CC BY
9INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© D.B. Salimova1^_
1Toshkent Irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti, "Milliy oliy universiteti Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti", Buxoro, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: mazkur maqolada gidravllk qurilishni tashkil etishining dolzarb muammolari va uning ma'nosi, shu bilan birga «Qurilishni tashkil etish loyihasi» (QTL) va qurilish bosqichida ishlab chiqilgan ish loyihalari (QChL) bo'yicha zarur bo'lgan nimani qurish, qanday tartibda, qanday texnologiyadan foydalanish, qaysi vaqt oralig'ida va qanday resurslar bilan bog'liq bo'lgan loyihalashtirish ishlari haqida boradi.
MAQSAD: gidravlik qurilishni tashkil etishini loyihalashtirishning muammolari hamda uning yechimini tadqiqn qilishdan iborat.
MATERIALLAR VA METODLAR: mazkur tadqiqot ishimizni "Muammoli vaziyat", "Venn diagrammasi", "Aqliy hujum", "Bahs-munozara" va "Loyiha" metodlari yordamida o'rgandik. Bunda: birinchi metodimiz orqali: muammoli masala aniqlandi, uning kelib chiqish tarixi o'rganildi, oqibatlari haqida fikr yuritildi, uni yechish yo'llari ko'rib chiqildi va aniqlandi; ikkinchi metod yordamida Venn diagrammasi tuzildi; keyingi metodlar yordamida dolzarb muammo maqolada ko'rsatilib, shu bo'yicha fikr, g'oyalar bildirildi va ularga aniq tahlillar keltirildi hamda loyiha-jadvallari keltirildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: gidroelektrik majmuani qurishning iqtisodiy ko'rsatkichlari, uning iqtisodiy samaradorligi, ishonchliligi va butun hayoti davomida foydalanish xavfsizligi ko'p jihatdan QTL da qabul qilingan loyihaviy qarorlar darajasiga bog'liq.
XULOSA: yuqoridagilardan kelib chiqib, irrigatsiya shaxobchalaridagi asosiy inshootlar, odatda, vazifasiga ko'ra uch guruhga bo'linadi: rostlovchi, suv o'tkazuvchi va tutashtiruvchi.
Shunday qilib aytganda, rostlovchi guruh inshootlariga quyidagilar kiradi: suv sarfini rostlovchi rostlagich va suv bo'lgichlari; suv sathini rostlovchi (dimlovchi); yuvuvchi va suv tashlovchi qurilmalar, tizimga beriladigan suv miqdorini o'lchaydigan suv o'lchash qurilmalar (avtomatlar, yarim avtomatlar, hisoblagichlar).
Shunga ko'ra, suv o'tkazuvchi inshootlarga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq bo'ladi: akveduklar, dukerlar, quvurlar, tunellar. Ular kanal trassasi bo'yicha suvni tabiiy va sun'iy to'siqlar bilan kesishgan joylardan o'tkazish uchun qurilishi lozim.
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №5
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Kalit so'zlar: gidrotexnika qurilishi, qurilish-montaj ishlari, «Qurilishni tashkil etish loyihasi» (QTL), qurilish bosqichida ishlab chiqilgan ish loyihalari (QChL), investitsion texnik-iqtisodiy asoslash, transport sxemalari, qurilish muddati, gidroelektrostansiya agregatlari, qurilish tashkiloti.
Iqtibos uchun: Salimova D.B. Gidravlik qurilishni tashkil etishini loyihalashtirishning muammolari hamda uning yechimining dolzarbligi. // Inter education & global study. 2024. №5. B. 319-328.
ПРОБЛЕМЫ ПРОЕКТИРОВАНИЯ ОРГАНИЗАЦИИ ГИДРАВЛИЧЕСКОГО СТРОИТЕЛЬСТВА И ЕГО НЕОБХОДИМОСТЬ РЕШЕНИЯ_
© Д.Б. Салимова1^
1 Ташкентский институт инженеров ирригации и механизации сельского хозяйства «Институт управления природными ресурсами Национального высшего университета», Бухара, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: гидротехническое строительство, строительно-монтажные работы, «Проект организации строительства» (ПОС), рабочие проекты, разработанные на стадии строительства (РПС), технико-экономическое обоснование инвестиций, транспортные схемы, период строительства, агрегаты ГЭС, организация строительства.
