CC BY
402
Б.Бобоцонова
ВОХИДХОИ МОДАЛИИ ИФОДАКУНАНДАИ
МУНОСИБАТИ СУБЪЕКТИВЙ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ
точик
Вожатой калидй: модалияти айнй, муносибати зеунй, забоншиносии тоцик, калимасозй, тарзх,ои ифода
Дар муносибати объективй вокеаю ходисахои табиату чамъият ба таври вокей, бе ифодаи муносибати сохибсухан сурат мегирад. Масалан: Руз шуд. Офтоб баромад. Ману модарсш ба хонаи бобокалонам рафтем.
Дар муносибати субъективй муносибати сухангу ба ходисаву вок,еахои табиату чамъият ифода меёбад, кдтъи назар аз он ки он ходисаву вок,еахо мусбатанд ё манфй. Масалан, худованди сухани форсй Абулкосим Фирдавсй дар «Шохнома» ду шохбайт овардааст, ки ахамияти асари безаволашро аз навиштахои хар каси дигар бехтар ифода менамояд.вале он бахоро объективона каламдод намудан хакикати вок,еиро ифода намекунад, зеро хама гуна бахо чанбаи субъективй дорад:
Басе ранц бурдам дар ин сол ей, Ацам зинда кардам бад-ин порей. Намирам аз ин пас, ки май зиндаам, Ки тухми суханро парокандаам.
Аз хамин дидгох шохбайти зерин, ки дар назари аввал хакикати вокеиро ифода менамояд, чанбаи субъективй дорад, чунки вай ба замми он, ки хакикати вокеиро пурра ифода наменамояд, хусусияти баходихй дорад ва ин бахо ба шахсияти каламкаш нисбат дорад. Коалам гуфто, ки май iuox,u цах,онам, К,аламкашро ба мацеад мерасонам.
Дар ашъори лирикй чанбаи субъективй басо кавй аст, вале чунин пиндоштан сахех нест, ки дар ашъори лирикй чанбаи
С- ~ . . — УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ J~ 17 ~
объективй, вокей мушохида намешавад. Масалан, дар газали машхури хазрати Х,офиз, ки бо мисраи «Агар он турки шерозй ба даст орад дили моро» ofo3 меёбад, чанбаи хам субъективй ва х,ам объективй мушохида мешавад. Масалан, дар байти аввали ин газал муносибати субъективй, вале дар байти дигари он муносибати объективй ифода гардидааст:
Агар он турки шерозй ба даст орад дили моро, Ба холи х;индуяш вахтам Самарканду Бухороро. Бидех,, соцй, майи боцй, ки дар цаннат нахох,й ёфт Канори оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро.
Роххои ифодаи муносибати субъективй дар забони точикй хеле зиёд аст. Маънои лугавии калима дар ифодаи маънои субъективй макоми хоса дорад. Усули сарфй ва усули нахвии ифодаи муносибати субъективй низ фаровон истифода мешавад, ки аз гановату тавоноии забони точикй шаходат медихад. Хдмаи восита ва роххои ифодаи муносибати субъективй ба категорияи шахе мансубият дорад. Дар забоншиносии точик то солхои хафтод ин гуна гурухбандй ба назар намерасид. Вале аз хамон давра cap карда ба категорияхои модалият, модалияти субъективию объективй (истилохи «модалияти вокеию гайривокей» ин маъниро пурра ифода намекунад, чунки модалияти субъективй низ ба таври реалй вокеъ мегардад, ба шахе мансубият дорад, шахе субъект аст, вале мисли предметхои гайришахс низ арзи хастй мекунад) бештар эътибор доданд, хатто, таркиби лугавии исми забони точикиро ба ду гурухи калон: иемхои шахе ва гайришахс чудо намуданд. Муносибати субъективй ва роххои ифодаи он дар забони точикй ин хулосаи олимони точикро бо далелхои тоза кувват медихад.
Дар забоншиносии точик категорияи модалияти субъективй мавридитадкики махсус карор нагирифтааст. Аз хаминсабаб онро бо номхои гуногун: айнан, чунон ки дар забони руей хает ва гохо тарчумаи онро - ифодаи муносибати субъективй истифода намудем.
