագրերի ժամաեակագրությաեը: Դրաեց սկիզբը' 1996-97 ակաեեերը, հատկաեշակաե տարիեեր էիե ԱՄՆ-ի համար: ԽՍՀՄ փլուզումը, ԱՄՆ եախագահ Ռ.Ռեյգաեի հաղթակաե քաղաքա-կաե ժառաեգություեը, 90-ակաեեերի աջակողմյաե, կոեսերվատիվ ու ազգա-յիե մտածելակերպի զարթոեքը, եույեիսկ արդեե հիշատակված «Վեեոեայի» եյութերի հրապարակումը և շատ ու շատ այլ գործոեեեր էակաեորեե խաթա-րեցիե ամերիկա-հրեակաե «լիբերալ-դեմոկրատակաե» իսթեբլիշմեեթի ըեդ-հաերակաե իմիջը ԱՄՆ ժողովրդի աչքերում: Սկսվեց այդ վերեախավի առավել շարժուե և ճկուե հատվածի «փախուստը» դեպի ԱՄՆ Հաերապետակաե կուսակցություե ու կոեսերվատիվ քաղաքակաե դաշտ1: Իրաքի եերխուժումը Քուվեյթ, 2001թ. սեպտեմբերյաե ողբերգություեե էլ ավելի ամրապեդեցիե այս շարժը: Սկսվեց այե, իեչ 1996թ. ԱՄՆ եախագահակաե ըետրություեեերում Հաերապետակաե կուսակցությաե թեկեածու Փ.Բյուքեեեեը, մի փոքր ավելի

1 Երևույթը հայկակաե եորագույե քաղաքակաե պատմությաե համար եույեպես խորթ չէ: Եվ ըեդհաերապես, դարաբաժաեիե ու աեցած տասեամյակիե բեորոշ այս շարժը դեպի ազգայիե և հաերապետակաե քաղաքակաե դաշտ խորքայիե կապեր ուեի տարբեր երկրեերի պարագայում' Ֆրաեսիա, թե Մեծ Բրիտաեիա, Ռու-սաստաե, թե Բալթյաե երկրեեր, Վրաստաե թե Հայաստաե: Պատահակաե չէ եաև, որ Զ.Բժեզիեսկու հայտեի «շախմատայիե» գիրքը հրատարակվեց հեեց 1997թ.:

50

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

ուշ (2004թ.) որակեց որպես «ամերիկա-հրեակաե եեոկոեսերվատորեերի կողմից ԱՄՆ իշխաեությաե զավթում» [10, Ch. 2]: Այս ողջ ըեթացքում «ԱՄՆ որոշիչ հեգեմոեիայի» գործոեը' այդքաե սիրված և հաճախակի քեեարկվող ՀԱԽ առաջիե երեք ծրագրերում, պրագմատիկ քաղաքակաեությաե տեսաե-կյուեից եշաեակում էր ոչ այլ իեչ, եթե ոչ եերխուժում Իրաք, սաստկացող ճեշում Իրաեի և Սիրիայի վրա, և ըեդհաերապես' Իսրայելի ազգայիե եպա֊ տակեերիե և աշխարհաքաղաքակաե ծրագրերիե ԱՄՆ գրեթե աեվերապահ1 պաշտպաեություե: Ըեդ որում, այս եվիրումը հասավ այեպիսի աեհավասա-րակշիռ վիճակի, որ ԱՄՆ կոեսերվատիվ քաղաքակաե մտքի եվիրյալ Ռ.Քիր-կի 1988թ. դիպուկ արտահայտություեը' «պարոեայք եեոկոեսերվատորեերը հաճախ պարզապես շփոթում եե ԱՄՆ մայրաքաղաքը Թել Ավիվի հետ», սկսեց լայեորեե մեջբերվել բազմաթիվ ամսագրերում և հասարակակաե ելույթեերում [11]1 2:

Նախագահ Բուշ-կրտսերի օրոք հրեակաե պետությաե ազգայիե քաղա-քակաեություեը ԱՄՆ-ում դարձել էր այեքաե «ըետաեեկաե, եերքիե խեդիր», որ 2004թ. ԱՄՆ եախագահակաե ըետրություեեերի ժամաեակ Նաթաեյահուե հայտեվում էր ամերիկյաե հեռուստաէկրաեեերիե եույեքաե հաճախ, որքաե որ CNN, CBS, NBC կամ FOX հեռուստաալիքեերի քաղաքակաե մեկեաբաեեերը: Բաեը հասավ երաե, որ ԱՄՆ համազգայիե եշաեակությաե թերթերում պարոեայք Փերլը, Վուլֆեեսոեը և այլք բացեիբաց աեվաեվում էիե ամերիկյաե «լի-քուդցիեեր»: Այս իրավիճակը սկսել էր ծաղրվել եույեիսկ հայտեի հեռուստա-տեսայիե քաղաքակաե շոուեերում' մի բաե, որ ԱՄՆ պատմությաե վերջիե 60 տարիեերի ըեթացքում երևակայելե աեգամ աեհեար էր:

Այսպիսով, ՀԱԽ 2025 իետոեացիոե փոփոխություեը ԱՄՆ հասարակու-թյուեում եեոկոեսերվատորեերի «ամերիկա-հրեակաե զավթմաե» հետևաեքեե-րի դեմ ըեդվզմաե, իսկ ավելի լայե' «ձախերից» դեպի «աջ» քաղաքակաե «տեկ-տոեակաե» շարժի և ԱՄՆ-ում ազգայիե մտածելակերպի զարթոեքի ըեդամեեը թույլ արտացոլաեքե է:

Եթե մի կողմ դեեեք ՀԱԽ հռետորակաեություեը, ապա սա է «եոր աշխարհակարգի գալստյաե», «ազգ-պետություեեերի թուլացմաե» և ԱՄՆ

1 Որքաե հիշում եմ, միակ բացառություեը, թերևս, ԱՄՆ մերժումե էր Իսրայելիե սպառազիեությաե որոշ տե-սակեերի «յուրայիե-ախոյաե» կոդերի տրամադրմաե և ԱՄՆ հետախուզակաե արբաեյակեերի տեղեկատ-վակաե հոսքից on-line ռեժիմում օգտվելու հարցում:

2 1988թ. Հերիթըջ Ֆաուեդեյշեում կարդացած 4-րդ դասախոսություեում Ռ.Քիրկը, բացի վերը բերված բառերից, եշում էր, որ «եեոկոեեերը» հաճախ խելոք եե, բայց իմաստուե' հազվագյուտ [11, p. 5]: Լիեելով XX դարի մեծագույե բաեաստեղծեերից մեկի' Թ.Ս. Էլիոթի վաղեմի ըեկերե ու երա պոեզիայի մեծ գիտակը Քիրկը վերջիեեերիս է ուղղում Էլիոթի հայտեի հարցը. «Ո ւր է իմաստեություեը, որը կորցրիեք գիտելիքի մեջ/Ո ւր է գիտելիքը, որը կորցրիեք իեֆորմացիայի մեջ»: Հարց, որը կարելի է ուղղել եաև տեղեկատվակաե տեխեո-լոգիաեերի զարգացումը (իմա' գլոբալացումը) աստվածացեող ՀԱԽ ծրագրերի որոշ փորձագետեերիե: Այե կարելի է ուղղել եաև մեր որոշ պետակաե այրերիե, որոեք, չգիտես իեչու, եույեացեում եե «բարձր տեխեոլո-գիաեերը» համակարգչայիե հմտություեեերի, իսկ աշխատաեքի արդյուեավետությաե աճը' իետերեետի արագությաե հետ:

51

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

վտանգված հեգեմոնիայի մասին ՀԱԽ «եղերերգության» մեխը: Իրականում, արդիականության «ձևագոյացնող գործոնը» ոչ թե ԱՄՆ հեգեմոնիան է կամ այդ հեգեմոնիայի թուլացումը, այլ ԱՄՆ ցավագին, երկար ու ոլորապտույտ ճանապարհը դեպի ազգ֊պետություն և ազգային քաղաքականության մշակում ու իրականացում: Սա է այս սքանչելի երկրի և նրա նորընտիր նախագահի առջև կանգնած իրական խնդիրն ու ամենակարևոր մարտահրավերը: Շատ ավելի կարևոր ու կենսական, քան ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարումը

ռ

կամ, նույնիսկ, ԶՈԶ մրցավազքը: Կհաջողվի արդյոք նախագահ Օբամային իրապես հաղթահարել այս ճգնաժամը' առանձին հարց է1: Բայց կասկածից վեր է, որ դա նոր վարչախմբի և ԱՄՆ-ի համար որպես պետություն, թիվ մեկ հարցն է: Օգտվելով ՀԱԽ 2020 փորձագետների Վրաստանին տրված գնահատականից շրջենք այն և նշենք. գալիք տարիներին ԱՄՆ֊ը հավանաբար կփորձի իրեն ավելի հեռու պահել Իսրայելից և կյանքի կոչել պաղեստինա֊ հրեական «երկու պետություն» կառուցվածքը, թեև որպես ազգ֊պետություն ու հանրապետություն ' ԱՄՆ կենսունակությունը կմնա տակավին փխրուն:

Ավելացնենք միայն, որ նորագույն պատմության մեջ Օբաման հզոր տերության առաջին ղեկավարը չէ, որ կանգնած է «ազգային խնդիր» կոչվող մարտահրավերի առաջ: Հնարավոր զարգացումների ամբողջ տիրույթն ընդգծելու համար հստակ զուգահեռ տանենք, օրինակ' ԽՍՀՄ պատմության հետ: Հիշենք միայն 4.Ուըանովին, Ի.Ջուղաշվիլուն և կամ Մ.Գորբաչովին ու Բ.Ելցինին այս մարտահրավերին նրանց առաջարկած լուծումներն ու դրանց հետևանքները: Դե ինչ, պատմությունը դեռ նոր է սկսվում. վերջին անգամ հիշենք և ընդմիշտ մոռանանք Ֆուկույամային:

Մեզ համար այստեղ կարևորն այն է, որ ինչպիսին էլ լինի ԱՄՆ ընտրությունը, դրա անմիջական աշխարհաքաղաքական հետևանքները գալիք տարիներին ուղղակիորեն կարտահայտվեն մեր տարածաշրջանում' Իսրա-յել-Թուրբիա-Վրաստաե-Ադրբեջաե և ԱՄՆ֊Իրաե֊Ռուսաստաե֊Ադրբեջաե առանցքներով ու անմիջականորեն մեզ մոտ ' Հայաստանի Հանրապետությունում, հավանական է' Հայաստան֊սփյուռք առանցքով և տարատեսակ գործա֊

1 Դժվար է այստեղ լավատես լինել. տե ս սույն բաժնի բնաբանը: Եվ Իսրայելի նկատմամբ ԱՄՆ նվիրման մասին այս մեջբերումը 2007թ. ՖԱ էջերում հաջորդաբար ծրագրային հոդվածներով հանդես եկող ԱՄՆ նախագահական բոլոր թեկնածուների համանման արտահայտություններից ամենամեղմն է: Հնարավոր լավատեսության ծիլերը թերևս գտնվում են այլ դաշտում: Դրանք կայանում են, օրինակ, նրանում, որ այս զարմանալի երկրում' ԱՄՆ-ում, կարող էր նկարահանվել և ցուցադրվել «Վերջին ընթրիք» (The Last Super, 1995թ.) զվարճալի ու ահասարսուռ ֆիլմը' ԱՄՆ հասարակության խմորումների այս հայելին, ուր հստակ կանխատեսված էր լիբերալ-դեմոկրատական իuթեբlիշմեեթի այլասերումը: Ֆիլմում այս վերնախավի հավաքական ներկայացուցիչների կողմից կատարվող սպանությունների մոտիվացիոն հաջորդականությունը համարյա ամբողջովին համընկնում է ֆիլմից 18 տարի հետո հրատարակված ՀԱԽ «Գլոբալ միտումներ 2025» հաշվետվության հատուկ բաժինների ցանկին: Զարմանալի չէ, որ նաև այս ֆիլմի խորքում նորից ընկած են ապագայի կանխատեսման և «ժամանակի մեքենայի» մոտիվները:

52

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

կալություեեերի և ոչ պետական կազմակերպությունների գծով:

Հաջորդ կարևոր հարցը ՀԱԽ 2025 կենտրոնական պնդումներից մեկն է. «Էներգետիկան կդառնա աշխարհաքաղաքականություն»: Առավել ևս արտառոց, եթե այն համեմատելու լինենք ՀԱԽ 2020 կենտրոնական պնդման հետ. «առկա էներգետիկ հնարավորությունները բավարար կլինեն գլոբալ պահանջարկի համար»: Այն, որ աշխարհաքաղաքականության մեջ էներգետիկ բաղադրիչը կարևորագույններից մեկն է, ոչ նորություն է, ոչ էլ ՀԱԽ հայտնագործությունը: Նորություն չէ նաև այն, որ էներգետիկան, ողջ կարևորությամբ հանդերձ, դեռ աշխարհաքաղաքականություն չէ: Մենք արդեն առիթ ունեցել ենք անդրադառնալ այս հարցին [13]: Նորությունը ՀԱԽ 2025 այս պնդման ժամանակագրությունն է' 2008թ. դեկտեմբեր, և տեղը' ԱՄՆ նորընտիր նախագահին ՀտՀ կողմից յուրօրինակ պատգամ հանդիսացող «Գլոբալ միտումներ 2025» հաշվետվությունը:

Երևույթը, մեր կարծիքով, բացատրվում է, նրանով, որ էապես ձախողվեց Իրաք ներխուժման, Ս.Արաբիայում ԱՄՆ ռազմական ներկայության և Իրանի վրա ուժային ճնշման նեոկոնսերվատորների ու ԱՄՆ նախկին նախագահ Բուշ-կրտսերի վարած քաղաքականությունը (և աշխարհաքաղաքականությունը): Ձախողվեց առաջին հերթին հենց ԱՄՆ հասարակության աչքերում: Դա էր Բ.Օբամայի նախագահական ընտրություններում հաղթանակի հիմնական աշխարհաքաղաքական պատճառը:

Ուստի, ԱՄՆ նշված շրջանակների ներումը Իսրայելի ազգային քաղաքականությանը, որը, իհարկե, ամենևին էլ չանհայտացավ ԱՄՆ նոր նախագահի ընտրությամբ, կարիք ունի նոր հիմնավորման: Առավել ևս, որ 2002-2008թթ. վարվող «ժողովրդավարության քարոզչության» ԱՄՆ ռազմավարության շրջանակներում Իսրայելի' տարածաշրջանում «միակ կայացած դեմոկրատական երկրի» փաստարկն արդեն սարդոնիկ ծիծաղ ու զայրույթ է առաջացնում նույնիսկ եվրոպական շատ երկրներում և ԱՄՆ-ում: 2009թ. դեկտեմբերին Գազայի հատված ներխուժման և քաղաքացիական բնակչության զոհերի շոշափելի ծավալների պարագայում, կարծում ենք, այս զայրույթն էլ ավելի կուժեղանա1: Եվ այստեղ է, որ նավթային գործոնը նորից գալիս է առաջին պլան նորացնելու և վերստին ամրապնդելու ԱՄՆ այս նվիրումը.

Ինչպես հայտնի է, նորը մոռացված հինն է, և ճիշտ ինչպես անցյալում' XX դարի 70-80-ականներին, այնպես էլ այժմ նավթային գործոնի շեշտադրումը ԱՄՆ-ում թույլ կտա Իսրայելին ապահովել Միջին Արևելքի տարածաշրջանում ԱՄՆ ակտիվ ներկայությունը' ի շահ իր ազգային ռազմավարական խնդիրների լուծման: Առավել ևս, որ այսպիսի վերաշեշտադրումը հնարա-

1 Սույն տողերը գրվում էին մինչև 2009թ. Դավոսի հունվարյան ֆորումը և Պերես-Էրդողան հրապարակային ընդհարումը:

53

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

վորություե է ընձեռում օգտագործել ԱՄՆ և միջազգային եավթայիե հզոր լոբբիի հեարավորություեեերը: Նավթայիե գործոեի և ավելի լայն' առաջեայիե էեերգակիրեերից ԱՄՆ եերկրումայիե կախվածությաե իրոք բարդ խեդրի արծարծումը ԱՄՆ որոշ շրջաեակեերի կողմից եոր թափ ստացավ 2005-ից սկսած' Բուշ-կրտսերի վերըետրություեից աեմիջապես հետո1: Նշեեք վերջի-եիս կողմից ԱՄՆ «էեերգետիկայի զարգացմաե ռազմավարակաե ծրագրի» ըեդուեումը, որը XX դարի 70-ակաեեերից սկսած եմաե առաջիե ծրագիրե էր ԱՄՆ-ում: Ըեդգծեեք եաև «էեերգետիկ աեկախությաե» խեդրի պատկառելի դերը 2008թ. ԱՄՆ եախագահակաե ըետրություեեերի բոէոր թեկեածուեերի համար: Սակայե, մեզ հետաքրքրող տեսաեկյուեից, այստեղ առաջիե հերթիե եշեեք «Oil Shockwave» կոչվող մոդելավորումեերի ու սցեեարայիե խաղերը 2005թ. ամռաեը կազմակերպելու փաստը և հետագա զարգացումեերը1 2: Կարծում եեք, որ առիթ կուեեեաեք այս հարցերիե ավելի հաեգամաեալի աեդրա-դառեալու: Ուստի, ըեթացող միտումեերի ուղղվածություեե ըեդգծելու համար, բավարարվեեք միայե «Oil Shockwave» արդյուեքեերի հիմաե վրա ձևակերպված և աշխարհաքաղաքակաե լրջագույե հետևաեքեեր ուեեցող հետևյալ հիմեակաե դրույթի մեջբերմամբ. եավթը գլոբալ ապրանք է: Ուստի գոյություե չուեի այեպիսի բաե, իեչպիսիե է «օտարերկրյա եավթը»:

Սա է, մեր կարծիքով, ՀԱԽ 2025 քեեարկվող պեդմաե ակուեքը: Հեեց այս համատեքստում է պետք դիտարկել 2008թ. 2-րդ կեսից հում եավթի գեի աեկմաե աեբեկաեելի ու «աեբացատրելի» միտումը, իեչպես եաև ողջ 2008թ. ըեթացքում «Գազայիե ՆԱԵԿ» ստեղծմաեը միտված գործըեթացեերը, 2009թ. հուեվարից ծավալված ՌԴ-Ուկրաիեա-Եվրոպա գազայիե հակամարտությու-

1 Հասկանալի է, որ Բուշ-կրտսերը Ֆ.Դ. Ռուզվելտը չէ, և 3-րդ եախագահությաե մասիե խոսք գեալ չէր կարող:

2 Դրաեց, ի թիվս այլոց, մասեակցում էիե ԱՄՆ իշխաեությաե բարձրագույե օղակեերի եախկիե պաշտոեյա-եեր. ԱՄՆ ԿՀՎ եախկիե երկու տեօրեե, ԱՄՆ Սպիտակ տաե եախկիե խոսեակ, ԱՄՆ խաղաղօվկիաեոսյաե եավատորմի եախկիե հրամաեատար ու պաշտոեաթող ծովակալ և այլք (www.oilshockwave.org: Նավթայիե գործոեի հետ կապված ԱՄՆ/NATO մոդելավորում/կաեխատեսումեերը վերջիե 10-15 տարիեերիե միշտ էլ ակտիվ վիճակում էիե' մաեավաեդ Կասպյաե ավազաեի և Կենտրոնական Ասիայի համար: Հիշենք միայե «Ռազմավարակաե հեռաեկարեեր» վերլուծակաե ուսումեասիրություեեերի շարքը, որը կազմակերպված էր ԱՄՆ Հետախուզության տեօրեեի կողմից (DI’s Strategc Perspectives Series) հավաեաբար 1997-98թթ. և, հավաեակաե է, կրում էր «Tier» դասիչը, կամ 1999թ. «Ժնևյան խաղերը» (Geneva Game’ 99), որոեք հաեդիսա-եում էիե ԱՄՆ Ծովային ռազմուժի քոլեջի «Ռազմակաե միջազգայիե խաղեր» ծրագրի (US Naval War College International Game Series) բաղկացուցիչ մաս և իրակաեացվում էիե NATO/Partnership for Peace ծրագրի 25 երկրեերի եերկայացուցիչեերի մասեակցությամբ: Սակայե եշված և այլ եմաեատիպ ուսումեասիրություե-եերը կրում էիե գաղտնի բեույթ' դրաեց որոշ արդյուեքեերը մասեակիորեե գաղտեազերծվեցիե միայե 2007թ. ապրիլին (տե ս վերը' ՀԱԽ 2015): Հակառակ դրան, «Oil Shockwave» խաղերը ի սկզբաեե կրում էիե բաց բեույթ և լայնորեն լուսաբանվում, եթե ոչ' քարոզվում էիե զանգվածային լրատվամիջոցների կողմից: Այս հանգամանքն է, որ ստիպում է մեզ դիտարկել «Oil Shockwave» խաղերը և 1998-2000թթ. գաղտնի մոդելավորումեերի արդյուեքեերի մասնակի գաղտնազերծումը 2007թ., որպես ԱՄՆ և միջազգայիե հասարակության առջև վերը եշված «նոր հիմնավորման» հիմնավորում: Այս առումով կարելի է պնդել, որ ԱՄՆ 2008թ. եախագահակաե ընտրարշավն իրականում մեկեարկեց 2007թ. ապրիլին: Ճիշտ այնպես, իեչպես «Վեեո-եայի» նյութերի գաղտնազերծումը և հրապարակումը 1998թ. եշաեավորեցիե դեմոկրատական կուսակցության ութամյա եախագահակաե գերիշխման մոտալուտ ավարտը:

54

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

եը կամ գրեթե բոլոր հայերին հայտեի Մ.Բրայզայի վերջին հայտարարությունները (2009թ. հունվար) Nabucco ծրագրի կապակցությամբ:

Մեզ համար այստեղ կարևորն այն է, որ այսպես ասած «ածխաջրածնային իմպերիալիզմի» և «էներգետիկ շանտաժի» նոր դրսևորումները գալիք տասնամյակում ողջ թափով կարտահայտվեն մեզ մոտ և Հարավային Կով-կասում թե ԱՄՆ/Իսրայելի, թե ԵՄ/Թուրբիայի, թե Ռուսաստանի, թե Ադր-բեջանի և թե Իրանի կողմից:

Վերջաբան.

Կարևորը լավ խաղալը չէ, կարևորն ավելի լավ խաղալն է: Փատբիկ Բյուքենեն, Where the Rights Went Wrong. 2004 1

Մենք գտնվում ենք բարդ, հակասություններով լի տարածաշրջանում, որը գտնվում է համաշխարհային և տարածաշրջանային ուժային կենտրոնների ուշադրության կիզակետում: Մեզ սպասում է փոթորկալից ապագա լի համաշխարհային, տարածաշրջանային ու ներքին մարտահրավերներով: Գլոբալ մասշտաբով գործող ոչ մի շարժիչ, որոնց մասին խոսվում էր վերը, չի շրջանցի մեզ: Ավելին, դրանցից շատերը (ժողովրդագրական ճնշում, ԶՈԶ և ատոմային մրցավազք, էներգակիրներ, ջրային ռեսուրսներ, պարենային ապահովություն) առավել սուր կարտահայտվեն հենց մեր տարածաշրջանում, մեր անմիջական հարևանությամբ և ուղղակի մեզ մոտ:

Մեր հանրապետության տնտեսական համակարգը' մեկուսացված նավահանգիստներից և Արևելբ-Արևմուտբ առանցքով տարածաշրջանային ենթակառուցվածբների ներկա զարգացումներից, արդեն մոտ երկու տասնամյակ շնչահեղձ է լինում շրջափակման մեջ: Սոցիալ-տնտեսական զարգացումը սանձվում է ցածր տեմպերի ժողովրդագրական դինամիկայով, բնակչության առավել աշխատունակ հատվածին բնորոշ շոշափելի արտագաղթով, քաղաքական էլիտայի գոյացման մեխանիզմների աղճատմամբ, օրենքի ուժի անհավասար և թույլ կիրառմամբ, դատական համակարգի թուլությամբ, կոռուպցիայով, հասարակական ու քաղաքական ինստիտուտների թերզարգա-ցածությամբ:

Սա է իրողությունը: Բայց սա ողջ իրողությունը չէ:

Մեզ սահմանված է գտնվել այս խրթին և հակասություններով լի տարածաշրջանում ի վերուստ: Եվ արդեն մեկ անգամ չէ, որ ապացուցել ենք զարգացման առաջատարի մեր հեղինակությունը, դիմակայել մարտահրա-

1 «Ինչպես նեոկոնսերվաաորները խեղաթյուրեցին Ռեյգանի հեղափոխությունը և փախցրին Բուշի նախագահությունը» խորագրով Բյուքենենի այս գրքի անվանման բառախաղը, ցավոք, անհնար է համարժեք թարգմանել հայերեն: Ռուսերենը տալիս է այս հնարավորությունը' «Где Правые оказались Неправы»: Բայց, չգիտես ինչու, գիրքը ռուսերեն հրատարակմամբ (М. АСТ, 2006) կոչվել էր «Правые и Неправые»:

55

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

վերեերիե ու փոթորիկներին: Հարավային Կովկասում մեր տնտեսական համակարգն ամեեաառողջե է ու կայունը, բանակը' ամեեամարտուեակը, տնտեսական դաշտն ամեեաազատակաեե է ու զարգացածը, հասարակական կյանքը և սոցիալական իրավիճակը ամեեակայուեե ու աեվտաեգը: Հիմնականում մոեոէթեիկ Հայաստանը ենթակա չէ պառակտման եույե դյուրինությամբ, իեչ մեր հարևանները, իսկ ազգային իեքեությաե և ազգը համախմբող գերխնդիրների ներուժը գերազանցում է աշխարհի և տարածաշրջանի շատ ժողովուրդեերի այս ցուցանիշը: Եվ սա Հայաստանի 3-րդ հանրապետության մեր գնահատականները չեե բեավ, դրանք նույնիսկ մեր բարեկամների գնահատականները չեե1:

Բացի այդ, Արևելք-Արևմուտք առանցքով տարածաշրջաեայիե մեկուսացմանը Հայաստանն ի վիճակի է և արդեն իսկ պատասխանում է Հյուսիս-Հարավ առանցքով եեթակառուցվածքեերի զարգացմամբ: Հանրապետության ապաշրջափակմաե գործընթացը' տակավին դանդաղ ու դժվարին, սկսված է' լիեի դա ռազմական թե էներգետիկ համագործակցություն, գիտություն, սպորտ թե մշակույթ:

Եվ ամենակարևորը, Հայաստանը' տարածաշրջանի այս «վայրի քարտը» (օգտվենք ՀԱԽ 2015 ձևակերպումից), պե'տք է և կարո'ղ է շրջել հանգամանքների ու միտումների եժարե իր օգտիե: Հայաստանը և Ղարաբաղը տարածաշրջանում ամուր երկրեերե եե, իսկ հայ ժողովուրդը պահանջատեր ժողովուրդ է լի պատմական առաքելության զգացումով, զարգացման եռանդով, օժտված ցաեցայիե կենսունակությամբ և ազդեցությամբ:

Ի թիվս այլոց, դա եե վկայում սույն հոդվածում հիշատակված և/կամ քննարկվող ԱՀԳ-եերի ու «Գլոբալ միտումների» նյութերը' սկսած դեռ աեցած դարի կեսերից:

Ուրեմն' պատրաստվենք ապագայի վերադարձին:

Դեկտեմբեր, 2008թ. - հունվար, 2009թ.

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Մարջաեյաե Ա., Ուժե ղ պետություն է արդյոք Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը, «Նորավանք» ԳԿՀ, «21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ., էջ 74-98:

2. Alan G. Whittaker, Frederick C. Smith, Elizabeth McKune, The National Security Policy Proces: The National Security Council and Interagency System. In “Affairs of State: The

1 Տե ս, օրինակ, «Նորավանք» ԳԿՀ «Հայաստաե-Տարածաշրջաե-Աշխարհ. թվեր և փաստեր» խորագրի հրատարակումները:

56

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

Interagency and National Security”. Ed. By Gabriel Marcella. Strategic Studies Institute (SSI), US Army War College, December 2008.

3. Mike McConnell, Overhauling Inelligence. Foreign Affairs, vol 86, # 4. July/August 2007.

4. Global Trends 2010. Revised Edition. NIC, November 1997.

5. Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts. NIC, December 2000.

6. Mapping the Future: Report of the National Intelligence Council’s 2020 Project. Based on consultations with nongovernmental experts around the world. NIC, December 2004.

7. Global Trends 2025: A Transformed Worled. NIC, November 2008.

8. Kissinger H, Diplomacy. Simon & Shuster, N.Y. 1994.

9. Eisenhower D, Waging Peace: The White House Years 1956-61. Garden City, N.-Y.: Doubleday, 1965.

10. Patrick Buchanan. Where the Right Went Wrong. Thomas Dunne Books. N.Y. 2004.

11. Russel Kirk,The Neoconservatives: An endangered species. The Heritage Foundation. 4th Heritage Lecture, October 6, 1988.

12. Obama B, Renewing American Leadership. Foreign Affairs, vol 86, # 4. July/August 2007.

13. Մարջաեյաե Ա, Էներգետիկա և աշխարհաքաղաքականություն, «Նորավանք» ԳԿՀ, «21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (1), 2003թ., էջ 13-55:

14. Մարջանյան Ա.Հ., «Բալիստիկ կ^իռային զենքը մեր տարածաշրջանում. Արդի վիճակը և տարածման դինամիկան»: «Դրօշակ», Աթենք, # 11, հունիս 1998թ.: «Բալիստիկ hրթիռա]իե զենքը մեր տարածաշրջանում: Մաս Բ., Երևույթի ակունքները և զարգացման միտումները»: 3E-4pp սեղանի նյութեր, Երևան, դեկտեմբեր, 2000:

НАШЕ БУДУЩЕЕ - ГЛАЗАМИ NIC Ара Марджаяян

Резюме

Каково будущее мира и наше будущее глазами одной из самых влиятельных организаций разведсообщества США - Национального разведывательного совета (НРС)? Впервые в армяноязычной аналитической литературе обобщены и представлены основные выводы и результаты проектов NIC 2010, 2015, 2020 и 2025 в контексте формирования и деятельности самого НРС США. Выявлены некоторые побудительные мотивы двух центральных заключений указанных проектов о «наступлении нового мирового порядка» и «превращении энергетики в геополитику». Обрисованы основные вызовы, стоящие перед Арменией.

57

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Հավելված Ա

ԱՍՆ Հետախուզության ազգային խորհրդի առաքելության և գործառույթների ներկայիս պաշտոնական նկարագիրը

Հետախուզության ազգային խորհուրդը (ՀԱԽ) հանդիսանում է ԱՄՆ ՀտՀ միջնաժամկետ և երկարաժամկետ ռազմավարական մտածողության կենտրոնը:

ՀԱԽ առաջնային գործառույթներն են.

