Научная статья на тему 'The role of izafet and adjacent applications in the expression of the subjective attitude'

The role of izafet and adjacent applications in the expression of the subjective attitude Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
165
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ВОҳИДИ СИНТАКСИСЙ / КАТЕГОРИЯИ ЛЕКСИКИЮ ГРАММАТИКЙ / БАЁНИЯҳ ОИ ИЗОФЙ / БАЁНИЯҳОИ ҳАМРОҳЙ / ЗАБОНИ АДАБЙ / СИНТАКСИЧЕСКАЯ ЕДИНИЦА / ЛЕКСИКО-ГРАММАТИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ / ИЗАФЕТНЫЕ ПРИЛОЖЕНИЯ / ПРИМЫКАЮЩИЕ ПРИЛОЖЕНИЯ / ЛИТЕРАТУРНЫЙ ЯЗЫК / SYNTACTIC UNIT / LEXICO-GRAMMATICAL CATEGORY / LITERARY LANGUAGE / IZAFET APPLICATIONS / ADJOINING APPLICATIONS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бободжонова Б.

В статье рассматривается вопрос о роли изафетных и примыкающих приложений в выражении субъективного отношения в таджикском литературном языке. Выбор темы обусловлен, с одной стороны, большим теоретическим значением проблемы субъективной модальности, а с другой стороны, недостаточной разработкой этой проблемы в таджикской лингвистике. Автор на многочисленных примерах доказывает значение приложений в выражении субъективного отношения, в частности, уважения и учтивости.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the role of izafet and adjacent applications in terms of the subjective attitude in the Tajik literary language. The choice of the topic is due, on the one hand, to the great theoretical value of the problem of subjective modality, on the other hand, to the lack of development of this problem in the Tajik linguistics. The author proves the value of applications in terms of subjective attitudes, in particular, respect and courtesy.

Текст научной работы на тему «The role of izafet and adjacent applications in the expression of the subjective attitude»

Б. Бобоцонова

МАВК.ЕИ БАЁНИЯДОИ ИЗОФЙ ВА ДАМРОДЙ ДАР ИФОДАИ МУНОСИБАТИ СУБЪЕКТИВЙ

Вожатойкалидй: во^иди синтаксисй, категориям лексикию грамматикй, баёния^оиизофй, баёння^ои ^амро^й, забони адабй

Вох,иди нах,вие, ки дар ифодаи муносибати субъективй мавцеи хоса дорад, баёния аст, чунки баёния хусусияти муайянкунандагй дорад. Ин категорияи дастурй дар забоншиносии умумй ва то^ик мавриди баррасй rçapop гирифтааст. Дар китобх,ои дарсии мактабх,ои миёнаву олй, асару мацолах,ои олимон, аз чумла Носирчон Маъсумй, Мух,аммадй Исматуллоев, Додо^он То^иев, Пулод К,урбонов ва дигарон ин категоряи нах,вй баррасй шудааст, ки мо ба опх,<) такя намудем. Аз хусуси баёнияи эх,тиромй дар асари Пулод К,урбоиов мухтасар (5), вале дар «Грамматикаи забони адабии х,о !и рай то^ик» (4) бештар маълумот дода шудааст.

Дар ин сарчашмах,ои илмй асосан ба муносибатх,ои нах,вй ва рохдои ифодаи баёния сухан рафтааст, бинобар ин табиист, ки масъалах,ои дигари марбути муносибати субъективй дар опх,о дарч нагардидааст.Масалан, дар «Грамматикаи забони адабии х,о !иряи то^ик» х,ангоми таснифи баёниях,ои изофй, ки пеш аз баёншаванда меоянд, навиштаанд:« а) Баёниях,ои ифодакунандаи х,у рмату эх,тиром: Ррзп дпгар мех^мононп мо дар колхози машхури акай Миралй буданд (Мух,аммадиев). Амаки Равтпани бодгарва хпрманбон Амонулло ба кузах,о об шрифта омаданд (Сорбон). Холаи Зубайла даст ба чатттм соябон карда ба рох; нпгарпст (Сорбон). Баъд аз он шанх гуфт: - Баъд ба он рухонияти хаз рати имом К,утайба плтпцо будам (Апнй).-Салому аланкум, чанобиК,осимака (Мух,аммадиев)».(4,26Ъ)