Азбаски дар забоншиносии мо ин масъала махсус барраей нагар-дидааст, вохидхое, ки барои ифодаи муносибати шахей истифода гардидаанд, дар катори дигар вохидхои забон дарч шудаанд. Омезиши бисёр масъалахои илмй ба хамин вазъи забоншиноей вобаста аст. Аз чумла дар таснифоти хиссахои нутк ба иштибох рох додани ахдитахкикбатадкикихамин вазъи омузиш марбут аст. Барои намуна холо бо овардани як мисол каноат мекунем.
— 18 -Ç НОМАИ донишгох
Маълумаст, кипасванди кал имасози -она вазифаи гуногун дорад. вай аз хама бештар дар сохтани сифат ( пойафзоли мардона, куртаи занона) ва зарф (шабонаомадан, далерона сухан кардан, боэ.утиромона салом додан, ду стона муомила кардан, устодона гамхорй кардан) истифода мешавад Ин вазифаи пасванди -она аз чониби ахли илм , аз чумла дар китобхои дарсй барои мактабхои миёна ва олй зикр шудааст. Вале як вазифаи асосй ва хоси ин пасванди калимасоз дар асархои илмиву таълимй зикр наёфтааст. Ва ин холат боиси содир шудани иштибохоти зиёд гардидааст. Масалан, навиштаанд, ки дар чумлаи «У бадбахтона ба донишгох; дохил нашуд» калимаи «бадбахтона» зарфи тарзи амал аст. Ва хол он ки калимаи «бадбахтона» дар ин чумла на зарф асту на сифат, вай на аломати исмро мефахмонаду на аломати амалро. Вай танхо холати рухии гуяндаро, сохибсуханро ифода менамояд, ранчиши уро мефахмонад, таассуфро ифода месозад. Дар иборахои шодиёна додан ва шодиёна гиуифтан пасванди -она ( -ёна) хатто исм сохтааст. Аз хамин чихат ба кадом маъно омадан ва кадом вазифаро адо намудани хар як вохиди лугавиро махз дар матн муайян намудан лозим меояд.
Калимахои мутаассифона ва хушбахтона шаклан ба зарфи тарзи амал монанданд. Ин монандй ба дарачаест, ки дар баъзе навиштахо онхоро зарфи тарзи амал номидаанд. Ин холат аз он сабаб ба амал омадааст, ки дар китобхои дарсй ва маколахои чудогона калимахои бо пасванди -она сохташударо ба ду гурух чудо мекунанд.
Ба гурухи якум калимахоеро мансуб медонанд, ки аз исм сохта шудаанд ва аломати исмро мефахмонанд: шарми духтарона, либоси бачагона, сух,бати мсщрсшона, пешгуйии псшесшбарона ва гайра.
Ба гурухи дуюм калимахоеро нисбат медиханд, ки аломати амалро мефахмонанд: мулоимхунукона муомила кардан, дагалона рафтор намудан, беадолатона бах,о гузоштан, берах,мона задан ва f.
Ин таснифот дар асоси таълимоте сурат гирифтааст, ки калимахоро ба дах хиссаи нутк, так,сим намуда, аз руи он тасниф мекунанд. Дар ин таснифот асосан аломатхои морфологй ва вазифахои синтаксисии онхоро ба инобат мегиранд, муносибати маъной бошад сарфи назар мешавад. Дар ин тарзи тасниф саволгузорй меъёри асосй ба шумор меравад. Сифатхо ба саволхои чй гуна?. чй хел? ва зарфхо ба саволи чй тарз? чавоб мешаванд.
Вале калимахое хастанд, ки бо суффикси -она сохта шуда бошанд хам, ба ин ду гурух мансубият надоранд. Масалан, дар чумлаи зерин
— 18 -Ç НОМАИ донишгох
Маълумаст, кипасванди кал имасози -она вазифаи гуногун дорад. вай аз хама бештар дар сохтани сифат ( пойафзоли мардона, куртаи занона) ва зарф (шабонаомадан, далерона сухан кардан, боэ.утиромона салом додан, ду стона муомила кардан, устодона гамхорй кардан) истифода мешавад Ин вазифаи пасванди -она аз чониби ахли илм , аз чумла дар китобхои дарсй барои мактабхои миёна ва олй зикр шудааст. Вале як вазифаи асосй ва хоси ин пасванди калимасоз дар асархои илмиву таълимй зикр наёфтааст. Ва ин холат боиси содир шудани иштибохоти зиёд гардидааст. Масалан, навиштаанд, ки дар чумлаи «У бадбахтона ба донишгох; дохил нашуд» калимаи «бадбахтона» зарфи тарзи амал аст. Ва хол он ки калимаи «бадбахтона» дар ин чумла на зарф асту на сифат, вай на аломати исмро мефахмонаду на аломати амалро. Вай танхо холати рухии гуяндаро, сохибсуханро ифода менамояд, ранчиши уро мефахмонад, таассуфро ифода месозад. Дар иборахои шодиёна додан ва шодиёна гиуифтан пасванди -она ( -ёна) хатто исм сохтааст. Аз хамин чихат ба кадом маъно омадан ва кадом вазифаро адо намудани хар як вохиди лугавиро махз дар матн муайян намудан лозим меояд.
