CC BY
84
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
С. Famieea
ТИПОЛОГИЯМ ТАНОСУБИ ТЕМА ВА УНИВЕРБ
Вожатой калидй: сохтори ономасиологи, тема, рема, универб, во.уиди ибтидой
Табиист, ки универб аз тарафи сохибони забон бо назардошти имкониятхои сахсх, кушодани маънои он сохта мешавад. Худуди ихтисоршавии тема хангоми калимасозй аз он вобаста аст, ки тафсири маъной дар лахзаи шарх додан ва дарк намудани универб то чй андоза ёрй мерасонад. Аз ин чихат, ба воситаи универб объектро номгузорй карда, сохиби забон ба таркиби тафсири маъной диккат медихад.
Бисёр мешавад, ки вохиди махрачй дар тафсири маъной акс ёфтааст ва сохиби забон онро ба универб табдил дода, имкон дорад, ба матне, ки дарки аники универбро таъмин менамояд, такя кунад. Дар ин хол, аз як тараф, дар таркиби тафсири маъной хам тема ва хам рема ифода шуда метавонад, аз тарафи дигар, дар тафсири маъной танхо хиссаи тема ифода гардида, рема дар универб бори аввал пайдо мешавад ва нихоят, дар таркиби тафсири маъной танхо рема мавчуд буда, тема ифода наёфтааст.
Вобаста ба гуногунии андозаи ихтисоршавии тема таносуби тафсири маъной ва универб низ гуногун аст.
Айни замон мо аз «Фарханги забони точикй» танхо маводеро баррасй менамоем, ки дар таркиби ономасиологии универб хиссаи рематикии тафсири маъной бори нахуст зухур ёфтааст.
Универбхои зерини типи мазкур дарачаи олии идиомати-затсияро дар худ тачассум намудаанд ва дорой самтхои гуногуни ономасиологй мебошанд:
а) «он чй, ки дорой ин ё он аломат аст»: табархун чубе бошад сурху сахт ва гирон ва баъзе гуянд, ки он сандали сурх аст (8, 180),
- НОМАИ донишгох
чавгандум муйи cap ва риш, ки сиёху сафед бошад (8, 252), бодпо аспе, ки тезрафтор аст (8, 106);
б) «он чй, ки бо амале вобаста аст»: лабчаро нахуду кишмиш ва айвой мевахои хушк, ки дар мачолиси базм ва вакти сухбат бо ёрон сарф кунанд (14, 3557);
в) «оне, ки сохиби ин ё он аломат аст»:пунбадахон он, ки камгу ва камсухан аст (8, 168); чарбохур касе, ки рузгор ба нозу неъмат гузорад (8,252), тихиохур касе, ки мубталои кахтии обу дона бошад (8, 217), шерандом касе, ки синафароху бориккамар ва бозуситабр бошад (8, 479);
г) «он чй, ки мухолифатро ифода кунад»: шутургурба // уштургурба хар чизи мухолиф ва номуносиб ва номушобехро гуяпд (8, 457), шутурхучра хар он ду шайъ, ки бо хам номуносиб ва мухолиф бошанд (8, 457).
Чунон ки дида мешавад, тафсири маъноии универбхо аз муштакияти онхо дараке намедихад. Дар ин гуна мавридхо, ки дарки универб ва муносибати он бо вохидхои маъхазии синтаксисй душворихо пеш меоварад, мурочиат ба омилхои гайризабонй, муайян намудани хиссаи маъноии базис ва аломати ономасиологй, мушаххас намудани алокаи онхо мавкеи мухим дорад. Ин тип дар забоншиносй бо мафхуми «аномалй» ифода шудааст, ки онро М. Шакй пешниход намудааст (1, 264). Хусусияти универбхои аномалй дар он зохир мегардад, ки аз бахамгузории маънои хиссахои дар таркиби универб актуалишуда маънои умумии онро фахмидан имконнопазир аст.