Дар ин китоб як хусусияти бардастаи баёниях,ои изофии ифодакунандаи эхдиром зикр шудааст. Ин нукта бо исми шахе ифода гардидани ин категорияи лугавию грамматикист: «Баёншавандаи ин гурух,и баёниях,о бештар бо исми шахе ифода мешавад, дар ин маврид исмх,ои шахе, ки вазифа, унвон, касб, ихтисосро ифода мекунанд, низ меоянд:

- Акай бригадир хама цородпда баромад («Садоп Шарц»),

Амаки духтуу дуруI гуфт, додо? (Сорбон). - хазрати эшон.....

магар Худоро фиреб додан мехоуед? (Айнй). (4,263)

Маълум аст, ки дар китобх,ои дарей ва грамматикаи илмй асосан цоидах,ои маъмул ва умумиро пешних,од менамоянд, тавзеху тафсири онро ба тадцицгарони махсуси ин боб х,авола месозанд. Бо вудуди ин дойр ба ин маълумоти грамматикаи илмй чанд мулох,изаро гуфтан лозим меояд.

1.Дар коидаи ифодаи баёниях,ои эхдиромй омадааст, ки <шх,о «бештар бо исми шахе ифода мешаванд».(4,263) Мувофици дарёфти мо категорияи эхдиром мах,! ба шахе тааллук, дорад ва сабаби як к, и см и категорияи модалияти субъективиро ташкил додани вай ба х,я\шп табиаташ вобаста аст.

2.Муаллиф бештар бо исмх,ои шахе омадани ин гурух,и баёниях,оро зикр карда бошад х,ам, барон баёниях,ои «камтар», яъне гайришахс ягон мисол наовардааст, то ки назари уро сах,ех,тар дарёбем.

3. Дар к;оидаи зикршуда омадааст, ки дар ин маврид исмх,ои шахе, ки «вазифа, унвон, касб, ихтисосро ифода мекунад, низ меоянд». Вале боз бо кадом гурух,и исмх,о ифода гардидани баёншаванда зикр нашудааст. Аммо аз мукоисаи хусусиятх,ои грамматикии баёниях,ои гурух,и б) бо гурух,и а] маълум мешавад, ки баёних,ои сарсатри якум, яъне а) ифодакунандаи хешу акрабо номида шудааст. Дар х,як,ик,я1 баёниях,ои изофии иГюрахои акай Миуалй. амаки Равшан. холап Зулайхо аслан хешутаборианд, вале дар ин маврид онх,о тагйнри маъно ва вазифа намуда, на хешу табор, балки эхдироми сох,ибсуханро ба шахеи номбурда ифода менамоянд. Бинобар ин дар ин гуна мавридх,о ба вазифаи баёнияи изофй омадани исмх,ои ифодакунандаи муносибати хешу акрабо гуфтан сах,ех,гар аст.

Дар он гурух, ба вазифаи баёншаванда исмх,ои хос истифода гардидаанд. Хулоса, олимон бо ду гурух, исмх,о: исмх,ои хос ва

исмх,ои динси ифодакунандаи вазифа, касб, унвон, ихтисос ифода гардидани баёншавандах,ои эхдиромиро зикр намудаанд.

Дар хулосаи ин ду банд як х,одисаи хеле мух,ими дастурй зикр шудааст, ки онро бозёфти илмй ва аломати асосии тас-нифотии ин ду i урух,и баёниях,о донистан мумкин аст.

Чунон ки дидем, баёниях,ои изофии х,ам гурух,и а} ва х,ам гурух,и 6} бо исмх,ои хешу ацрабо: як я. амак. хода. raFO ва мисли ипх,о ифода мешавад, вале дар i ypyx,n aj муносибати иззату эхдиром, дар гурух,и дуюм бошад, муносибати хешу ацраборо ифода мекунад. Аломати таснифотии онх,оро муаллиф чунин баён кардааст: «Ин гурух,и баёниях,о, яъне 6} аз гурух,и якум, яъне а} бо он фарц мекунанд, ки калимаи баёншаванда, ки бо исми хос ифода мешавад, асосан бо бандакдонишинх,ои шахсй меояд: акай Зафарат. амаки Каримат. холап Нозукаш.(4.26Ъ)

Албатта, баёниях,ои изофии эхдиромй бо ин як i ypyx, махдуд намешавад. Ба ин вазифа на танх,о исмх,ои ифодакунандаи хешу ацрабо, балки исмх,ои дигар низ меоянд. Ин гуна исмх,о дар думлах,ое, ки барои мисол дар гурух,и а} оварда шудаанд, ба назар мерасанд: хазрати имом К,утайба. чанобп К,осимака.

