2O'zbekiston Milliy universiteti Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi
NationalUniversityofUzbekista^^^^^ranSiOBm2
GLOBALLASHUV DAVRIDA MIGRATSIYA MODELLARINING
KO'RININSHI
Sh. D. Axmedova
2-Kurs tayanch doktoranti, O'zbekiston Milliy universiteti, Toshkent, O'zbekiston
ANNOTATSiYA
Ushbu maqolada sotsiologiyada globallashuv tushunchasi, uning shakllari va migratsiya bilan bog'liqlik jihatlariga e'tibor berilgan. Globallashuvning turli davrlaridagi migratsiya jarayonlarining modellari ko'rsatilgan. Bundan tashqari, ular o'rtasidagi munosabatlar va mamlakatlarda migratsiya tufayli yuzaga keluvchi ijtimoiy o'zgarishlar bayon etilgan.
Kalit so'zlar: migratsiya, globallashuv, migratsiya modellari, migratsiya harakati, ijtimoiy o'zgarishlar, ijtimoiy munosabatlar
THE EMERGENCE OF MIGRATION MODELS UNDER
GLOBALIZATION
Sh. D. Axmedova
2 year basic doctoral student, (PhD) of the Department of Sociology National University of Uzbekistan
ABSTRACT
This article focuses on the concept of globalization in sociology, its forms, and aspects related to migration. Models of migration processes in different periods of globalization are shown. In addition, the relations between them and the social changes caused by migration in the countries are described.
Keywords: migration, globalization, migration models, migration movement, social changes, social relations
Migratsiya va globallashuv tushunchalari mustaqil hodisa emas, ularning birlashishi butun dunyo bo'ylab ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga sezilarli darajada ta'sir qilmoqda. O'zgarishlar turli darajalarda iqtisodiy tuzilmalar, ijtimoiy tuzilmalar va individual hayot imkoniyatlarining o'zgarishiga olib keladi. Ularning o'zaro ta'sirini sotsiologiya doirasida o'rganish keng qamrovli tekshiruvlarni talab qiladi. Globallashuvni E.Giddens "megatrend" deb hisoblagan va quyidagicha ta'riflagan: "Globallashuv uzoq joylarni shunday bog'laydigan butun dunyo bo'ylab ijtimoiy munosabatlarning kuchaytiradi. Mahalliy hodisalar ko'p millar
April 20, 2024
92
O'zbekiston Milliy universiteti Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi
NationalUniversityofUzbekista^^^^^ranSÎ2Bm2
uzoqlikda sodir bo'lgan voqealar bilan shakllanadi va yoki aksincha. Jarayon, holat, tizim, kuch va davr sifatida bir-birini almashtiradigan globallashuvni butun dunyo bo'ylab ijtimoiy munosabatlar va ongning kengayishi va kuchayishidir" [1]. J.Urri esa globallashuvni muqarrar hodisa, deb bilgan va insonlarning dunyo bo'ylab pul oqimlari tomon harakati deb hisoblagan. U globalizatsiyani quyidagi
Global miqyosda faoliyat yurituvchi transmilliy korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqilgan va alohida mintaqalar, ishchi kuchlar yoki hukumatlar ehtiyojlari bilan bog'liq emas.
Turli mahsulotlarni (masalan, aviakompaniyalar) reklama qilishda va odamlarni "global muhit" ga tahdidlarga norozilik bildiruvchi guruhlarga jalb qilishda foydalaniladigan "Yer" va "globus" tasvirlari Butun dunyoda kapitalizmni targ'ib qilishda iqtisodiy manfaatlar bilan bog'liq bo'lganlar globallashuv muqarrar va milliy hukumatlar global bozorni tartibga solishga aralashmasligi kerak, deb ta'kidlaydilar. Muammoning "global tabiatini" tan olish ma'lum bir hodisa nomidan yoki unga qarshi keng doiradagi shaxslar va tashkilotlarni safarbar qilishni osonlashtiradi. Odamlar, pul, kapital, ma'lumot, g'oyalar va tasvirlar ma'lum jamiyatlar ichida va ular bo'ylab o'tadigan murakkab, o'zaro bog'langan tarmoqlarni tashkil etuvchi turli "kanallar" bo'ylab harakatlanadigan "oqim" sifatida ko'riladi (masalan, pul kanallari va London o'rtasidagi oqimlar , Nyu-York va Tokio)
Migratsiya globallashuvning ajralmas qismi bo'lib, zamonaviy ijtimoiy hayotning barcha turlarida butun dunyo bo'ylab "o'zaro bog'liqlik" ning kengayishi, chuqurlashishi va tezlashishi sifatida tavsiflanishi mumkin [3]. Globallashuvning dastlabki va zamonaviy davrlarida migratsiya jarayonlarining quyidagi asosiy modellarini ajratib ko'rsatish mumkin:
Birinchisi - ommaviy mustamlakachilik davri majburiy modelidir. Bu mustamlakachilik tizimini yaratish va rivojlantirishda G'arbiy Yevropa imperiya markazlarining ehtiyojlariga mos edi. Qullarni tashish o'sha davrdagi "tovar ayirboshlash" ning eng muhim omili edi. Bu jarayonga parallel ravishda jinoyatchilarning Yevropadan Avstraliya va Amerikaga majburiy ko'chirilishi sodir bo'ldi.