Аз руи тафсири М. Шакй универбхои аномалй ба коидахои асо-сие, ки мунтазам вомех^ранд, риоя намекунад. Дар онхо аз унсурхои луиавии таносуб пайдокарда маъно бароварда намешавад, ки аз ин ру, калимаи муштаки «нодуруст ташаккулёфта» ба шумор мера-ванд ва дар зимни типхои асосиву мукаррарй тадкик карда меша-ванд. Чунончи, дар универби табархун. ки танхо хиссаи рематикй бокй мондааст, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чойгир шудааст ва универб ифодакунандаи категорияи предмет мебошад. Чузъхои таркибй дар раванди калимасозй бори аввал зухур кардаанд ва дар таркиби тафсири маъной ифодаи худро наёфтаанд.
Равиши дарки универби мазкур чунин аст. Дар таркиби тафсири маъной мавчуд будани калимахои ифодакунандаи аломат cvpxv сахт ба ассотсиатсия аз руи монандй ва вазифаи муайян оварда
мерасонад, яъне ранги чуб ба ранги хун монанд карда шудааст. Мукоиса кунед чунин иборахои фразеологиро, ки ба маъной «сурх» омадаанд: ранги табархун ранги сурх, табархун задан сурх шудан, хуни хум шароби сурх, хуни хурус шароби сурх (12, 292).
Калимаи «сахт»-и тафсири маъной дар айни замон бо семаитабар ассотсиатсия шуда, аз функсияи бевоситаи табар, ки олате фулодй асту бо он чубу дарахтро мешикананд (14, 1021), баромаданашро дарак медихад. Ба мулохизаи зикршуда дар забони точикй мавчуд будани универби табарзад далел мебошад, ки ба маъной «наботи сафеду шаффофи хеле сахт, ки аз гояти сахтй бо табар шикастан лозим будааст» (12,292), истеъмол гардидааст. Гузашта аз ин, алокаву таносу би семахои табар ва 2УН дар асоси муносибати табиии мантикй ба амал омадааст ва яке ба дигаре тобеъ нест, ки ин аз мавкеи чузъхои рематикй (сурху сахт) дар тафсири маъной бармеояд.
Баъзан типи алокаи байни базис ва аломати ономасиологии универбхо возех нест ва муайян кардан душвор аст, ки алокаи пайвасти ду объект дар назар дошта мешавад ё алокаи тобеи он. Масалан, дар универби чавгандум муносибати баробарй (айният) байни чузъхои таркибй мушохида карда мешавад. Дар ин хусус Е.С. Кубрякова кайд кардааст: «Дар калимахои мураккаб сохтори дуаъзогй метавонад, ки хамчун бахампайвандии вохидхои баробармаънову яктаркиба ба амал бароварда шавад, яъне бахамгузории ду базис ба хамлахзагии баъзе вижагихо, равишхо ва предметхо дар падидахои ифодашаванда шпора мекунад» (5,287). Универби чавгандум бо хусусияти хоси худ ба типи татпуруша, ки дар он чузъхо якдигарро муайян намекунанд, дохил шавад хам, аз руи маъно чун бахуврихи амал мекунад ва чизеро ифода менамояд, ки дар таркиби он инъикос наёфтааст (2, 58).
Универби мазкур ба гурухи калимахои муштаке дохил мешавад, ки дар таркиби морфологии он чизе аз иштикокй буданаш дарак намедихад, бароитадкикот аз он сабаб чалбкунанда аст, ки алокаи чузъхо муносибати муайянкунандагиву муайяншавандагй ва монандкунй надошта, балки дар асоси алокаи мантикии табиии ашёхо сурат гирифтааст.
