Научная статья на тему 'ГИПСЛАНИШ ЖАРАЁНИНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАСИРИ'

ГИПСЛАНИШ ЖАРАЁНИНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
86
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ профили / гипс / шўрланган / сув-физик хоссалар / механик таркиб / мелиоратция / зичлашган / профил / картограммалар. / soil profile / gypsum / salinity / water-physical properties / mechanical composition / melioration / compaction / profile / cartograms.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — K. Khurdashev

Мақолада тупроқларни гипсланиш жараёни шўрланиш билан узвий боғлиқ бўлган салбий холатлари, тупроқ профилида гипс кристиллари ва қатламларини пайдо бўлиши физик-кимёвий, биологик хоссаларини бузлишига олиб келиши ва бир қанча олимлар томонидан келтирилган класификатциялар тўғрисида батафсил маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF THE PLASTERING PROCESS ON SOIL FERTILITY

The article contains detailed information about the negative conditions of the soil plastering process, which are inextricably linked with salinization, the appearance of crystals and layers of gypsum in the soil profile, which leads to a violation of its physicochemical, biological properties and classifications given by some scientists.

Текст научной работы на тему «ГИПСЛАНИШ ЖАРАЁНИНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ГИПСЛАНИШ ЖАРАЁНИНИНГ ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИГА ТАСИРИ

Курдашев Кудрат Давлятович

Таянч доктарант, Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар иниситути

https://doi.org/10.5281/zenodo.7068359

Аннотация. Мацолада тупроцларни гипсланиш жараёни шурланиш билан узвий боглиц булган салбий холатлари, тупроц профилида гипс кристиллари ва цатламларини пайдо булиши физик-кимёвий, биологик хоссаларини бузлишига олиб келиши ва бир цанча олимлар томонидан келтирилган класификатциялар тугрисида батафсил маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: тупроц профили, гипс, шурланган, сув-физик хоссалар, механик таркиб, мелиоратция, зичлашган, профил, картограммалар.

ВЛИЯНИЕ ПРОЦЕССА ОШТУКАТУРИВАНИЯ НА ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВЫ

Аннотация. В статье содержится подробная информация о негативных условиях процесса оштукатуривания грунтов, которые неразрывно связаны с засолением, появлением кристаллов и слоев гипса в почвенном профиле, что приводит к нарушению его физико-химических, биологических свойств и классификаций, данных некоторыми учеными.

Ключевые слова: почвенный профиль, гипс, засоленность, водно-физические свойства, механический состав, мелиорация, уплотнение, профиль, картограммы. INFLUENCE OF THE PLASTERING PROCESS ON SOIL FERTILITY

Abstract. The article contains detailed information about the negative conditions of the soil plastering process, which are inextricably linked with salinization, the appearance of crystals and layers of gypsum in the soil profile, which leads to a violation of its physicochemical, biological properties and classifications given by some scientists.

Keywords: soil profile, gypsum, salinity, water-physical properties, mechanical composition, melioration, compaction, profile, cartograms.

КИРИШ

Республикамизнинг хозирги кунда сугорилиб дехкончилик килиш учун ярокли булган, унумдорлиги нисбатан юкори тупрокларнинг деярли хаммаси узлаштирилиб булинган булиб, кейинги вактларда узлаштириладиган ва якин йилларда узлаштирилиши мумкин булган тупроклар бу - унумдорлиги паст, шурланган, гипслашган, тошлокли, мелиоратив жихатдан кийин узлаштириладиган тупроклар синфилари хисобланади. Жумладан гипсли тупрокларга этибор каратадиган булсак Фаргона водийси, Жиззах, Мирзачул, Маликчул, Шерабод чуллари ва Устюрт платосида кенг таркалган булиб, асосан гипслашган тупроклар сахро зонасининг тог этаги текисликларида ва оч тусли буз тупроклар минтакасида кенг таркалган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тадкикотларимиз Сирдарё вилояти Мирзаобод тумани массивларидаги кучсиз гипслашган, янгидан сугориладиган утлоки-буз ва буз-утлоки тупрокларида олиб борилди. Урганилган худуд тупроклари пролювиал-аллювиал ёткизикларидан ташкил топган тог ости текисликларида жойлашган. Тадкикотлар услубиёти асосини урганилган худудлар тупрок харита маълумотларини тахлил килиш, киёсий географик, тупрок-картографик, лаборатория камерал-аналитик тадкикотлар натижаларини

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ШТЕКМАТЮМЛЬ 8С1БОТ1Р1С ГОШ1ЧАЬ УОШЫБ 1 188иБ 5 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