Муцоисаи баёншавандаи х,ар ду гурух, тацозо менамояд, ки исмх,ои баёншавандаи iypyx,n ба i ypyx,x,oii дигар тасниф карда шаванд, чунки ин ду исм: хазрат ва чан о б аз исмх,ои ифодакунандаи хешу ацрабо чудо шуда меистанд.

Баёниях,о аз дих,ати алоца ба ду гурух,и калон тацсим мешаванд: баёния^ои изофй ва баёния^ои ^амроз^й. Аз таснифоти анъанавии баёниях,ои изофиву гайриизофй бартар донистани ин тарзи гурух,бандй ба он маънист, ки ибораи «баёниях,ои гайриизофй» мафхуми васеъ дорад, вай х,амаи тарзх,ои робитаи гайриизофиро фаро мегирад, ки алоцаи х,амрох,й як навъи опх,()С1. Дигар ин, ки дар ибораи «баёниях,ои изофй» истилох, дар асоси тарз ва воситаи алоца сурат гирифтааст, ки онро истилох,и «гайриизофй» ифода намекунад.

Баёниях,ои изофй гурух,и калонтарини баёниях,о ба шумор меравад. Дар ин цолаб исми баёншаванда х,иссаи асосии ибора буда, исми баёнкунанда тобеи он аст: Р^дакни шопр. Сарвари хофиз. устои дуредга р. Мукими оснёбон. Равшанп хаким. Дар ин иборах,о баёния эхдиромро ифода намекунад.

Иборах,ои изофие, ки эхдиромро ифода менамоянд, дар ин цолаб рехта намешаванд, умумияти ин ду навъи ибораи изофй танх,о зох,ирист.

Дар баёниях,ои изофии ифодакунандаи эхдиром калимаи тобеъкунанда бар хилофи иборах,ои гурух,и якум на муайяншаванда, балки баёния ба шумор меравад, чунки «Баёния хусусияти муайянкунй дорад, вале аз муайянкунанда бо он фарц мекунад, ки калимаи асосиро бо додани номи нав эзох, медих,ад». (4,261)

Баёниях,ои изофй дар навбати худ ба ду i ypyx,n калон тацсим мешаванд.

1. Баёниях,ои эхдиромие, ки бо исмх,ои нишондих,андаи хешу табор ифода шудаанд: ота. ака. ала. бародар. хохар. амак. хода. raFO. амма. бобо, бибй. Дар ин цолаб баёншаванда бештар бо иемх,ои хоеи шахе ифода мешавад:

- Садцаи номатон шавам, акай Назир. ба доди мо бирасед, ягон илоц ёбед. Восеъро халос кунед. - зорп мекард Аноргул. (11,61)

Исмх,ои динее, ки ба вазифаи баёншаванда меоянд, вазифа, унвон, касб, ихтисосро мефах,монанд: акаймуаллим. акаираис. амаки рапс, холаи мошпначп. апап духтур. ¡нюи бригадир ва Faiípa: Амаки усто х,амрох,и мо омадаид. (10,141 )-Акаи раис х1астаид? (8,160)

Калимах,ои тобеъкунандаву тобеъшавандаи ин иборах,о дар натидаи х,одисаи факки изофат ба калимаи мураккаб, ба исми ифодакунандаи эхдиром табдил меёбанд:

- Амакбой. нону иамакатоиро бпсёр хардам, хизмататонро кам кардам, акнун аз май розй шавед.(2,49) Рухсат дихед, акаэшон. ки май маънии дуоихудро ба шумо фах,монам.{2,1\)

2. Баёниях,ои эхдиромие, ки бо исмх,ои ифодакунандаи малому мартаба ва унвон ифода мешаванд.

