CC BY
382
Н. Кузиева
КАТЕГОРИЯИ ГРАММАТИКИИ ЧИНСИЯТ ДАР ИСМХОИ ЗАБОНИ АРАБЙ ВА ВОСИТА^ОИ
ИФОДАИ ОН ДАР ЗАБОНИ ТОЧ.ИКЙ
Вожатой калидй: граммаиткаи муцоисавй, нем дар забонхои арабй ва тоцикй, ицтибосоти арабй, категориям цинс
Типологиям мукоисавй ё худ тадкикоти типологй шабохат ва тафовути хусусиятхои сохтори забонхои ба хам наздик ё бегонаро дар робитаи дутарафаи оихо меомузад. Худи мукоисаи ду забои, новобаста аз он ки оихо забонхои хеш ё бегонаанд, масъалаи мубрами забоншиноей аст ва дар атрофи он то хол бахс давом дорад.
Х,ангоми тахкик, ва мукоисаи ду забои дар мадди аввал фаркдяти он забонхо ба назар мерасад. Дар рафти мукоисаи категорияи чинсияти иемхои забони арабй ва точикй хам, иеш аз хама, фаркият ба назар расид, зеро дар забони арабй категорияи чинсият (мардонаву занона) вучуд дорад, аммо дар исми забони точикй воситахову тарзи ифодаи чинсият дида шавад хам, дар морфология онро хамчун категорияи грамматикии чинсият чудо намекунанд. Дар забони точикй иемхое вучуд доранд. ки танхо аз нуктаи назари биологй ба кадом чине (мардона ё занона) мансуб будани калимахоро нишон медиханд. Дар баробари ин чинсият дар забони точикй бо ёрии пасванд низ ифода меёбад, ки ба ин калимахои иктибосии забони арабй мисол шуда метавонанд, ба монанди муаллим - муаллима, шоир - шоира ва г.
Чй тавре ки Ш.Рустамов кайд мекунад, забони точикй ба гурухи забонхои аналитикй дохил шуда, категорияи грамматикии чине ва падеж надорад, хиссаи номии нутк шаклхои флективй надоранд, робитаи оихо бо ёрии пешванду пасвандхо, бандаки изофй ва алокаи хамрохй ба амал меояд (6, 47).
Дар забони арабй категориям динсият мавкеи хосро дар бар мегирад, зеро ин тарзи категория на тащо дар иемхои чопдор. балки дар иемхои бедой низ васеъ истифода бурда мешавад. Сабаби мавдудияти ин категория он аст, ки ин забон дар тули таърихи дурударози худ пасвандхои махсуси ифодакунандаи динси занонаро сохиб шудааст, ки исмхоро ба ду дине дуд о мекунад. Бояд гуфт, ки хамаи забонхои дунё динсияти табииро фарк мекунанд ва барои ифодаи он воситахо хам доранд. Пеш аз хама, инсон ва умуман махлукоти зинда аз нуктаи назари биологи ба динси зану мард дудо карда мешавад.
Барои ифодаи динсияти иемхои забони тодикй калимахои махсусе истифода мешаванд, ки дар як вакт хам ба кадом дине ва хам ба кадом гурухи иемхо мансуб будани онхо далолат мекунанд, яъне калимахои мард, зан, писар, духтар нисбат ба одамон, нар, мода нисбат ба хайвонот ва хурусу мург нисбат ба паррандагон истифода мешаванд ( 2, 93).
Ш. Рустамов менависад: «Дар китобхои дарсии солхои аввал, ки дар пайравии грамматикаи забонхои руей ва арабй навишта шуданд, дар хусуси мавдудияти категорияи динсият дар забони тодикй гуфта шудааст» (6,54). Ин холат сабабхои муайян дорад. Ба ин, пеш аз хама, калимахои иктибоей сабаб шуданд, ки дар шакли динси занонаашон ба забони тодикй дохил шудаанд ва нишондихандаи шаклии он пасванди -а мебошад. Маънои динсият дар ин кабил иемхо барои он хубтар ифода мешуданд, ки ба мукобили худ шакли ифодакунандаи динси мардона хам доштанд. Чунончи, котиб - котиба, муаллим - муаллима, мураббй-мураббия ва г. Ин холат дар иемхои хос низ мушохида мешавад: Салим -Салима, Нодир - Нодира, Фариз - Фариза, Собир - Собира, Солех
- Солеха, Амин - Амина ва г. (10, 11), зеро ин гуна номгузорй дар забони арабй низ хамчун иемхои хос истифода мешаванд.