shakllarga ajratgan [2]:
Strategiya
Obraz
Ideologiya
Asosiy siyosiy safarbarlik
Kanallar va oqimlar
93
April 20, 2024
O'zbekiston Milliy universiteti Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi National University of Uzbekistan_Transformation of the Social Landscape and Social Structures of the Modern World
Ikkinchisi - sanoat klassikasi modeli, XIX asr boshidan XX asr o'rtalarigacha bo'lgan davrga xos bo'lgan migratsiya harakati. Bu davrdagi migratsiya harakatlari sabab bo'lgan o'zaro bog'liq ikkita jarayon: bir tarafdan, davom etayotgan mustamlakachilik, ikkinchi tarafdan esa, G'arbiy Yevropa mamlakatlarida sanoatlashtirishdir.
1970-yillarning o'rtalaridan boshlab migratsiya jarayonlari nafaqat dunyodagi har xil turdagi harakatlarning xilma-xilligi, balki ularni bir-biridan farqlashning qiyinligi bilan ham xarakterlanadi. 1970-yillardan hozirgi kungacha bo'lgan davr migratsiya jarayonlari modelini esa olimlar tomonidan diffuz deb atash tavsiya etilgan [4].
O'tgan asrning 80-yillaridan boshlab migratsiya 750 milliondan 1 milliard kishigacha (sayyoramizning deyarli har oltinchi aholisi ko'chib kelgan). Globallashayotgan dunyoda migratsiya ijtimoiy manzarani o'zgartiruvchi eng samarali harakatlantiruvchi kuchlardan biriga aylanib bormoqda. Bir tomondan, bugungi kunda migratsiya jarayonlari alohida jamoalar va milliy iqtisodiyotlarning global munosabatlarga kirishining natijasi bo'lsa, ikkinchi tomondan, ularni "qabul qiluvchi" mamlakatlarda ham, "jo'natuvchi" mamlakatlarda ham keyingi ijtimoiy o'zgarishlar uchun rag'bat deb hisoblash mumkin. Migratsiya va ijtimoiy o'zgarishlar o'rtasidagi munosabatlar oldingi tarixiy bosqichlarga qaraganda ancha murakkablashdi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida migratsiya jarayonlari ham "qabul qiluvchi" mamlakatlarning ham, "jo'natuvchi" mamlakatlarning ham ijtimoiy o'zgarishi va rivojlanishining asosiy omillaridan biriga aylanganligini ta'kidlash uchun barcha asoslar mavjud. Bu, birinchi navbatda, ishchilar va qochqinlarning vaqtincha kirib kelishida namoyon bo'ladi va quyidagi holatlarni yuzaga keltitadi:
- ko'p hollarda u migrantlarning doimiy yashash joylariga va etnik guruhlarning shakllanishiga aylanadi;
- immigrantlarning zaif iqtisodiy mavqei va mahalliy ijtimoiy tarmoqlarning yo'qligi asosida iqtisodiy va ijtimoiy marginallashuv yuzaga keladi, bu esa mehnat bozorining segmentatsiyasiga va turar-joylarni ajratishga olib keladi;
- etnik guruhlar o'z iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy infratuzilmasini rivojlantirib, siyosiy jihatdan safarbar etuvchi jamiyat shakllanishi jarayoni mavjud;
- migratsion guruhlar va mahalliy aholi o'rtasida, hatto bir mamlakat ichida ham o'zaro ta'sir kuchaymoqda. Xarakterdagi o'zgarishlar (tinchlik bilan birga yashashdan dushmanlik va zo'ravonlikka qadar);
- davlatlar immigratsiya va etnik xilma-xillikka bandlik, ta'lim, uy-joy, fuqarolik va jamoat tartibi bilan bog'liq siyosatlar orqali javob berishga majbur bo'ladi.