Серистеъмолтарини ин калимах,о иемхои хазрат. чаноб. ofo. хочй. ба шумор мераванд:

- Агар хаз рати Хоча дар ин цо буданп касеро нахох,анд, кафши уро иеш мемонанд (2,361) - Цаиоби олй кушта шудани закотчиашонро шунаванд, албатта, б а май газаб мекунанд. (11,236) - Цаиоби бек, мо ин бандиро бо фармонп амлокдори

Ховалинг овардем.(11,221) -Цаиоби х,оким меиурсаИЩ ки шумоён аз барон чй омадед?( 1 1,280)

Дар асари «Бадоеъ-ул-вацоеъ»-и Зайниддин Мах,муди Восифй иборахои хазратиХоча. хазратихон. хазрати султон. х,азрати мир. х,атто хазратимулло ва хазрати устодпстифода гардидаанд:

- Х1азрати хоча матлабуои он цаспдаро навишта шрифта, фацирро низ ба навишта гирифтан амр фармуданд.( 1,212)

- Х1азрати хои мавлоно Восифиро талаб доранд, бояд зуд ташриф фармоянд.( 1,220) -хазрати султон ба мусо^абатишумо ифтихор менамоянд. ( 1,260) -хазрати мулло дар хона х;астанд? (1,45)-х,сц донистед, ки бемории х,азрати устод чй туна беморист? (1,293)

-Каромоткардед, чаноби срфй! (7.224) - Не, чаноби Эшоии К,орй. - гуфт Нусратзода.(6,307) -Цаиоби раиси шуро. чаро ни мардум б а кор намераванд. (6,311) -Азизам, чаноби HvcpaтхРча!(6. 300).

Баёния^ои ^амро^й. Маълум аст, ки воситаи робитаи баёниях,ои х,амрох,й ох,анги гуфтор (интонатсия) мебошад. Баёииях,ои х,амрох,й х,ам иеш аз исми баёншаванда ва х,ам пас аз он меоянд.

Баёния^ои пешмавцеъ. Ин гурух,и баёниях,о ду хел мешаванд. 1. Ба вазифаи баёниях,ои пешмавцеъ исмхои ифодакунандаи хешу табор меоянд. Вале батакрор бояд гуфт, ки исмх,ои ифодакунандаи хешу табор дар ин маврид ба маънои асосии худ намеоянд, онх,о бародару хох,ар ва амаку аммаи г^янда не, балки эх,тироми шахси зикршударо мефах,монанд, шахси х,амсух,батро ба амаку бародар нисбат дода, бо х,я\шп рох, муносибати )х,1иромоиаи худро зох,ир мекунанд.

Дойр ба ин цолаби ифодаи эх,тиром дар грамматикаи академикй х,амин цадар маълумот дода шудааст: «Аз калимах,ои ифодакунандаи хешу ацрабо дар ин колаби синтаксисй ва ба ин вазифа асосан калимаи ака истифода мешавад, ки хоси забони гуфтугу ва шева мебошад.» (4,264)

Дар маводи гирдовардаи мо низ дар ин цолаб калимаи серистеъмол аст, калимах,ои амак ва бобо низ зиёд истифода шудаанд, калимах,ои дигар ягон-ягон дучор меоянд:

- Амак эшон. шумо х,нр вацт дуохонин худро дар дех1ах1он бегона кор мефармоед ва х,ол он ки дар дех,ап худамон х,ам беморон бисёр шудаанд, чаро инх,оро намехонед, ки шояд «аз даму нафаси шумо» шифо ёбанд?(2,168)- Ака Восеъ! х;ой, ака Восеъ! Май туро иагох; боз мекобам (11,94)

- Гаи ни ту не, хохарам муаллима. Ба гумонп майраисамон одами бад набуд.