ЦЕЛЬ: Он заключается в исследовании проблем проектирования организации гидростроительства и их решении.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: Данное исследование мы изучали с помощью методов «Проблемная ситуация», «Диаграмма Венна», «Мозговой штурм», «Дискуссия» и «Проект». В данном случае: посредством нашего первого метода: был выявлен проблемный вопрос, изучена история его возникновения, рассмотрены последствия, рассмотрены и определены пути его решения; диаграмма Венна была построена вторым методом; с помощью следующих методов в статье показана актуальная проблема, высказаны мнения и идеи, представлены конкретные анализы и графики проектов.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: экономические показатели строительства гидроэлектростанции, её экономическая эффективность, надежность и безопасность эксплуатации в течение всего срока эксплуатации во многом зависят от уровня проектных решений, принятых в КТЛ.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: на основании вышеизложенного основные сооружения в оросительных притоках принято разделять по их функции на три группы: спрямляющие, водопереносные и соединительные.
Другими словами, в конструкции регулировочной группы входят: регулировочный регулятор и водоотделители для регулирования расхода воды;
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 5
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №5
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
регулятор уровня воды (увлажнитель); моечные и водораздаточные устройства, водомерные устройства, измеряющие количество подаваемой в систему воды (автоматы, полуавтоматы, счетчики).
Соответственно, к водонесущим сооружениям целесообразно отнести: акведуки, докеры, трубы, тоннели. Они должны быть построены для пропуска воды по трассе канала через пересечения с естественными и искусственными преградами.
Ключевые слова: в данной статье рассмотрены текущие проблемы организации гидротехнического строительства и их значение, а также что и в каком порядке необходимо строить согласно «Проекту организации строительства» (ПОС) и рабочим проектам, разработанным при строительстве. Этап (РПС) относится к проектированию, связанному с тем, какую технологию использовать, в какие сроки и с какими ресурсами.
Для цитирования: Д.Б. Салимова. Проблемы проектирования организации гидравлического строительства и его необходимость решения. // Inter education & global study. 2024. №5. С. 319-328.
PROBLEMS OF DESIGNING THE ORGANIZATION OF HYDRAULIC CONSTRUCTION AND ITS NEED FOR SOLUTIONS_
© Dildora B. Salimova1®
1Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers "Institute of Natural Resources Management of the National Higher University of Bukhara, Bukhara,Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: this article discusses the current problems of organizing hydraulic engineering construction and their significance, as well as what and in what order needs to be built in accordance with the "Construction Organization Project" (COP) and detailed designs developed during construction. Stage (DDC) refers to the design associated with what technology to use, in what time frame and with what resources.
AIM: It consists of studying the problems of designing a hydraulic construction organization and solving them.
MATERIALS AND METHODS: We studied this research using the methods "Problem Situation", "Venn Diagram", "Brainstorming", "Discussion" and "Project". In this case: through our first method: a problematic issue was identified, the history of its occurrence was studied, the consequences were considered, ways of solving it were considered and determined; the Venn diagram was constructed using the second method; Using the following methods, the article shows the current problem, expresses opinions and ideas, and presents specific analyzes and project schedules.
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 5
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
DISCUSSION AND RESULTS: the economic indicators of the construction of a hydroelectric power plant, its economic efficiency, reliability and safety of operation during the entire service life largely depend on the level of design decisions made in KTL.
CONCLUSION
Key words: hydraulic engineering construction, construction and installation works, "Construction Organization Project" (COP), detailed designs developed during the construction stage (DDC), feasibility study of investments, transport schemes, construction period, hydroelectric power station units, construction organization.