Ин масъаларо Фарзона духти Саидумрон дар «Фарханги ном» низ мавриди тадкик карор додааст ва зиёда аз 50 адад номхои арабиро зикр кардааст, ки бо пасванди -а сохта шудаанд (7,270).
Ин гурухи калимахои иктибосии забони арабй ба калимасозии иемхои хоси забони тодикй низ таъсир карда, боиси ба амал омадани номхои занона гардидааст. Мисол, Махина ба воситаи пасванди -а аз калимаи аслии тодикии Махин, Хуршеда аз Хуршед, Парвина аз Парвин ва г. сохта шудааст (2,93). Гузашта аз ин, дар бархе аз холот
ба тахрифи шакл ва маънои калима хам рох, медиханд. Далели ин гуфтахо калимахои точикии аз нуктаи назари коидахои грамматикии забони мо галат, ба мисли калимахои фавкуззикр ва хам Шахноза, Дилноза, Гулноза шуда метавонанд, ки аслан бояд дар шакли Шахноз, Дилноз, Гулноз бошанд ва дар хамин шакл мансубияти оихо ба чинси занона комилан возех аст. Бино бар ин, ба ин гуна калимахо илова кардани пасванди -а зарур нест.
Ба ин гурух калимахои иктибосии русй, ки бо шаклу маънои чинсияташон дохил шудаанд. низ таъсир расонида буданд: пионер - пионерка, комсомол - комсомолка ва гайра. Ин гуна калимахои иктибосии русй баъди пош хурдани Иттиходи Шуравй маком ва мавкеи истифодаи худро аз даст додаанд ва дар забони гуфтугуй низ аз истеъмол баромадаанд. Пас суоле пайдо мешавад, ки чаро пасванди -ка-и забони русй, монанди пасванди арабй ба калимасо-зии забони точикй таъсири худро нагузоштааст? Ба назар мерасад, ки иллати асосй дар шумораи ками ин гуна калимахои иктибосии русй мебошад, ки таъсири худро расонида натавонистанд. зеро ба чуз ду ё се мисол аз ин гуна калимахо дар забони точикй дигар вонамехуранд. Сониян, муддати истеъмоли ин калимахо нисбат ба иктибосхои арабй ба маротиб кам буданд. Х,амин буд, ки бо гузашти як давраи таърихй аз истеъмол баромаданд.
А. Зохидов оид ба ин масъала чунин ибрози акида намудааст: «Ба забони точикй садхо ва хазорхо вохиди лугавй дохил гардида бошад хам, ягон унсури ёридихандаи грамматикй, лугавию грам-матикй, калимасоз дохил нашудааст. Мо тамоми лугати забони точикиро аз хамин лихоз аз назар гузаронидем, вале ягон калимаи муштакро пайдо накардем, ки аз асоси точикиву ванди русй сохта шуда бошад» (3, 70).
Тадкикоти ин гурухи калимахои иктибосй нишон медихад, ки оихо ба сохти забони точикй таъсире накардаанд ва хамчун ходисаи лексикй ба хисоб гирифта мешаванд (2, 93).
Новобаста аз он ки дар забони точикй категорияи грамматикии чинсият на дар хамаи хиссахои номии нутк ва хатто на дар хамаи исмхо дучор мешавад, метавон онро аз руи маъно ва тарзи ифода ба забони арабй мукоиса кард.
1. Ч,инси мардона: а) номхои шахе, ки дар хар ду забои кариб якхела аст: Мухаммад, Ахмад, Рауф, Х,амза ва f. Мисол: dhahika ra'ufun marratan uhra - Рауф бори дигар ханда кард (4, 41).
б) аз нуктаи назари биологй: падар, бобо, писар, додар, ки дар забони арабй бо калимахои abun, ahun. waladun ва ibnun ифода меёбанд: ho huwa abi yasma'u wa yahuzzu ra'sahu tarban (4, 33).
2. Ч,инси занона: а) исмхое. ки номи шахси занонаро доранд ва ин ба хар ду забон хос аст: Зайнаб, Фотима, Оиша
б) исмхоеро, ки аз нуктаи назари биологй ба динси зан тааллук доранд, дар хар ду забон дидан мумкин аст: модар - ummun, хохар
- uhtun, духтар - bintun.