Г.П.Мелников нисбат ба универбхои типи чавгандум чунин акида иброз намудааст: «Ду вохиди равонй чун хар объекти дигар дар холати набудани ягон хел чузъи мутобиккунандаи таркиби онхо ассотсиатсия шуда метавонад. Ин дар холате имконпазир аст, ки
НОМАИ донишгох
байни вохидхои равонй алокди беруна, «купруке» бошад, ки барангезиши яке аз вохидхои равонй ба барангезидани вохиди дигаре аз рун он купрук оварда расонад. Ба тарзи дигар, байни вохидхои равонй мавчудияти ассотсиатсия аз руи хамчаворй имкон дорад» (7, 67). Чунончи, дар натичаи раванди ассотсиатсия сафедшавии хушахои гандум ба сафедшавии муйи cap монанд карда шудааст, ки хангоми пухтан нуги хушаи гандум сафед мешавад. Faiip аз ин, калимахои сиёху сафеди таркиби тафсири маъной ба он равона мекунад, ки оид ба микдори кам ва андаки хам муйи сиёх ва хам сафед мулохиза карда шавад. Яъне мушаххасии он аломат бо универб ифода шавад, ки муйи сару риш тамоман сап-сафед набуда, балки мошу биринч аст. Ин гуфгаро бо як байги Хоча Х,офиз метавон пуркувват намуд: Падарам равзаи ризвон ба ду гандум бифурухт, Нохалаф ботам, агар май ба цаве нафрушам.
Дар ин байт ифодаи ба чаве ба маъной «андак, кам» (12, 764) истифода шудааст. Дар универби чавгандум. аз ин ру, чузъхо ба маъной мачозй омада, категорияи ономасиологии аломати предмет -ро ифода мекунанд. Х,иссаи рематикие, ки дар универб акси худро ёфтааст, дар чараёни калимасозй бори нахуст пайдо шудааст ва натичаи ассотсиатсия мебошад.
Хдрчанд универби мазкур дар катори типии бахуврихи баррасй мешавад, вале таносуби чузъхои он ба мисли таносуби универбхои дар боло тахлилшуда нест, зеро ягон чузъи универб чузъи дигарро муайян намекунад ва барои таъкид намудани баробарии микдори сиёхию сафедии муй махз ду галладонаи аз руи аломати вазннокй монанд ба асос гирифта шудааст.
Зимнан кайд мекунем, ки баробархукукии чузъхои асоснок-кунандаи тафсири маъной низ ба ассотсиатсия шудани пред-метхои хамгун сабаб шудааст.
Универби дигаре, ки низ натичаи сатхи олии ассотсиатсия мебошад, универби лабчаро аст, ки дар он ду вохиди лугавии аз чихати маъно аз хам дур ба хам алокаманд шудаанд. Барои дарки универб тахайюли бою хуб донистани омилхои гайризабонии ба он марбут ёрй мерасонанд. Х,олати дар сухбату базми тулонй аз хисоби хушк-мевахо гох-гох дар хурдан будани инсон, яъне хар гох хушкмеваеро ба дахон андохтан пеши назар холати алафхорро дар чарогох хангоми чаридан овардаасг, ки лабонашро гох-гох ба алафу сабза мерасонад. Сониян, махз бо семаи лаб таносуб пайдо кардани семаи
чаро аз он чихат аст, ки лаб нахустин узвест дар чашидани мазаи хурок. Мукоиса кунед: лабчаш-чошние. ки барои дарёфти мазаи чизе кунанд (8, 207).
Гузашта аз ин, дорой яке аз маънохои калимаи чаро будани ифодаи «дар холати хурдан» имконият медихад, ки ибораи фразеологии лаб чарон будан ба маъной «лаб дар холати хурдан будан» (12, 206) чун вохиди махрачии универби лабчаро хизмат намояд. Сипае, меваи хушк хурдани мардум бо амали чонварони чаранда дар чарогох ассотсиатсия шудааст. Дар ин универб базиси ономасиолога берун аз таркиби ономасиолога чойгир буда, хиссахои рематикй бори аввал дар чараёни калимасозй зухур кардаанд ва он категорияи ономасиологии предметро ифода намудааст.