Gidrotexnika qurilishini tashkil etish - bu obyektni rejalashtirilgan sur'atda va o'z vaqtida samarali va sifatli qurishni ta'minlashga qaratilgan o'zaro bog'liq tashkiliy va texnologik yechimlar, tadbirlar va ishlar tizimi. Tashkiliy va texnologik qarorlar - tashkiliy-texnologik hujjatlarda qabul qilingan gidrotexnika qurilishini tashkil etish va texnologiyasi bo'yicha qarorlar. Tashkiliy va texnologik hujjatlar QTL va QChL hisoblanadi. QTL va QChL savollarga javob beradi: nimani qurish, qanday tartibda, qanday texnologiyadan foydalanish, qaysi vaqt oralig'ida va qanday resurslar bilan.
Qurilish va ishlarni ishlab chiqarishni tashkil etish bo'yicha hujjatlarga [1] ga muvofiq WPni loyihalash bosqichida ishlab chiqilgan «Qurilishni tashkil etish loyihasi» (QTL) va qurilish bosqichida ishlab chiqilgan ish loyihalari (QChL) bo'limi kiradi. QTL va QChL asosidagi obyekt.
Tasdiqlangan QTL va QChL siz qurilish-montaj ishlarini bajarish taqiqlanadi. PPRda uni ishlab chiqqan va tasdiqlagan tashkilotlar bilan kelishilmagan holda QTL qarorlaridan chetga chiqishga yo'l qo'yilmaydi [2]. Ishlarni bajarishda uni ishlab chiqqan tashkilot va QChL ni tasdiqlagan shaxs bilan kelishuvsiz QChL dan chetga chiqishga yo'l qo'yilmaydi.
Qiyin tabiiy va geologik sharoitlarda obyektni qurishda, shuningdek noyob bino va inshootlarni qurishda QTL va QChL qurilish jarayonida qurilgan va mavjud binolar, inshootlarning mustahkamligi va barqarorligini ta'minlash uchun maxsus chora-tadbirlarni o'z ichiga olishi kerak. Gidrotexnika inshooti uchun qurilishni tashkil etish loyihasiga (QTL) qo'yiladigan talablar.
Gidrotexnika qurilishiga nisbatan QTL - bu asosiy inshootlar va vaqtinchalik obyektlarni qurish tartibi va ketma-ketligini, qurilish xarajatlarini o'tkazib yuborish sxemasini, vaqtincha gidrotexnik inshootlarning turi va dizaynini, qurilishning texnologik sxemalarini belgilaydigan tashkiliy va texnologik hujjatlar. asosiy tuzilmalar va ishlarning bajarilishi, transport sxemalari, qurilish muddati, alohida qurilish bosqichlari (ishga tushirish majmualari) va gidroelektrostansiya agregatlarini ishga tushirish muddatlari, qurilishning yig'ma kalendar rejasi va boshqa qurilish rejalari (jadvallari), moliyalashtirish rejasi, ehtiyoj moddiy, texnik va
For citation: Dildora B. Salimova. (2024) 'Problems of designing the organization of hydraulic construction and its need for solutions', Inter education & global study, (5), pp. 319-328. (In Uzbek).
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
mehnat resurslari luchun. QTL - bu QChL ning bo'limi, uning muhim qismi. U loyihalash tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan va QChL bilan birgalikda tasdiqlangan.
Dastlabki loyihalash bosqichida, Investitsion texnik-iqtisodiy asoslash (ITI) doirasida «Qurilish tashkiloti» bo'limi ishlab chiqilgan bo'lib, u QTL bilan solishtirganda ishlanmaning to'liq emasligi sababli QTL emas, balki bo'lim deb nomlanishi kerak.
QTL qurilishning smeta qiymatini tashkil etuvchi QChL ning asosiy bo'limlaridan biridir. Gidroenergetika obyektini qurish xarajatlarini noto'g'ri baholash xavfini kamaytirish uchun ushbu bo'lim to'liq hajmda bajarilishi, haqiqiy qurilish sharoitlarini hisobga olish va uni tashkil etishning texnik va iqtisodiy jihatdan asoslangan usullarini taklif qilishi kerak.