Калимахои мутаассифона ва хушбахтона шаклан ба зарфи тарзи амал монанданд. Ин монандй ба дарачаест, ки дар баъзе навиштахо онхоро зарфи тарзи амал номидаанд. Ин холат аз он сабаб ба амал омадааст, ки дар китобхои дарсй ва маколахои чудогона калимахои бо пасванди -она сохташударо ба ду гурух чудо мекунанд.
Ба гурухи якум калимахоеро мансуб медонанд, ки аз исм сохта шудаанд ва аломати исмро мефахмонанд: шарми духтарона, либоси бачагона, сух,бати мсщрсшона, пешгуйии псшесшбарона ва гайра.
Ба гурухи дуюм калимахоеро нисбат медиханд, ки аломати амалро мефахмонанд: мулоимхунукона муомила кардан, дагалона рафтор намудан, беадолатона бах,о гузоштан, берах,мона задан ва f.
Ин таснифот дар асоси таълимоте сурат гирифтааст, ки калимахоро ба дах хиссаи нутк, так,сим намуда, аз руи он тасниф мекунанд. Дар ин таснифот асосан аломатхои морфологй ва вазифахои синтаксисии онхоро ба инобат мегиранд, муносибати маъной бошад сарфи назар мешавад. Дар ин тарзи тасниф саволгузорй меъёри асосй ба шумор меравад. Сифатхо ба саволхои чй гуна?. чй хел? ва зарфхо ба саволи чй тарз? чавоб мешаванд.
Вале калимахое хастанд, ки бо суффикси -она сохта шуда бошанд хам, ба ин ду гурух мансубият надоранд. Масалан, дар чумлаи зерин
; УЧЕНЫЕЗАПИСКИ )- 19 -
калимаи бо пасванди -она сохташуда на аломати исмро мефахмонад ва на аломати амалро: Имруз мутсшссифона ба кор баромада натавонистам. Дар ин чумла калимаи «мутаассифона» на сифати исмро ифода мекунад ва на аломати амалро.
Пас саволе ба миён меояд: Ин калимахо ба кадом хиссаи нутк мансубанд ва чй ном доранд? Ин савол аз он чо ба миён омадааст, ки мо хамаи калимах,оро ба дах, х,иссаи нутк, нисбат дода, ба кадоме аз опх,о мансуб буданашонро чустучу мукунем. Ва хол он ки як калима дар таркиб ва и борах, о вазифахои гуногунро адо менамояд, чунончи, сухани махрамона ва махрамона сухан кардан.
Сабаби асосии рох ёфтани ин иштибох хамин аст, ки дар мактабхои мо асосан ба омузиши сарфу пахви забон ва каму беш ба услуби нигориши адибон эътибор додаанд. Омезиши бисёр х,одисах,ои забонй ба хамин тарзи таълиму тахкик, вобаста аст. Ин холат хатто дар «Грамматикаи илмии забони адабии хозираи точик», ки дар се чилд интишор ёфтааст, мушохида мешавад. Дар ин асари илмй калимахое, ки муносибати субъективиро ифода мекунанд, дар катори вохидхои туфайлй зикр гардидаанд. Чунончй, навиштаанд:
« §1167. Вох,идх,ои туфайлие, ки ба фикр чилои эмотсионалй мебахшанд. Ин гуна унсурхои туфайлй маънохои эхсосй ва муассирй дошта, нисбат ба фикр хиссиёту хаячони гуногуни гуяндаро баён мекунанд.