Универби пунбадахон низ ба типи дар боло тахлилшуда ба гурухи калимахое ворид мешавад, ки дар таркиби морфологии онхо чизе аз вижагихои иштикокии он дарак намедихад. Дар универби мазкур базиси ономасиолога берун аз таркиби ономасиолога чойгир буда, ба хар ду чузъи таркиби ономасиолога баробар тааллук дорад ва вохиди махрачии он ибораи фразеологии пунба дар дахон ниходан мебошад. Мукоиса кунед: пунбаг^ш «пунба дар гуш ниходан». Вале сохта шудани универби пунбадахон бевосита аз вохиди фразеологии зикршуда чараён намеёбад, зеро нахуст ибораи фразеологии феълии «пунба дар дахон ниходан» маъной мачозй гирифта, сипас ба универб табдил ёфтааст, яъне «пунба дар дахон ниходан» дахон бастан, хомуш гардондан аст. (12, 92). Дар ин хол аъзохои пайрави чумлаи вохиди истехсолкунанда пуркунандаву хол актуалй гардида, хусусияти ифода намудани аломати субъектро молик мешаванд.
Дар ин универб низ танхо хиссаи рематикй бори аввал ифода ёфтааст. «Табиист, ки аз таркиби кисми рематикии вохиди синтаксисй нишондихандахои синтаксисй афтодаанд ва танхо дар холате мухиманд, ки агар муносибати синтаксисии дохили синтагмаро нишон дода тавонанд ва берун аз он иловагй бошанд. Онхо факат барои анику сахех гардонидани синтагмахо истифода карда мешаванд, аз ин сабаб дар универб сарфи назар шудаанд» (9,22).
Заминаи ташаккули универбхои типи шерандом мазмуни вохиди маъхазии синтаксисй мебошад, ки дар он аломатхо, хусусиятхо ва алокаи предмету ходисаи ифодашаванда, ки аз тачрибаи инсонй маълуманд, инъикос меёбанд ва таносубан ба мантики аломатхову хусусиятхо предмету ходисахо номгузорй мешаванд. Дар тафсири
маъноии универби мазкур (касе, ки синафароху бориккамар ва бозуситабр бошад) (8, 479), вохвдхои маъхазй вучуд надоранд ва дар амали калимасозй ногузир хам нестанд. Дар ин бора Е.С.Кубрякова менависад: «Барои дарк намудани таркиби ономасиологии калимаи муштак, мавчудияти вохиди маъхазй дар таркиби матн зарурат надорад» (ниг. ба: 1, 107). Дар тафсири маъноии универби шерандом се аломати зохирие, ки ба шер хосанд, ифода ёфта, дар универб бо як калимаи андом фаро шрифта шудаанд. Ба ибораи дигар, ду ассотсиатсияи яклахзаина ба амал омадааст: якум, бо як семаи андом се аломат ифода ёфтааст, дуюм, ба шер нисбат доштани аломатхои зикршуда инъикоси худро ёфтаанд.
Дар универби чарбохур базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиолога чой гирифтааст ва ба хар ду чузъи таркиб баробар тааллук дорад. Он категорияи ономасиологии аломати шахсро ифода мекунад ва танхо хиссаи рематикии актуалишударо фаро мегирад.
Ба дарк намудани маънои универб хиссахои таркибии он, ки дар тафсири маъной нестанд, муайян намудани мавкеи хар яке дар сохташавии калимаи мазкур, инчунин вохвдхои устувори «чои рав-ганй» (фоиданок), «охури баланд» ёрй мерасонанд. Ба сифати вохиди махрачй инчунин дар таркиби лугавии забон точикй мавчуд буда-ни ибораи охури чарб (киноя аз дастурхони пурнозу неъмат, чои серравган) хизмат мекунад, чунон ки дар байти зерин оварда шудааст:
Тавсан аспи маргзорй, к-аз риёзат бозмонд, Охури чарби мууанно барнатобад бели аз ин. (12, 941) Хднгоме ба тафсири калимаи чарбу эътибор медихем, мушохида менамоем, ки маънояш «равган кардан, серравган» (6,1277) аст, ки асосан ин аломат хоси чахорпоён мебошад ва дар натичаи фаровонии хуриши онхо дар охур ба амал меояд. Инчунин дар байни халк маколи «аз охури баланд хурок хурдан» мавчуд аст, ки рузгори пурнозу неъмат гузарониданро ифода мекунад. Дар зимни омилхои зикршуда кучиши маъно дар универби чарбохур ба амал омада, шахсе, ки хурокхои равганину хушмазза мехурад (дастурхони фаровон дорад), чарбохур аст.