умумийлаштириш хдмда сугориладиган ерларни сифатини бах,олаш услублари ташкил этади. Тайёргарлик, дала, камерал ва картографик ишлар йурикнома [1] асосида, лаборатория-аналитик ишлари умумкабул килинган услубиётлар асосида хдмда тупрок сифатини бах,олаш ишлари курсатма [2] асосида бажарилди. ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Х,озирги кунда гипсли тупроклар республикамиз сугориладиган ер майдонларининг кариб 383,2 минг гектардан ортик булиб, бу жами сугориладиган кишлок хужалиги ерларининг 10,3 фоизини ташкил этади. Шундан турли даражада гипслашган ерларнинг 5,1 фоизи кучсиз, 3,5 фоизи уртача ва 1,8 фоизи кучли ва жуда кучли гипслашган тупроклар ташкил килади. Хар бир массивнинг узига хос ер ости сизот сувларининг тупрок юза катламига якин жойлашганлиги ва кучли минераллашганлиги билан характерланади. Сугорилиб дехкончилик килинадиган ерлар турли х,ил даражада шурланишининг ортиб бориши натижасида яроксиз майдонларга айланиб колаётганини кузатишимиз мумкин. Жумладан туманда жами сугориладиган ер майдони 34931.0 га.ни ташкил этиб, шундан турли даража шурланган ер майдонлар 34861.1 га.булиб, бу туманнинг кариб 99.8 фоизи камраб олади, уртача балл бонитети 45.0 баллни ташкил этади. Ушбу худудда турли хил даражада гипслашган майдонлар кенг таркалганлигини х,исобга оладиган булсак, асосан кучсиз гипслашган тупроклар х,иссасини ташкил этиб устунлик килади.

Гипсли (СаSО4*2Н2О) тупрокларни узлаштириш узок вакт ва катта харажатни талаб этади, хдмда тупрокни сув-физик хоссаларини бузилишига, тупрокларнинг кучли ва жуда кучли шурланишига, ер сатхи юзасининг деформацияга мойиллиги, карст ва суффозия холатларининг юзага чикиши, озика элементларга камбагаллиги билан характерланади.

МУ^ОКАМА

Гипслашган ерлар юкори даражада шурланганлиги, ута зичлашганлиги, сув утказувчанлигининг ёмонлиги билан ажралиб туради, бундай ерлар усимликлар илдиз тизимларини макбул усиб ривожланишига салбий таъсир курсатади. Шурланган ва шурланишга мойил булган тупроклар таркибида гипс яхши шакилланган булиб, тупрок профили буйича гипснинг тупланиши ва микдори кишлок хожалик экинларини етиштиришда ва тупрокни сугоришда бу омилни хисобга олиш максадга муофикдир. Тупрок профили буйлаб вужудга келган гипс катламининг жойлашган чукурлигига караб тупрок айирмаларига ажратилади ва хар-хил манбаларда турлича талкин килинади. Жумладан республикамиз тупрок хариталарини тузишда ва бахолаш ишларини амалга оширишда, гипслашган тупроклар куйдагича талкин килинади.

Гипснинг юкори чегарасидан бошлаб унинг жойлашиган чукурлигига кура

1) 30 см гача - юза гипслашган;

2) 30 см дан - 50 см гача саёз гипслашган;

3) 50 см дан - 100 см гача чукур гипслашган;

4) 100 см дан- 200 см гача жуда чукур гипслашган тупрок гурихига ажратилган.

Гипс микдорига кура

1) 10% гача - гипслашмаган

2) 10% дан - 20% гача - кучсиз гипслашган

3) 20% - 40% гача - уртача гипслашган

БС1ТЖСТ АЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ШТЕКМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 5 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

4) 40% дан юкориси кучли гипслашган тупрокларга ажратилади.

Тупрок катламлари таркибидаги гипс усимлик илдзи озикланишига каршилик килувчи омиллардан бири х,исобланиб тупрокни балл банитетини аниклашда куйдаги коэффициентлар кулланилади.

Банитировкалашда пасайтирувчи коэффициент

1) 30 см гача - 0.50 коэффициент

2) 31- 50 см - 0.70 коэффициент

3) 51- 70 см - 0.80 коэффициент

4) 71-100 см - 0.90 коэффициент

5) 100 см дан юкори - 1.00 коэффициент

Тупрокда гипс катлам юкори чегарасини жойлашиш чукурлиги, гипс катлам калинлиги, гипслашганлик даражаси ва гурухларга булишда Н.Миншина ва Егоровларнинг таклиф килган маълумотларига кура куйдагича тавсифланади (1-жадвал). Гипсли катламини юкори чегарасини жойлашиш чукурлигига кура

гурухларга булиниши

1-жадвал

№ Гурухлар Гипсли горизонтнинг юкори чегараси чукурлиги (см)

1 Устки гипслашган <30

2 Юза гипслашган 30-60

3 Чукур гипслашган 60-100

4 Чукуррок гипслашган 100-200

5 Гурунт гипслашган >200

Гипс катламининг калинлигига кура 3 градатцияга булнади.

1) Кам калинликдаги - гипсли катлам, 40 см дан кам.

2) Уртача калинликдаги - гипсли катлам 40-100 см.