April 20, 2024
94
O'zbekiston Milliy universiteti Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi
Professor L.S.Talani esa globallashuv davridagi migratsiyaga "qarama-qarshiliklarga to'lib toshgan, natijada ijtimoiy tafovutlar, geografik marginallashuvni kuchaytiradigan jarayon" sifatida baholaydi. O'tkazgan tadqiqotlariga asoslanib, globallashuv va xalqaro migratsiyaning "dark side"larini quyidagi to'rt komponentdan iborat deb hisoblaydi [5]:
1. Xalqaro migratsiya ustidan nazoratning yo'qolishi;
2. Xalqaro migratsiya "tartibsizligi" va muhojirlarni jinoiylashtirish;
3. Mintaqaviylashtirish va marginallashtirish;
4. Sekyuritizatsiya va ishonchsizlikning kuchayishi paradoksi.
Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz mumkinki, migratsiya va globallashuv
mustaqil hodisa emas. Ularning birlashishi butun dunyo bo'ylab ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga sezilarli darajada ta'sir qiladi. O'zgarishlar mikro va makro darajada bo'lib, iqtisodiy tuzilmalar, ijtimoiy tuzilmalar va individual hayot imkoniyatlarining o'zgarishiga olib keladi.
REFERENCES:
1. Giddens A. Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press, 1990.
2. Urry J. The Tourist Gaze. L.: Sage, 1990 (Урри Дж. Взгляд туриста и глобализatsiя // Массовая культура: современные западные исследования. -М.: Фонд научных исследований «Прагматика культуры», 2005. - С. 136150).
3. Keister LA, Southgate DE. Social Mobility. In: Inequality: A Contemporary Approach to Race, Class, and Gender. Cambridge University Press; 2012:294-333.
4. Koser, Khalid, "Migration and globalization", International Migration: A Very Short Introduction, 2nd edn, Very Short Introductions (Oxford, 2016; online edn, Oxford Academic, 23 June 2016), https://doi.org/10.1093/actrade/9780198753773.003.0003, accessed 11 Mar. 2024.
5. Tagliacozzo S., Pisacane L. and Kilkey M. Journal: Journal of Ethnic and Migration Studies, 2023, Page 1 DOI: 10.1080/1369183X.2023.2279708
6. Хусанова Х.Т. Талаба ёшлар социал категориясини урганишда мультидисциплинар ёндашув. Ижтимоий фанлар электрон журнали № 2 (2019) 02-12-2019.
7. Ahmedova F.M, Ta'limni rivojlantirishdagi ustuvor vazifalar//Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi» mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallar to'plami. - Toshkent, .2023
8. Заитов Э.Х. Институционал муассаса битирувчиларини жамиятга ижтимоийлашувининг устувор йуналишлари //Журнал социальных исследований. - 2020. - №. SI-1.
April 20, 2024
95
O'zbekiston Milliy universiteti Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi
^ationalUniversityofUzbekista^^^^^ransf2¡mat
9. Alikariev N.S. Oliy ta'lim muassasalari professor-o'qituvchilari mehnat samaradorligining tahlili//ToM 7 № 1 (2024): ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. - B. 4-12. http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.11052521
10. Сабирова У. Ф. Социология как путь повышения интеллектуального потенциала общества Узбекистана //Журнал социальных исследований. - 2020. - Т. 3. - №. 5.
11. Kholbekov A.J. "Jamiyat ijtimoiy sohasi" tushunchasiga doir. // "Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari tuplami (Toshkent sh., 25-may 2023.). -Toshkent : UzMU. - B/ 53-56.
12. Джиянмуратова Г. Yoshlarning siyosiy institutlarga nisbatan ishonchi muammosi: nazariy asoslar //Журнал социальных исследований. - 2024. - №. SI-1.
13. Alikarieva A. Sociological survey in the implementation of the educational quality management system// International Journal of Education, Social Science & Humanities. Finland Academic Research Science Publishers. Volume-11| Issue-5| 2023 Published: |22-05-2023| https://doi.org/10.5281/zenodo.8003531
96
April 20, 2024