• Օժանդակել Հետախուզության ազգային տնօրենին' ՀտՀ ղեկավարի իր դերում

• Հանդիսանալ ԱՄՆ քաղաքականություն կերտողների (policymakers) հարցերին ՀտՀ պատասխանների կազմման կիզակետ

• ՀտՀ տեսակետների ընդլայնման նպատակով համագործակցել ակադեմիական շրջանակների ոչ պետական փորձագետների և մասնավոր հատվածի հետ

• Օժանդակել ՀտՀ ռեսուրսների և ներուժի վերաբաշխմանը ի պատասխան ԱՄՆ քաղաքականություն կերտողների փոփոխվող պահանջների

• Ղեկավարել ՀտՀ ջանքերը Ազգային հետախուզության գնահատականների (ԱՀԳ-ների) և ՀԱԽ ա]լ արդյունքների պատրաստման գործում:

ԱՀԳ-ները Ազգային հետախուզության տնօրենի համար ազգային անվտանգության հարցերի շուրջ ամենահեղինակավոր գրավոր աղբյուրներն են: Դրանք արտացոլում են ՀտՀ ընդհանրական և համադրված գնահատականները հավանական ապագա զարգացումների մասին:

ՀԱԽ խնդիրն է ԱՄՆ քաղաքականություն կերտողներին տրամադրել հնարավո-րինս լավագույն, չաղավաղված և ճշգրիտ տեղեկատվություն' անկախ այն բանից թե անալիտիկ հետևությունները կարող են հակասել ԱՄՆ [վարվող] քաղաքականությանը:

58

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

Հավելված Բ

ՏԱՄՕ շրջանակներում 2009թ. հունվարի դրությամբ հասանելի' Հայաստանին վերաբերող ՀԳԲ-ների և ԱՀԳ-ների ցանկը' հետընթաց ժամանակագրությամբ*

1. GLOBAL TRENDS 2015: A DIALOGUE ABOUT THE FUTURE WITH NONGOVERNMENT EXPERTS. Created: 12/1/2000.

2. GLOBAL HUMANITARIAN EMERGENCIES, 1995 VOLUME II: COUNTRY ESTIMATES. Created: 12/28/1994.

3. GLOBAL HUMANITARIAN EMERGENCIES, 1993-94. Created: 10/1/1993.

4. THE KURDS: RISING EXPECTATIONS, OLD FRUSTRATIONS. Created: 9/1/1992.

5. THE REPUBLICS OF THE FORMER USSR: THE OUTLOOK FOR THE NEXT YEAR (SNIE 11-18.2-9). Created: 9/1/1991.

6. IMPLICATIONS OF ALTERNATIVE SOVIET FUTURES (NIE 11-18-91). Created: 6/1/1991.

7. THE DEEPENING CRISIS IN THE USSR: PROSPECTS FOR THE NEXT YEAR. Created: 11/1/1990.

8. THE READINESS OF SOVIET GENERAL PURPOSE FORCES THROUGH THE 1990s. Created: 6/1/1990.

9. UNREST IN THE SOVIET UNION: MEASURING SOCIAL INSTABILITY (SOV 9010004). Created: 2/1/1990.

10. THE SOVIET SYSTEM IN CRISIS: PROSPECTS FOR THE NEXT TWO YEARS. Created: 11/1/1989.

11. WHITHER GORBACHEV: SOVIET POLICY AND POLITICS IN THE 1990S (NIE 11-1887). Created: 11/1/1987.

12. SOVIET WARTIME MANAGEMENT: THE ROLE OF CIVIL DEFENSE FOR LEADERSHIP CONTINUITY ... Created: 12/1/1983. NARA #: NN3-263-98-002; 11-13-1997.

13. DIMENSIONS OF CIVIL UNREST IN THE SOVIET UNION (NIC M-83-10006). Created: 4/1/1983. NARA #: NN3-263-94-008; 04/04/1994.

14. SOVIET CIVIL DEFENSE: OBJECTIVES, PACE, AND EFFECTIVENESS (NI IIM 81-10001D). Created: 7/1/1981. NARA #: NN3-263-98-002; 11-13-1997.

15. SOVIET SUPPORT FOR INTERNATIONAL TERRORISM AND REVOLUTIONARY VIOLENCE (SNIE 11). Created: 5/27/1981. NARA # : NN3-263-94-008; 4-APR-94.

16. SOVIET CIVIL DEFENSE: OBJECTIVES, PACE, AND EFFECTIVENESS (IIM 77-029). Created: 12/1/1977. NARA #: NN3-263-98-002; 11/13/1997.

* Հապավումներ: ORE - ԿՀՎ Հետազոտությունների և գնահատումների բաժին (ՀԳԲ, CIA Office of Research and Estimates), NARA — ԱՄՆ Ազգային արխիվի դասիչ' դասիչի վերջում նշվում է գաղտնազերծման տարեթիվը; NIE — Ազգային հետախուզական գնահատական, ԱՀԳ (National Intelligence Estimates); NO HM — ՀԱԽ Ազգային հետախուզության սպաների կողմից կազմված ԱՀԳ հարակից նյութեր (National Intelligence

Officers, NIOs); NIC- ՀԱԽ; SNIE— Հատուկ ԱՀԳ (Special National Intelligence Estimates):

59

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

17. SOVIET CIVIL DEFENSE (NIO IIM 76-041). Created: 11/1/1976. NARA #: NN3-263-98-002; DATE: 13 NOV 1997.

18. THE SOVIET ATOMIC ENERGY PROGRAM. Created: 6/23/1966.

19. ANTI-COMMUNIST RESISTANCE POTENTIAL IN THE USSR AND EASTERN EUROPE (NIE 11-6). Created: 1/27/1966. NARA #NN3-263-00-002, 11/19/99.

20. THE SOVIET ATOMIC ENERGY PROGRAM. Created: 7/2/1963.

21. SOVIET CAPABILITIES AND INTENTIONS (NIE 3). Created: 11/15/1950. NARA #: NN3-263-93-007; 09/22/93

22. THE TUDEH PARTY: VEHICLE OF COMMUNISM IN IRAN (ORE 23-49). Created: 7/18/1949 NARA # NN3-263-92-005; 24-AUG-92.

23. THE KURDISH MINORITY PROBLEM (ORE 71-48). Created: 12/8/1948. NARA # NN3-263-92-005; 24-AUG-92.

24. THE CONSEQUENCES OF THE PARTITION OF PALESTINE (ORE 55). Created: 11/28/1947. NARA # NN3-263-92-005, 24-AUG-92.

25. DEVELOPMENTS IN THE AZERBAIJAN SITUATION (ORE 19). Created: 6/4/1947. NARA # NN3-263-92-005; 24 AUG 92.

26. THE HATAY QUESTION (ORE 15). Created: 2/28/1947. NARA #NN3-263-92-005, 24-AUG-92.

60

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

Հավելված Գ

ՀԱԽ 2015 ծրագրի շրջանակներում իրականացված գիտաժողովները և սեմինարները

Արտերկրի ռեակցիան' ռազմական գործերում հեղափոխության վրա:

Ջորջթաունի համալսարան, ԱՄՆ

Ազգ-պետությունների գնահատում: Մեթիլենի նահանգային համալսարան, ԱՄՆ Ժողովրդավարացման միտումները: ԿՀՎ, ԱՄՆ

Ամերիկայի տնտեսական հզորությունը: Ամերիկյան տնտեսության և

առևտրային ռազմավարության կենտրոն, Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ

Պաշտպանության տնտեսության ձևափոխումը: Ռազմավարական

հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտ, Լոնդոն, ՄԹ

Պատերազմի և հակամարտությունների այլընտրանքային ապագան: Նյուփորտ և ԿՀՎ, ԱՄՆ

Արկղից դուրս' դեպի ապագան. Երկխոսություն գիտնականների և մարտիկների միջև' հեռու ապագայի պատերազմների մասին: Պոտոմակ Ինստիտուտ, Արինգթ^, ԱՄՆ

Ապագայի վտանգավոր տեխնոլոգիաները: MITRE կորպորացիա, ՄակԼին, ԱՄՆ Տեղեկատվական հեղափոխության գլոբալ ուղին. տեխնոլոգիական միտումներ:

RAND կորպորացիա, Սանտա Մոնիկա, ԱՄՆ

Տեղեկատվական հեղափոխության գլոբալ ուղին. քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական հետևանքները: RAND կորպորացիա, Սանտա Մոնիկա, ԱՄՆ

Միջին Արևելք. ԶԼՄ, տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և ինտերնետ: Ազգային պաշտպանության համալսարան, Ֆորտ ՄակՆիր, ԱՄՆ

Միգրացիայի գլոբալ միտումները և հետևանքները ԱՄՆ-ի համար: Միջազգային խաղաղության համար Քարնեգի հաստատություն, Վաշինգտոն, ԱՄՆ

Այլընտրանքային համաշխարհային ապագաներ' 2000-2015: ՊԴ ՀՀԲ/ԿՀՎ, ԱՄՆ

ՀԱԽ 2020 ծրագրի շրջանակներում իրականացված գիտաժողովները և սեմինարները

Ծրագրի միացյալ հայեցակարգի ներկայացում: ՄԹ Պաշտպանության նախարարություն/ ԱՄՆ ԿՀՎ կայանատեղի, ՄԹ, ԱՄՆ, 2003թ. սեպտեմբեր

Հակաամերիկանիզմ: Ուայ պլանացիաներ, ԱՄՆ, 2003թ. հոկտեմբեր ՀԱԽ 2020 ծրագրի մեկնարկային կոնֆերանս: Վաշինգտոն, ԱՄՆ, 2003թ. նոյեմբեր Միջազգային հարաբերություններ. պրոֆ. Իկենբերիի կլոր սեղանների շարք: Ջորջթաունի համալսարան, ԱՄՆ, 2003-04թթ. նոյեմբեր

ԱՄՆ և ՄԹ Ազգությունների համագործակցության հետախուզական պաշտոնյաների միացյալ կոնֆերանս: Վաշինգտոն, ԱՄՆ, 2003թ. դեկտեմբեր

Աֆրիկյան փորձագետների կլոր սեղան: Վաշինգտոն, ԱՄՆ, 2004թ. հունվար

61

Ա. Մարջաեյաե

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

ՀԱԽ 2020 Միջիե Արևե|քի սեմինար: Վաշիեգտոե, ԱՄՆ, 2004թ. հունվար ՀԱԽ 2020. Աֆրիկա: Յոհաեեսբուրգ, ՀԱՀ, 2004թ. մարտ

Երկկերպ օգտագործմաե կեեսատեխեոլոգիաեերի գլոբալ զարգացումը: Վա-

շիեգտոե, ԱՄՆ, 2004թ. մարտ

Ռուսաստաե և Եվրասիա. ՀԱԽ 2020 սեմիեար: Բուդապեշտ, Հուեգարիա, 2004թ. ապրիլ

Եվրոպա. ՀԱԽ 2020 սեմիեար: Բուդապեշտ, Հուեգարիա, 2004թ. ապրիլ Գլոբալ իեքեություե. կլոր սեղաե: ԱՄՆ ԿՀՎ կայաեատեղի, 2004թ. մայիս Ասիա. ՀԱԽ 2020 սեմիեար: Սիեգապուր, 2004թ. մայիս

Պատերազմի փոփոխվող բեույթը: Ծովայիե ռազմուժի վերլուծակաե կեետրոե, ԱՄՆ 2004թ. մայիս

Լատիեակաե Ամերիկա. ՀԱԽ 2020 սեմիեար: Սաետյագո, Չիլի, 2004թ. հուեիս Առաջատար տեխեոլոգիաեեր, գլոբալ ուժ, բարիք և հակամարտություեեեր:

Ռազմավարակաե և Միջազգայիե հետազոտություեեերի կեետրոե, ԱՄՆ, 2004թ. հուեիս Կլիմայի փոփոխություե: Մերիլեեդի համալսարաե, ԱՄՆ, 2004թ. հուեիս Եվրոպայի մահմեդակաեեերը. ՀԱԽ 2020 կոեֆերաես: Օքսֆորդ, ՄԹ 2004թ. հուլիս Կաեայք 2020թ.: Վաշիեգտոե, ԱՄՆ, 2004թ. օգոստոս

Գործարար լիդերեերի կլոր սեղաե: ԿՀՎ կայաեատեղի, ԱՄՆ, 2004թ. սեպտեմբեր Հեդկաստաեը և աշխարհաքաղաքակաեություեը 2020թ.: ԱՄՆ, 2004թ. սեպտեմբեր Սցեեարայիե վերլուծություեեեր. կլոր սեղաեեերի շարք: Սթիմսոեի կեետրոե, Վաշիեգտոե, ԱՄՆ, 2004թ. գարուե-ամառ

Տեղեկատվություե և հեռահաղորդակցություե. տեխեոլոգիակաե ու հասարա-կակաե բախում և ազգ-պետություեեերը: Վաշիեգտոե, ԱՄՆ, 2004թ. սեպտեմբեր

ՀԱԽ 2020 ծրագրի եզրափակիչ կոեֆերաես: Վիրջիեիա, ԱՄՆ, 2004թ. հոկտեմբեր ՀԱԽ 2020 եզրափակիչ հաշվետվությաե եախեակաե տարբերակի քեեարկում ՄԹ և Ռազմավարակաե հետազոտություեեերի միջազգայիե իեստիտուտի փորձա-գետեերի հետ: Լոեդոե, ՄԹ, 2004թ. հոկտեմբեր

2009թ. հուեվարի դրությամբ հասաեելի ՀԱԽ 2025 ծրագրի հարակից եյութեր

Գլոբալ միտումեեր 2025. «Աեվտաեգությաե համակարգը 2025-իե»: Սեմիեար, հուեիսի 9-ը, 2008թ.