Мутобики гуфтахои боло, хангоми дарки универби чарбохур якчанд зина мушохида мешавад: а) маънои аслй: чои чарбудиханда (чузъи таркибй: охуре, ки чарбу меорад); б) ассотсиатсия: дастурхони газодиханда (фаровон) ва хусни инсон (маколи «хусн
аз дахон» мутобики он аст); в) категориям аломати шахе: шахсе, ки аз дастурхони пурнеъмат гизо мегирад. Мукоиса кунед: тихиохур ба маъной «касе, ки мубталои кахтии обу дона бошад».
Чуион ки бармеояд, тафсири ономасиологии вохидхои фразеологй ба ду чанба чудо мешавад: а) таъсири мутакобилаи маънохои чузъхои иборахои озоди синтаксисй, ки асоси ирсии вохидхои фразеологиро ташкил мекунанд; б) таъсири мутакобилаи маъной ибораи озод ва вохидхои фразеологии дар асоси он зухурёфта.
Тафовути маъной фразеологй аз маъной озод дар сатхи синтагматика танхо дар холатхои дурушти реалй шудани он мебошад. Яктарафагии ин омил бо он тасдик меёбад, ки маънохои «озод»-и як калима ва маънохои фразеологии он дар муносибати чудокунии иловагй мебошанд.
Дар таркиби ономасиологии универбхо вохидхои муайяни лугавй на факат дар натичаи киёс аз руи монандй, балки аз руи номутаносибй низ ба хам алокамандй пайдо карда метавонанд, чунончи, шутургурба уштургурба хар чизи мухолиф ва номуиосиб ва номушобехро гуянд (8,457); чизхои номуносиб, чунон ки уштур богурбамуносибатенадорад(14, 279). унпурхучра харондушайъ, ки бо хам номуносиб ва мухолиф бошанд (8, 457).
Дар универби шутургурба базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чойгир шудааст ва ба хар ду чузъ баробар таал-лук дорад. Дар он хиссахо аз руи мантики табиии предметхо ба хам алокаманд гардида, яке ба дигаре тобеъ нест ва пуркунандахои бевосита ва бавосита актуалй гардидаанд.
«Х,ангоми тасвири маъной калимасозй ба назар гирифтани он чиз ба максад мувофик аст, ки мазмуни форманти калимасоз тано-субан ба «матни дохилй», вобаста ба мавкеи ин формант дар калима чй гуна тагйир ёфта метавонад. Фарк кардани имкониятхои маъной ва мавкеи аз чихати маъной сустро, ки дар он бетарафии маъноии формант, талафоти том ё нопурраи ба он хос ба амал меояд, ба эътибор гирифтан лозим аст.
Десемантизатсияи форманти додашуда, бетарафии маъной он зери таъсири форманти минбаъда дар он сурат чой дорад, ки фор-мантхои ташкилдиханда дорой маънохои мухталиф мебошанд. Аз ин лихоз, маъной форманти минбаъда аз хисоби талафёбии маъной форманти пешина актуалй мешавад (3, 26). Мукоиса кунед: Дар хангоми ташаккули маъной универби шутургурба десемантизатсияи
г Ч
— ~ НОМАИ донишгох )
чузъи дуюм (гурба) ба амал омадааст.