RPning bir qismi sifatida tasdiqlangan QTL obyektni qurishda ishtirok etuvchi pudratchilar va boshqa tashkilotlar uchun majburiy hujjatdir. Qurilish shartlarining o'zgarishi sababli QTL ning alohida qismlaridagi o'zgarishlar ularning obyektni qurishning keyingi rivojlanishiga ta'sirini tahlil qilish kerak. Amalga oshirishdan oldin ular bosh loyiha tashkiloti va ishlab chiquvchi (texnik buyurtmachi) bilan kelishilgan bo'lishi kerak.
QTL bosh loyiha tashkiloti tomonidan yoki u bilan tuzilgan shartnoma bo'yicha ixtisoslashtirilgan loyihalash tashkiloti tomonidan ishlab chiqiladi. QTL ning maxsus ishlarga tegishli bo'limlari (paragraflari), qoida tariqasida, ixtisoslashtirilgan loyihalash tashkilotlari ishtirokida ishlab chiqilishi kerak. QTL ni ishlab chiqish narxi RPni ishlab chiqish narxiga kiritilgan.
QTL ni ishlab chiqish uchun boshlang'ich materiallar quyidagilar bo'lishi kerak: qurilish hududining xususiyatlari: iqlim sharoiti, avtomobil, temir va suv yo'llari, qurilish sanoati korxonalari tarmog'ining mavjudligi, mahalliy ishchi kuchidan foydalanish imkoniyati va boshqalar; muhandislik tadqiqot materiallari va kuzatish ma'lumotlari: meteorologik, gidrologik, gidrogeologik, geologik, seysmologik, ekologik va boshqalar; obyektni loyihalashning oldingi bosqichlarida loyiha-texnik-iqtisodiy asoslash bo'yicha materiallar (gidroenergetika obyektlarini hududiy rejalashtirish sxemasi, obyektni qurishga investitsiyalarni asoslash); gidroenergetika majmuasi inshootlarining sxemasi, binolar va inshootlarning kosmik-rejalashtirish va loyihaviy yechimlari, qurilishning alohida bosqichlariga bo'linishi va QChL bosqichida ishlab chiqilgan komplekslarni ishga tushirish; gidroelektrostansiyalarni qurish va ishga tushirishning alohida bosqichlari uchun qurilish muddatlarini belgilovchi direktiv hujjatlar; murakkab va noyob obyektlarni qurish uchun maxsus talablar; rekonstruksiya qilinadigan obyektlarda qurilish-montaj ishlarini bajarish shartlari to'g'risidagi ma'lumotlar; quruvchi (texnik buyurtmachi) qarori bilan obyektni qurishda ishtirok etuvchi pudratchidan qurilish texnikasi mavjudligi to'g'risidagi ma'lumotlar; obyektni qurishning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq boshqa zarur ma'lumotlar.
QTL QChL tomonidan ko'zda tutilgan qurilishning to'liq hajmi uchun ishlab chiqilishi kerak. Obyektni alohida bosqichlarda qurishda qurilishning birinchi bosqichi uchun QTL to'liq rivojlanish uchun qurilishni amalga oshirishni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak.
Loyihalash bosqichida «Qurilish tashkiloti» bo'limi yig'ilgan ko'rsatkichlar bo'yicha ishlarning narxini baholash uchun etarli hajmda amalga oshirilishi kerak. QChL bosqichida QTL ish narxini birlik narxlarida baholash uchun yetarli hajmda amalga oshiriladi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
QTL tarkibi va mazmuni loyihalashtirilgan obyektlarning murakkabligi va o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zgarishi mumkin, bu kosmik rejalashtirish va dizayn echimlariga, ushbu echimlarni birlashtirish va tiplashtirish darajasiga, maxsus yordamchi tuzilmalardan, armaturalardan foydalanish zaruriyatiga bog'liq, qurilmalar va qurilmalar, ishlarning ayrim turlarining xususiyatlari, shuningdek, qurilish maydonchasiga materiallar, konstruktsiyalar va jihozlarni etkazib berish shartlari to'g'risida.