Մտահոգիչ քաղաքացիակաե տեխեոլոգիաեեր. միեչ 2025թ. ԱՄՆ շահերի վրա եերազդող 6 տեխեոլոգիաեեր: RAND կորպորացիա, Սաետա Մոեիկա, ԱՄՆ:

Գլոբալ միտումեեր 2025. Սցեեարեեր:

62

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (24), 2009թ.

Ա. Մարջաեյաե

ՀԱԽ 2010 (1997թ.) ՀԱԽ 2015 (2000թ.) ՀԱԽ 2020 (2004թ.) ՀԱԽ 2025 (2008թ.)

ընդհանուր հարցեր ԱՄՆ ՀտՀ փորձագետներ, ԱՄՆ քաղաքացիներ: Մեթոդաբանությու-նում' գծային մոտեցում, ապագայի «էվոլյուցիոն» մոդելավորում: ԱՄՆ ՀտՀ փորձագետներ, ԱՄՆ և ՄԹ ակադեմիական շրջանակների մասնագետներ, ԱՄՆ ներկա և նախկին քաղաքացիներ: Ծրագիրը սինքրոնացվում է ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների հետ: Խառը մեթոդաբանություն' գծային մոդելավորում առանձին «վայրի քարտերի» գնահատումով: ԱՄՆ և ՄԹ ՀտՀ փորձագետների, ԱՄՆ ակադեմիական շրջանակների, միջազգային փորձագիտական հանրության ներառում: Լայն տիրույթի «վայրի քարտերի» գնահատում, սցենարային վերլուծություն և համակարգչային մոդելավորում: Ապագայի երևակայական գեղարվեստական սցենարների մշակում: ԱՄՆ և ՄԹ ՀտՀ փորձագետների, ԱՄՆ ակադեմիական շրջանակների, միջազգային փորձագիտական հանրության ներառում: Լայն տիրույթի «վայրի քարտերի» գնահատում, սցենարա-յին վերլուծություն և համակարգչային մոդելավորում: Ապագայի երևակայական գեղարվեստական սցենարների մշակում:

Գլոբալացումը' որպես հիմն ական ձևագոյացնող գործոն

ԱՄՆ հեգեմոնիա Բազմաբևեռ աշխարհ

Գլոբալ Գլոբալ փոփոխությունների 6 հիմնական շարժիչներ: 7-րդ գործոնը' «ԱՄՆ հեգեմոնիան և ուժի կիրառում»: Կոնֆլիկտները կունենան հիմնականում ներպետական բնույթ: Ազգ-պետու-թյունների վախճան: ԱՄՆ հեգեմոնիան դիտարկվում է գլոբալ փոփոխությունների հիմնական շարժիչների ցանկում որպես դրանց 7-րդ կարևորագույն բաղադրիչ: Տեխնոլոգիական ասպարեզների զուգամիտում: Կոնֆլիկտները կունենան հիմնականում ներպետական բնույթ: Ազգ-պետությունների թուլացում: Հնարավոր ապագաների գեղարվեստական սցենարներ' տագնապի երանգներով: Ի սկզբանե «Արևմտյան» գլոբալաց-ման «արևելականացում»: ԱՄՆ հեգեմոնիայի փորձություն: Առկա էներգետիկ հնարավորությունները բավարար կլինեն գլոբալ պահանջարկի համար: Ապագայի հոռետեսական սցենարներ: «Էներգետիկան կդառնա աշխարհաքաղաքականություն»: Վերականգնվող էներգետիկան և էներ-գախեայողություեը դառնում են ռազմավարական գործոն: Հնարավոր են միջպետական կոնֆլիկտներ' ռեսուրսների շուրջ: Երկրների «Ազգային հզորությունների» գնահատում:

Տարածաշրջան Եվրոպան զբաղված կլինի իրենով, Ռուսաստանը կմնա թույլ, ՄԱ-ն՝ ԶՈԶ մրցավազքի գոտի: Իրանում էական են պատանյաց բողջի և ղեկավարների սերնդափոխման գործոնները: Պաղեստինի պետության հավանական de jure գոյությունը: Եվրոպայի համաշխարհային դերակատարումը կսահմանափակվի տնտեսական դաշտով: Կհզորանան Չինաստանը և Հնդկաստանը, կթուլանան ՌԴ-ն և Ճապո-նիան: Թուրքիան կորոնի տարածաշրջանում իր դերակատարումը: «Եվրասիա-կանության» մահը Ռուսաստանում, որը կլինի ԵՄ-ից դուրս: Պատանյաց բողջ ՄԱ-ում: Պաղեստինի պետության de jure գոյությունը: ՌԴ-ն կմնա ուժային կենտրոն Եվրասիայում և ԱՊՀ-ում, բայց ԵՄ-ից դուրս: Աֆրիկայից Ասիա ձգվող «Անկայունության աղեղ»: «Սոցիալական կոնտրակտի» վերանայում' Իրանում և Ս.Արա-բիայում: Իսրայելա-սիրիական հնարավոր կոնֆլիկտ: Միջուկային և ԶՈԶ մրցավազք Միջին Արևելքում. բարձրանում է դրա կիրառման հավանականությ ունը: Չինաստան-Հնդկաստան հնարավոր կոնֆլիկտ բնական պաշարների շուրջ: Տարածաշրջանում Իրանի զարգացման «ուրույն ուղեգիծ»:

Մենք Հարավային Կովկասը անկայուն, ՌԴ «խառնակչության» շնորհիվ: Վրաստանը' ՌԴ «ուշադրության» կենտրոնում: Հայաստանը որպես տարածաշրջանային «վայրի քարտ», կմնա հիմնականում մեկուսի հանդիսանալով ՌԴ ու, հավանաբար, Իրանի հաճախորդ: Ժողովրդագրական բացասական ճնշում: Ադրբեջանը' միակողմ տնտեսությամբ երկիր: Ադրբեջանը և Վրաստանն իրենց ՌԴ-ից հեռու կպահեն: Որպես պետություն Վրաստանի կենսունակությունը կմնա փխրուն: Հայաստանը կշարունակի լինել ՌԴ-ի մոտ և կայուն հարևանը պահպանելով սեփական ինքնությունը:

63