1. Шодй, хурсандй, хушхолй, хаячон ва монанди инхоро мефахмонанд. Ба ин вазифа калимаю иборахои зерин истифода мешаванд: хушбахтона, ба хушбахтй, хайрият, хайрият ки, ба бахти мо ва гайра:
Хайрият ки, даре cap шуд (АйиП). - Хайрият, об омад, -гуфт муйсафед,-чандвацткорамоносонмешавад (Икромй).Бахушбахтй, ин колхоз аз колхозной дигар тафовут дошт (Му.уаммадиев). Хушбахтона, садои тугцои «Аврора»-и револютсиош аз ку.у.уои Тоцикистон низ баланд шуд (Шукух;й).
2. Афсус. хасрат, маломат ва монанди инхоро мефахмонад. Дар ин вазифа бештар калимаю иборахои афсус, сад афсус, афсус ки, мутаассифона, мааттаассуф, х;айф, сад х;айф, х;айфо ки, дарег, х;айх;от меоянд:
Афсус, сад афсус, ки вай дар инрох,и озодй дуртар нарафт, курбон шуд (Икромй). Кучеренко афсуЬ'мехурд. Хайфа ки, тир кам мондааету боемачиён бисёр (Рах,им Цалил). Пекин, мутаассифона,
Зариф i ОХ.С насихати падарро фаромуш мекард (Шукухй). Лекин, сад афсус ки, дар яке аз цанг^ои иобаробар цсщрсшонона уалок шуд (Файзуллоев). Ammo, х;айх;от, у набуд (Рсщим Чалил»J(3,359).
Аввал хаминро бояд гуфт, ки вохидхои «афсус ки», «хайфо ки» ва «ба хушбахтй» на калима хастанду на ибора, балки таркиб мебошанд. Вох,идх,ос. ки аз як калимаи мустакилу як калимаи ёридиханда. хиссахои номустакили нутк иборатанд, таркиб ном доранд, иборахои «таркибхои пешояндй» ва «таркибхои пасояндй» дар хдмип маврид истифода мешаванд.
Вале чизи асосй хамин аст, ки дар забоншиносии точик бори аввал вохидхои модалй зикр гардидаанд, ки таснифу тахкики онхо вазифаи навбатии ахли илм аст. Дар забоншиносии точик ба масъалаи вохидхои модалй касе бевосита машгул нагардидааст. Ин масъала танхо хангоми таълифи «Грамматикаи илмии забони адабии точик» ба миён омадааст.
Вохидхои модалй кисми таркибии вохидхои туфайлй ба шумор мераванд. Муаллифи ин фасли грамматикаи илмй доктори илмхои филология, профессор АбдусатторМирзоев навиштаанд: «§1174. Дар забони точикй як гурух калимаю иборахо дучор меоянд, ки махз барои ифодаи муносибати тафаккури инсонй ба олами хастй вокеъ мегарданд, аз ин ру. маънохои гуногуни модалиро ифода карда, асосан ба вазифаи аъзои туфайлй меоянд. Дуруст аст, ки онхо гурухи махсуси лугавию грамматикиро ташкил медиханд. Хусусияти фарккунандаи калимаю иборахои модалй дар ин аст, ки онхо ба вазифаи дигар аъзои чумла омада наметавонанд ва ба саволхои мукаррарии онхо низ чавоб намешаванд. Унсурхои зерини нутк аз кабили калимахои модалй ба шумор мераванд: мутаассифона, хайриящ щпишол, мисол, гуё, гуиё, афсус, албаптщ шояд, щссакупюх; дарег, инак, яъне, хусусан, алалхусус, х^акикапиш, дар х;ак11кащ аз афпш кор, я кип, еокеан, дареокеъ, хуллас, аз дусар ва монанди инхо.
Сахро дар ин вакт, .\акикатаи. дилрабо ва фарахафзо буд (Айнй). Mo рузона вайро бо чашмони бодиккат аз як cap дида баромадем, хайрият, вайрон нашудааст (Дехотй). Хайр, набошад, аз миёна ман бур рам (Айнй). Хушбахтона, галаба насиби мо шуд («Садои Шарк») (3,362).
Дар муносибати субъективй чанбаи бахо равшан ифода мегар-дад, шахси каламкаш муносибати худро бо хар рох ба калам меди-хад. Ифодаи фикр дар шаклхои гуногун вокеъ мегардад. Х,ангоми
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 21 -
тасвир нависанда комилан озод аст.
Азбаски категорияи модалияти субъективй дар забоншиносии точик мавриди тадкики алохида карор нагирифтааст, бисёр масъалахои назариву амалии он хануз омухта нашудаанд .