Тафсири маъноии универби мазкур дар зимни захираи лугавии забони точикй бармеояд: мавчуд будани ибораи фразеологии «уштури I усастамахор» ба маънои «шахе ё шайъи бенизом ва берабт» (14, 2026) ё «уштури бемахор» ба маънои «уштури гарданкаш» (14, 2026) вохидхои махрачиеанд, ки барои нишон додани берабтй, номуносибии касе ё чизе дар таркиби универб хизмат мекунанд ва боиси бахампайвандии семахои уштур ва гурба гардидаанд. Алокамандона ба истифодаи чузъи дуюм гурба кайд кардан чоиз аст, ки «дар баъзе мавридхо чузъхои универб танхо барои пурракунии колаб истеъмол мешаванд ва дар ташаккули маънои универб макоме над оранд» гуфта таъкид кардани баъзе тадкикотчиён кобили кабул нест, зеро махз барои нишон додани номутаносибй ин сема истифода шудааст. Яъне шутур ва гурба хайвонхоеанд, ки аз ягон чихат хамшабехй надоранд ва дар чусса, аз чумла, мухолифи якдигаранд. Махз хамин аломати барчастаи мухолифатй шояд ба таносуби семахои уштур ва гурба оварда расонида бошад. Ба хар хол, вазни асосии маънои универбро семаи уштур мебардорад.
Х,амин тавр, универбхое, ки таркиби ономасиологиашон аз муш-такияти онхо дараке намедихад, дар маводи мо гурухи муайянеро ташкил медиханд ва хеле диккатчалбкунандаанд. Донистани омилхои гайризабонй ёрй расониданд, ки таносуби байни базис ва аломати ономасиологии онхо муайян ва тачдиди ташаккули универб амалй карда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амонова Ф.Р. Опыт ономасиологического исследованиядеривационной системы современного персидского языка. -Душанбе, 1996
2. Амонова Ф.Р. Проблемы деривационной ономасиологии современного персидского языка. -Душанбе, Дониш, 1990
3. Волоцкая З.М. Семантическая актуализация словообразовательных формантов, обусловленная их позицией в слове//Словообразование и фразообразование - Тез. докл. науч. конф. -М., 1979
4. Забони адабии хозираи точик. -Душанбе: Ирфон, 1973, к-1. Лексикология, фонетика, морфология
5. Кубрякова Е.С. Теория номинации и словообразование/АЯзыковая номинация: Виды наименований. -М.:Наука, 1977
6. Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Сов. энцикл., 1996
УЧЕНЫЕ ЗАПИСК
11 —
7. Мельников Г.П. Скрытая смысловая деривация с позиции системной лингвистики//Словообразовательные и семантико-синтаксические процессы в языке. -Пермь, 1997
8. Мухаммад Еиёсудцин. Еиёс-ул-лугот: Иборат аз се чилд/Тахияи А. Нуров. -Душанбе: Адиб, 1977-1988. -ЧД- -1987. 4-2-1988
9. Сахарный Л.В. Словообразование как синтаксический процесс// Проблемы структуры слова и предложения. -Пермь, 1974
10. Сахарный Л.В. Структура слова-универба и контекст// Словообразовательные и семантико-синтаксические процессы в языке: Меж. вуз. сб. науч. тр.Пермь, 1977
11. Семенас А.Л. Лексическая и словообразовательная антонимия в китайском языке//Исследования по восточным языкам. -М.: Наука, 1973
12. Фарханги забониточикй. Иборат аз ду чилд. -М., 1969, -Ч,. 1-2
13. Фарханги Онандроч/Таълифи Мухаммад Подшох- Зери назари Дабири Сиёкй. -Техрон, 1335
14. Фарханги форсй/ТаълифиХ,асан Амид.-Чопишашум. -Техрон, 1351
Типология соотношения темы и универба С.Ганиева
Ключевые слова: ономасиологическая структура, тема, рема, универб, исходная единица
В статье исследуется ономасиологическая структура универбов таджикского языка, рассматриваются универбы, привлекательные с точки зрения соотносительности компонентов, которые характеризуются высочайшим уровнем идиоматизации.
Установлено, что в значении рематической части толкований рассмотренного типа универбов происходит семантический сдвиг.
Key words: onomasiological structure, theme, rheme, univerb, initial unit
The article dwells on an onomasiological structure of Tajik language univerbs being attractive in view of the correlativity of the components distinguished with the highest level of idiomatization.
It is established that a semantic shift takes place in the meaning of a rhematic part of interpretations related to the univerbs type in question.
Correlation between Theme and Univerb S. Ganieva