Ч,инси занонаро дар забони арабй, инчунин аз руи аломатхои морфологй низ муайян кардан мумкин аст:
а) то-и марбута ё то-и таънис: Iiadiqatun - бог; madinatun -шахр; sahifatun - сахифа; jaridatun - рузнома;
б) алифи мамдуда, яъне дарозшуда: sahra'u - сахро, биёбон; baida'u - дашт; kibriya'u - гурур;
в) алифи максура, яъне кутохшуда:
zikra - хотира; da'wa- даъво; bushra - хабари хуш; Аз ин се аломати морфологие, ки зикр кардем, танхо то-и марбута дар забони тодикй хамчун аломати морфологии чинсият кабул шудааст ва он хам дар шакли мухаффаф, яъне -а омадааст. Дигар намудхои исме, ки дар забони арабй онхоро аз руи маъно ва ё истифодабариашон дар нутк ва навишт ба динси занона дохил мекунанд, ягон воситаи грамматикие барои ифодаи ин гуна иемхо дар забони тодикй надоранд:
а) номхои дугрофй (номи кабилахо, дехахо, лакабхо....): Миср; Димашк; Курайш; Шом; Багдод;
б) номхои аъзои дутогии дисми инсон:
uzunun- гуш, rijlun - пой, 'ainun - чашм, saqun-сокй (-и пой), yadun - даст, thira'un - оринд;
в) номхои даннат, дузах ва оташи дузах: Фирдавс ва Наим - номхои даннат; Чдханнам ва Чдхим . номхои дузах; Сакр ва Саъир - номхои оташи дузах;
г) ходисахо ва офатхои табий, номи шамол ва дирмхои осмонй: ardhun - замин; bi'run - чох; narun- оташ; shamsun- офтоб;
qamarun- мох; rihun - шамол;
Аксари калимахои фавкуззикр дар забони тодикй хам истеъмол мешаванд, вале дар онхо аломатхои категорияи грамматикии динси занонаро чудо намекунанд. Онхо ба гурухи иемхои бедон дохил
мешаванд. Бояд зикр намуд, ки дар забони точикй иемхое хастанд. ки ин гуна исмхоро ба гуруххои чинси занонаю мардона дохил мекунанд ва ба ин исмхо танхо исмхои чондор хос аст, аммо дар забони арабй исмхои чондор бояд ягон аломатхои чинси занонаро дошта бошад, ки онхоро аз чинси мардона фарк карда тавонанд. Мисол дар забони точикй: дехкон (чинси занона, мардона); духтур (чинси занона, мардона); мухандис (чинси занона, мардона) ва гайра.
Мисол дар забони арабй: fallahun (чинси мардона) - fallahatun (чинси занона); tabibun (чинси мардона) - tabibatun (чинси занона); muhandisun (чинси мардона) - muhandisatun (чинси занона) ва гайраро аз руи он ки аломати чинси занона (-at, яъне то-и марбута) доранд, аз чинси мардона фарк мекунанд.
Аммо баъзан мешавад, ки махз барои ифодаи чинси занона калимаи «зан» ва «духтар»-ро дар охири ин гуна калимахо пайваст менависанд, ба монанди дехконзан, коргарзан, чавондухтар. Шояд таъсири забонхои дигар бошад, ки вакти тарчумаи калимахои он забонхо ба забони точикй аз калимахои махсуси ифодакунандаи чине истифода мебаранд. Дар ин холат гуфта метавонем, ки ин гуна калимахо ба вазифаи морфемахои ифодакунандаи чинсият мувофикат мекунад:
Zahabat-il-'amilatuila 'amaliha - Коргарзан ба суи коргохаш рафт.
Баъзе иемхое хам дучор мешаванд. ки дар анчомаи худ морфемаи ифодакунандаи категорияи грамматикии чинси занона (-at)-po доранд. Бо вучуди ин, онхо ба гурухи исмхои мардона дохил мешаванд. Ин исмхо аз руи меъёри биологй ба чинси мардона тааллук доштани онхоро далолат мекунад ва аксари оихо ифодакунандаи номхои шахе мебошанд: halifatun - халифа; rawiyatun - ровй; 'antaratu - Антара; maisaratun - Майсара; nabigatun - Нобига; mu'awiyatun - Муовия ва монанди инхо.