- Хо.ю \л\1 бад не, ако.(9, 84)

2.1>аёниях,ои эхдиромие, ки ба воситаи исмхои lidio. 1акунан. ian муиосибат. мартаба. ихтисос. касб ифода мешаванд. Ба ин вазифа калимах,ои рафик,, дуст, устод. муаллим фаровон меоянд. Иборах,ои рафик командир, дустам Наврузалй. устод Мирзо Турсунзода. муаллимПТаплФзопа. помулло Айнй. Мавлоно Чомй дар х,а\пш колаб рехта шудаанд:

- Рафик, Пуло до в дуруст гуфтанд, ки сулх;ро бо мещат мустах,кам кардан лозим.( 14,253) -Муаллим Щарифзотта. кони щкмат буданд. (12, 26)- Вой, шумо Мавлоио Восифй нестед? (1,156) - у'> мулло Щароф. омадед, канй, марх,амат, хуш омадед.(Ъ,П\) Ана, дарх,амонвазъиятп тантанавйногохдомулло Айн _бо шогирдихудшоир Дех,отйиайдо шуда монданд.{Ъ,172)

Дар асарх,ои бадей ва хотирах,о ба дойи иборах,ои изофию х,амрох,й гох,о худи баёниях,о меоянд. Масалан, агар як бор ё ду бор устод Айнйё домулло Айнйгуянд. сипае устодё домулло мегуяпд: - Домулло. он иирамард кй буд, ки шумо бо вай ин цадар нлтифот кардед(3,128) - Моён бо шумо тамоман х,амфпкр растем, домулло. (3,109)

Азбаски калимаи Айнй худ тахаллус аст, онро низ гох,о цаламкашон танх,о меоранд ва хабару дигар аъзои думла бо бандакх,о омада, сох,ибэх,тиромии онро тацвият медих,анд: Дар х,а^1щат х,ам Айнй ба ин ваъдаи худ вафо карданд.(3,45)

Дар думлах,ои зерни ин вазифа ба зиммаи баёниях,ои мулло ва усто афтодааст:

- Истед, Мулло. Нуррулло меояд, канй ягон гапн тоза доред?- гуфт.{ 13,11) Дар сух;бат нохост ба ёди Мулло Носир омад, ки дир$з усто Нодир - меъморбошнн Арк А.^мадро cypoF карда, кас фиристода буд.

- Хо, усто фармуда буданд, ки барои тоци иморати беки Шах,рисабз як байтро б а хати тутрой навишта днх,ам (13,23)

Баёния^ои пасмавцеъ. Баёниях,ои эх,тиромии иасмавцеъ низ ба ду гурух, ЧУДО мешаванд:

1.Баёниях,ои эх,тиромие, ки бавоситаи исщои ифодакунандаи хешу табор меоянд, дар забони адабй дар ин цолаб цариб истифода намешаванд, <шх,о хоси забони I уф гу1 у ва шеваанд. Ин колаби ифодаи эх,тиром дар забони ках,ра\юпх,ои осори бадей дучор меоянд. Дар ин мавцеъ калимах,ои ака. ако. амак. бобо. хода, бибй бештар истифода шудаанд:

- Кошки, Оцил амак. мпслп шумо

Мешудам пуртоб дар тобп х,аёт.

Рафтанй будам ба шах)р, аммо кунун

Бо шумо монам ба корамумрбод.{1, 317)

-Туятон кап мешавад, Анвар ако?

З-интизорй тоцатам х)ам тоцшуд.{7,347)

- Дар хавлии ЦТарифа хола бо х,ампн знмнстон се знмнстонн таппа тахт пн тараф цанги сахтн даст б а гиребони нечу сандали давом дошт.( 14,102) - \и-и, Ашур бобо. марх,амат, марх,амат. Хуш омадед, канн, дароед.(12,38)- Оча, пнгапатона муаллима хола нафа^маид, ки хафа мешаванд.(9,72)

2. Баёниях,ои ифодакунандаи муносибат, ихтисос, мартаба, касб дар ин цолаб камистеъмоланд: К, оу и домулло. хо чй эшон. 111я пжЬ муаллим.