Quyidagilar birinchi marta qo'llaniladigan murakkab obyektlar va binolar uchun, o'xshashi bo'lmagan printsipial jihatdan yangi ishlab chiqarish texnologiyasi; noyob texnologik uskunalar; yangi qurilish inshootlari, shuningdek, qurilishi o'ta og'ir geologik, yoki tabiiy sharoitlarda rejalashtirilgan korxonalar va inshootlar, QTL tarkibiga yuqoridagilardan tashqari quyidagilar kiradi: qurilishning barcha ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarni aks ettiruvchi keng qamrovli kengaytirilgan reja (jadval), u quyidagilarni belgilaydi; obyektni qurish va obyektni tayyorlashning asosiy bosqichlarining davomiyligi, tayyorgarlik davri ishining tarkibi va muddatlari; ish bosqichining bir qismi sifatida alohida binolar va inshootlarni qurish tartibi (ishga tushirish majmuasi), texnologik jihozlarni yetkazib berish muddatlari; barpo etilayotgan inshootlar, bino va inshootlarning sifati va ishonchliligini ta'minlash bo'yicha zarur ilmiy-tadqiqot ishlari, sinovlar va rejali kuzatishlarning ustuvorligi va muddatlari to'g'risidagi ko'rsatmalar; geodezik tekislash bazasini qurish xususiyatlari va qurilish jarayonida geodezik nazorat qilish usullari, shuningdek, qurilgan inshootlar, binolar va inshootlarning sifati va ishonchliligini boshqa instrumental nazorat qilish bo'yicha ko'rsatmalar.
Mavjud suv inshootlarini, ularga kiritilgan binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilish va texnik jihatdan qayta jihozlashda QTL: ishlab chiqarish jarayonini to'xtatmasdan bajarilgan ishlar hajmini va ishlab chiqarish jarayonini to'liq yoki qisman to'xtatish bilan bog'liq ishlarni ko'rsatish; qurilish-montaj ishlarini bajarish jarayonida asosiy ishlab chiqarishning texnologik jarayonlari o'zgarib turadigan maydonlar va sexlarni, shuningdek, rejalashtirilgan texnologik ishlab chiqarish vaqtida qurilish ishlari olib boriladigan uchastkalarni va sexlarni ko'rsatgan holda qurilish-montaj ishlarini birgalikda bajarishning ustuvorligi va tartibini belgilash. asosiy ishlab chiqarishni to'xtatish; qurilishning bosh rejasida: mavjud binolar, inshootlar va rekonstruksiya qilinmaydigan kommunal tarmoqlarni ko'rsatish; yangi qurilgan binolar, inshootlar va yotqizilgan tarmoqlar; rekonstruksiya qilingan va demontaj qilingan binolar va inshootlar; demontaj qilingan va o'zgartirilgan kommunal tarmoqlar; yangi tarmoqlar mavjud tarmoqlarga qo'shiladigan joylar; hududdan o'tish; qurilish ishchilarining xavfsiz o'tishi uchun ko'rsatmalar; tushuntirish xatida: tor va xavfli sharoitlarda bajariladigan ishlar ro'yxati va hajmini ko'rsatish; rekonstruksiya ishlarini operativ boshqarish tartibi; korxona va qurilish tashkilotining birgalikdagi faoliyatini ta'minlash chora-tadbirlari; quruvchilar uchun ishlab chiqarish sharoitlarini yaratish bo'yicha korxona xizmatlari, rekonstruksiya qilish davrida quruvchilarga o'tkazilgan korxonalarning zavod va sexlaridagi yuk ko'tarish va transport uskunalari to'g'risidagi ma'lumotlar; yong'in va portlash xavfsizligi choralari; o'rnatish va demontaj ishlarini bajarishda saqlanib qolgan tuzilmalarning barqarorligini ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlar; hosil bo'ladigan qurilish chiqindilarining toifasi va hajmi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Qattiq tabiiy Isharoitlarda obyektlarni qurishda QTL, talablarga qo'shimcha ravishda, qurilishni tayyorlash, tashkil etish va amalga