Тадкики вохидхои модалй ниш он медихад, ки онхоро ба чанд гурухи калон таксим кардан мумкин аст. Ба гурухи якум вохидхое дохил мешаванд, ки муносибати шахсй, афсусу дарегро мефахмонанд; гурухи дуюм иззату эхтиромро ифода менамоянд ва гурухи сеюм вохидхоеро фаро мегиранд, ки нописандй, беэхтиромй ва дашному тахкирро ифода мекунанд. Аз ин гурух шеваи даркориро дар боби беэхтиромй ва тахкир аз адабиёти навишта ба кадри имкон мавод гирд овардан мумкин бошад хам, дар боби хакорату дашном гирд овардан ва ба калам додан душворихои зиёд дорад. Ба ин душворй фолклоршиносони точик низ ру ба ру шудаанд.
Х,амин навиштачот худ ба забони хол нишон медихад, ки вохидхои модалии забон ба дарачаи бояду шояд баррасй нагардидаанд. Доираи истифодаи вохидхои модалиро бо калимаву таркиб ва иборахои туфайлй махцуд намудан шоиста нест. Вохидхои модалй ба воситаи чумлахои хурду калон низ ифода мешаванд.
Муносибати субъективй махз дар чумла ва ба воситаи чумла пурра ва равшан зохир мегардад, чунки воситаи ахбор ва ифодаи модалият чумла аст. Аз хамин чихат хамаи воситахои ифодаи муносибати субъективй дар чумла баробар ва ё каму беш зохир мешаванд.
Тахлили ифодаи муносибати субъективй моро ба хамин хулоса овард, ки замина ва роххои ифодаи муносибати шахсй, иззату эхтиром ва тахкиру беэхтиромй дар адабиёти бадеиву публисистии имрузаи мо дар нисбати адабиёти асрхои пешин ба дарачот зиёд аст. Вале ходисахои иктибосии бемаврид ва такдидкорона, ки рухи забони моро ифода намекунанд, низ ба назар мерасад. Тахкики категорияи модалияти субъективй ба тарбияи ахлокии мардум, махсусан одоби муошират, омузиши вохидхои лугавию дастурй ва тавзехи илмии ходисахои забонй мусоидат менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. Куллиёт,ч.11,китоби дуюм.-Душанбе: Ирфон, 1964
2. Гольдин В.Е. Речь и этикет. -М: Просвещение, 1981
3. Грамматикам забони адабии хозираи точик.Ч,илди I. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1986
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.Ч,илди II. Ибора ва
синтаксиси чумла^ои содда. -Душанбе: Дониш,1986
5. Джураев Р. Очерки по истории грамматики таджикского и персидского языков,- Душанбе: Ирфон, 1972
6. Забони адабии хозираи точик.Лексикология. Фонетика. Морфология, кисми 1,- Душанбе: Маориф,1982
7. Зикриёев Ф„ Ч,алилов Х„ Каримов М. Забони адабии хозираи точик. К. 1. Синтаксиси чумла^ои содца. - Хучанд: Нашр. давл. Р. Ч,алил, 1995
8. Фарвднги забони точикй.-М.:Советская энциклопедия, 1969, ч.П.
Предложения и словарные единицы - репрезентаторы субъективно-модальных зна чений в таджикском литературном языке
Б. Бабаджанова
Ключевые елова:объективная модальность, субъективное отношение, таджикское языкознание, словообразование, способы выражения
В статье рассматривается вопрос о степени исследованности категории субъективной модальности в таджикском языкознании. Автором рассматриваются языковые средства, выражающие субъективные значения в таджикском литературном языке. Выбор темы обусловлен, с одной стороны, большим теоретическим значением проблемы субъективной модальности, а с другой стороны, недостаточной разработанностью этой проблемы в таджикской лингвистике.
Sentences and Vocabulary Units as Representators of Subjective-Modal Meanings in the Tajik Literary Languages
B. Bobojonova
Key words: objective modality, subjective attitude, Tajik linguistics, word-building, ways of expression
The article dwells on the category of subjective modality and the degree of its being explored the Tajik linguistics. The author deals with linguistic means expressing subjective meanings in the Tajik literary language. The choice of topics preconditioned, on the one hand, with a large theoretical value of subjective modality problem; on the other hand, it is the lack of this problem development in the Tajik linguistics.