3) ^алин - гипсли катлам 100 см дан юкори.

Гипслашганлик даражасига кура куйдаги тупрокларга булинади.

1) Кучсиз гипслашган - < 25%

2) Уртача гипслашган - 25-50%

3) Кучли гипслашган - > 50%

Гипснинг шаклига кура куйдаги гурухларга булинади.

а) Гажали -гипс майда унсимон кристиалларининг улчами 0.1 мм дан кичик.

б) Майда донадор - гипс киристиалларининг улчами 0.1-1.0 мм.

в) Урта донадор - гипс киристиалларининг улчами 1.0-10 мм гача.

г) Йирик донадор зич гипслашган 10-100 мм гача.

д) Йирик булакли 100 мм дан катта.

Тупрок гаризондлари буйлаб гипснинг турли шакилири булиши мумкин. Яний 70% дан ортик булган кристал шакилларини х,исобга олиб куйдагича ном берган.

Гипс катламининг тузилишига кура куйдагиларга булинади:

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

а) Курик холатда зич, лекин сувга туйинганда донадор массаларга булиниб кетади.

б) Цементлашган сувга туйинганда хам хуланмайди ва узининг монолитлигини саклаб колади.

в) Юмшок донадор горизонт механик бузилганда (хайдалганда) кури; холатда енгил булакларга булиниб кетади.

г) Таёкчасимон призматик уртача ва йирик кирситиалли гипслар буш бир-бирига чирмашган куринишдаги кристиаллар булиб йирик бушликлар орасида тупрок намланганда уз тузилишини саклаб колади.

Ушбу курсаткичларни инобатга олган холда Н.Миншина ва Егоровларнинг таклиф этган маълумотларидан илмий ишлар ва ишлаб чикариш соха ходимлари томонидан кенг оммада фойдаланилиб куланилса фойдадан холи булмайди. ХУЛОСА

Уринда шуни айтиш жоизки, Республикамиз кишлок хужалигида фойдаланиб келинаётган сугориладиган гипсли ерлардан самарали фойдаланиш, бундай кийин мелиорацияланадиган ерлардаги гипс шакллари, гипс чукурлиги ва гипсли катлам калинликларини хисобга олган холда тупрокларнинг гипслашганлик даражаларини аниклаш, уларнинг унумдорлигини кайта тиклаш, ошириш ва бошкариш максадида тупрокларнинг хосса-хусусиятларини ва мелиоратив холатини яхшилаш долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Хозирда кишлок хужалигида фойдаланилаётган ва кийин мелиорацияланадиган, хусусан гипсли ерларни унумдорлигини саклаш ва кайта тиклаш, мелиоратив холатини яхшилаш буйича уз ечимини топмаган муамолар мавжуд. Сугориладиган гипсли тупроклардан илмий-амалий асосланган тарзда самарали фойдаланишни ташкил этиш кишлок хужалигига мулжалланган ерларнинг экологик-мелиоратив холатини яхшилаш, тупрок унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш хамда уни мухофазалашнинг асоси булиб, гипслашган тупроклардан самарали фойдаланган холда, мамлакатимизнинг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, халкимизнинг турмуш фаровонлигини янада оширишга хизмат килади.

REFERENCES

1. «Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома» Ердан фойдаланиш, ер тузиш ва ер кадастри буйича меъёрий хужжатлар. Тошкент, 2013, 52 бет.

2. Azimovna M. S., Shokhrukhovich U. F., Rofejon o'g'li R. S. THE PROCEDURE FOR ORGANIZING MARKETING RESEARCH AT INDUSTRIAL ENTERPRISES IN THE CONTEXT OF MODERNIZATION IN UZBEKISTAN //BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI. - 2022. - С. 392-399.

3. «Узбекистон Республикаси сугориладиган тупрокларини бонитировкалаш буйича услубий курсатма» (муаллифлар жамоаси). Ердан фойдаланиш, ер тузиш ва ер кадастри буйича меъёрий хужжатлар. Тошкент, 2005, 24 бет.

4. Musayeva, S. (2022). DESCRIPTION OF MODERN MARKETING RESEARCH METHODS IN THE MARKET ECONOMY. Science and innovation, 1(A5), 33-38.

5. У.Т.Собитов - Мирзачулни эскитдан узлаштирилган худудлари тупрокларининг эвалютцияси ва унумдорлиги. док.десс.2018й.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

6. Musayeva, S. (2022). IMPORTANCE OF MARKETING SERVICE IN ENTERPRISES IN THE CONDITIONS OF IMPLEMENTATION OF DEVELOPMENT STRATEGY IN UZBEKISTAN. Science and innovation, 1(A4), 280-286

7. P.K.Ky3ueB, H.ro.AögypaxMaHOB - Tynpo; yHyMgop^HrH Ba yHH 6om;apHmHHHr h^mhh acoonapH - TomKeHT-2017ñ.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.