Дар забони арабй баъзе исмхо бе ягон нишондихандаи чинсият хам ба чинси мардона ва хам чинси занона тааллук доранд ва ин гуна иемхоро ба чинси умум дохил мекунанд. Ба исмхои чинси умум иемхое тааллук доранд, ки хам дар чинси занона ва хам дар чинси мардона истифода мешаванд:
Nahlun - занбурхо; nahlun - дарахти хурмо; unqun - гардан; salamun - сулх; janahun - бол; qavmun - кавм; ruhun - pyx (чон); sikkinun- корд; tariqun - pox; sama'un - осмон;
Х,амин тавр, дар забони точикй чинсиятро хамчун категория чудо
намекунанд, харчанд ки дар забони тодикй иемхои чондор аз руи номи шахе ё ба кадом дине (занона ё мард она) тааллук доштанашон муайян карда мешаванд. Ин муайянкунии динсият бо воситаи калимахои зан, духтар, мард, писар, калимахои иктибосшудаи забони арабй бо пасванди , ки номи занхо ё онхоро мувофики касбашон ифода мекунанд ва инчунин калимахои аслии тодикие, ки номхои одам, хайвонот ва паррандагонро мефахмонад, ифода мегардад. Мисол: чавондухтар, чавонписар, Шарифа, Хдбиба, муаллима, котиба, пирамард, пиразан, модагов, мокиён ва f. Иемхои бедон бошад, дар забони арабй дорой ду дине мебошанд ва онхо дар забони тодикй мушохица намешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гранде, Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещение / Б.М. Гранде. - М.: Восточная литература РАН, 2002.
2. Грамматикаи забони адабии хозираи тодик. Ч,илди 1. Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985. - 356с.
3. Зохидов, А. Таъсири забони руей ба калимасозии забони адабии тодик / А. Зохидов. - Худанд: Ношир, 2009. - 160с.
4. Махфуз, Надиб. ал-Лиссу ва-л-килобу / Надиб Махфуз. - Лубнон: Дору-л-калам, 1973.
5. Расторгуева, B.C. Опыт историко-типологического исследования иранских языков (Эволюция грамматических категорий) / B.C. Расторгуева, В.А. Ефимов, A.A. Каримова, Е.К. Молчанова, Л.А. Пиритко, Д.И. Эдельман. Том 2,- М.: Наука, 1975,- 476с.
6. Рустамов, Ш. Исм (категорияхои грамматикй, калимасозй ва мавкеи исм дар системаи хиссаи нутк)/ Ш.Рустамов. -Душанбе: Дониш, 1981.-216с.
7. Фарзона духти Саидумрон. Фарханги ном / Фарзона духти Саидумрон. - Худанд: Ношир, 2013. - 270с.
8. Форсии Эрон ва Тодикистон (як баррасии мукобилай).-Техрон: Калбосй, 1374. - 229с.
9. Семереньи, О. Введение в сравнительное языкознание / О. Семереньи; перевод с немецкого Б. А. Абрамова. - М.: Прогресс, 1980. -408с.
10. Сомонаи интернет: www. rouaya. com 21.11.2013.
11. Сомонаи интернет:www.forums.fatakan.com 21.11.2013.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 17 ~
Грамматическая категория рода имён существительных арабского языка и способы его выражения на таджикском языке
Н. Кузиева
Ключевые слова: сопоставительная грамматика, имена существительные в арабском и таджикском языках, арабские заимствования, категория рода
Статья посвящена сравнительному изучению грамматической категории рода в именах существительных арабского и таджикского языков. Особое внимание уделено вопросу влияния категории рода арабского языка на таджикский язык. В частности, утверждается, что именно под влиянием заимствованных арабских существительных женского рода, показателем которого является «то-и таънис» и который в таджикском языке используется в стяженной форме (-а), в последнем появились существительные типа Салима, Хуршеда, котиба и т.д.
Grammatical Category of Noun Gender in the Arabic Language and Ways of its Expression in Tajik
N. Kuzieva
Key words: comparative grammar, nouns in Arabic and Tajik, Arabic borrowings, category of gender
The article dwells on the comparative study on the grammatical category of gender in the nouns of Arabic and Tajik languages. Special attention is paid to the influence of Arabic category of gender over Tajik. In particular, the author asserts that just under the impact of borrowed Arabic nouns offeminine gender whose indicator is "to-i-tanis" in Tajik the latter is used in the contractedform (-a); into the bargain, the nouns of the type Salima, Khursheda, kotiba and etc., appeared in Tajik under the influence of Arabic.