Дар грамматикаи илмй дар ин цолаб иборах,ои Начмиппин домулло ва Миузо муаллим дар чумлах,ои зерни мисол оварда шудаанд: Писари май х,афт сол боз дар мактаби Начмиппин домулло мехонад (Улугзода). Май ощста ба иазди Миузо муаллим рафта. гуфтам, ки арзе дорам (Мух>аммадиев). (4,265)

Дар асари бадей на танх,о дар муошират, балки дар забони тасвирии муаллиф низ ин цолаб истифода шудааст: Ах;мадбек ба т^ихона хамуохи Салим муаллим омад. (8,99) Хрчй эшон у о онх,о ¡¡идидаяпд.(2,211) Ашуаф осаколуо аз х;ама боло цой доданд.(Ю,И2)

Хулоса, дар забони точикй барон ифодаи муносибати субъективй, аз чумла эх,тиром баёния мавцеи басо мух,имро шшол менамояд. Т ах, к, и к, и ин масъала нишон медих,ад, ки колаби баёниях,ои изофй ба табиати забони тоники пурра мувофицат мекунад, онх,о х,ам дар забони адабй ва х,ам дар забони I уфгу! у

ва шеваю лах,дах,о фаровон истифода мешаванд. Ин фикрро дар нисбати баёниях,ои х,амрох,й гуфтан мумкнн нест. Баёниях,ои х,амрох,й асосан хосн забони гуфтугу ва шеваю лах,дах,ост. Аз х,амин дих,я i дар ин iypyx,n баёниях,ои ифодакунандаи эхдиром таъсири омилх,ои хорндй, аз ^умлаи забони бегона, ба назар мерасад. Тадцици баёниях,ои эхдиромй ба х,алли масъалах,ои назарй, забони асари бадей, хусни сухан, имло ва махсусан одоби муошират мусоидат менамояд.

ПАЙНАВИШТ

1. Айнй С. Восифй ва хулосаи «Бадоеъ - ул - вацоеъ» -Сталинобод: Нашрдавтод, -1956

2. Айнй С. Ёддоштх,о.К1исми 1,2. -Сталинобод:Нашрдавтод,-1954.

3. Айнй С.дар хотироти дзетой ва шогирдон,-Душанбе:Ирфон,-1968

4. Грамматикаи забони адабии х,озираи тодик. Ч,.П.-Душанбе: Дониш,1986

5. Пулодов К. Приложение в современном таджикском литературном языке. Автореф.дис.на соискание учёной степени канд. филол. наук.-Душанбе, 1974

6. Акобиров Ю. Замини падарон.-Душанбе:Ирфон,-1976

7. Ансорй Ф. Сарватн дил.-Душанбе:Ирфон,-1982

8. Мух,аммадиев Ф. Шаби саввум. Х.икоя^иссах.о ва очеркх,о,-Душанбе:Ирфон,-1978

9. Сорбон. Сангисипар. Повеет ва х,икоях,о,-Душанбе:Ирфон,-1973

10. Сорбон. Чугй.Буд,набуд.Повестх,о.- Душанбе:Ирфон,-1975

11. Улугзода С.Восеъ,- Душанбе:Ирфон,-1979

12. Файзуллоев И. Савганд,- Душанбе:Ирфон,-1983

13. Х,одизода Р. Ситорае дар тнрашаб.-Душанбе,1983

14. Ч,алил Р. Х.икоях.о,- Сталинобод: Нашрдавлтод,-1958

Роль изафетных и примыкающих приложений в выражении субъективного отношения

Б. Бободжонова

Ключевые слова: синтаксическая единица, лексико-грамматическая категория, изафетные приложения, примыкающие приложения, литературный язык

В статье рассматривается вопрос о роли изафетных и примыкающих приложений в выражении субъективного отношения в таджикском литературном языке. Выбор темы обусловлен, с одной стороны, большим теоретическим значением проблемы субъективной модальности, а с другой стороны, недостаточной разработкой этой проблемы в таджикской лингвистике .Автор на многочисленных примерах доказывает значение приложений в выражении субъективного отношения, в частности, уважения и учтивости.

The Role of Izafet and Adjacent Applications in the Expression of the Subjective Attitude

B. Bobojonova

Key words: syntactic unit, lexico-grammatical category, izafet applications, adjoining applications, literary language

The article discusses the role of izafet and adjacent applications in terms of the subjective attitude in the Tajik literary language. The choice of the topic is due, on the one hand, to the great theoretical value of the problem of subjective modality, on the other hand, to the lack of development of this problem in the Tajik linguistics. The author proves the value of applications in terms of subjective attitudes, in particular, respect and courtesy.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.