oshirishga quyidagi jismoniy, geografik va iqtisodiy omillarning ta'sir qilish imkoniyatini hisobga olishi kerak. Shimoliy qurilish-iqlim zonasi uchun: havo harorati past bo'lgan, kuchli shamol va qor ko'tarilishi, shuningdek, hududning tabiiy yoritilishi past bo'lgan fasllarning davomiyligi; abadiy muzlik tuproqlari; qurilish loyihalarining sanoatlashgan markazlardan va markazlashtirilgan logistika ta'minoti bazalaridan uzoqligi; moddiy-texnika resurslarini yetkazib berishning ichki suv yo'llari va qirg'oqbo'yi transport liniyalaridagi navigatsiya (mavsumiy) rejimlariga bog'liqligi; cheklangan mahalliy energiya manbalari; maxsus transport turlaridan foydalanish zarurati; ekologik tizimlarning xo'jalik faoliyati ta'siriga moyilligi va ularni qiyin tiklash, shuningdek, ishlab chiqarishda utilizatsiya qilib bo'lmaydigan chiqindilarni yo'q qilish zarurati ortishi; chiqindi suvlar va atmosfera chiqindilari tarkibidagi elementlarni qayta ishlash, ularni tozalash, dezinfeksiya qilish va ushlash;botqoq va suv bosgan joylarda qurilish maydonchasini tashkil etishning qiyinligi; beton aralashmaning haroratini va ushbu tartibga solish uchun zarur bo'lgan o'rnatishlarni tartibga solish zarurati; ishchilarni sanitariya va farovonlik bilan ta'minlashni tashkil etishning murakkabligi.
Tog'li va baland tog'li hududlar uchun: quruvchilar uchun maxsus moslashtirilgan ish rejimlariga rioya qilishni talab qiluvchi past barometrik bosim; kuchli shamol va chaqmoq chaqishi xavfi kuchayishi; qor ko'chkilari, sel oqimlari, ko'chkilar va ko'chkilar; hududning borish mumkin emasligi (katta qiyaliklar, balandlikdagi farqlar).
Cho'l va yarim cho'l hududlari va ayniqsa issiq iqlimi bo'lgan hududlar uchun: kunduzi yuqori havo harorati; katta maydonlarda mahalliy suv ta'minoti manbalarining yo'qligi va shu munosabat bilan suvni tozalash, tuzsizlantirish, tashish, sovutish va saqlash bo'yicha maxsus chora-tadbirlarni amalga oshirish zarurati; zaif barqaror qumli tuproqlarning o'simlik qoplamini saqlash choralariga rioya qilish zarurati; beton aralashmaning haroratini va ushbu tartibga solish uchun zarur bo'lgan o'rnatishlarni tartibga solish zarurati.
Xavfli geologik jarayonlar sodir bo'lgan hududlarda obyektlarni qurishda, QTL talablarga qo'shimcha ravishda quyidagi talablarni hisobga olishi kerak: o'ziga xos xususiyatga ega (cho'kish, shishish va hokazo) tuproqlarda barpo etilgan obyektlarni qurishda drenajni tashkil etish, vaqtincha suv ta'minoti tizimlarini o'rnatish va ulardan foydalanish bo'yicha maxsus chora-tadbirlarning ustuvor bajarilishini ta'minlash zarur. Tuproqlarning tartibsiz namlanishiga yo'l qo'ymaslik, shuningdek, cho'kishni tizimli monitoring qilish va ularning oldini olish; abadiy muzli hududlarda joylashgan obyektlarni qurishda tuproqni o'zlashtirish jarayonida harorat, abadiy muzlik-tuproq va gidrogeologik sharoitlarning o'zgarishi prognozini hisobga olgan holda ishlarni bajarish tartibi, muddatlari va texnologiyasi bo'yicha qarorlar qabul qilinishi kerak; qurilish-montaj ishlari va inshootlardan foydalanish.
Maxsus tabiiy sharoitlarda obyektlarni qurishda QTL da ko'rsatilgan materiallarga qo'shimcha ravishda quyidagilar bo'lishi kerak. Ko'chki va qulashdan himoya qiluvchi inshootlar uchun: qurilish davridagi ko'chki va ko'chki jarayonlarining faolligi va intensivligi prognozi; himoya inshootlarini qurishda qiyaliklar va qiyaliklarning barqarorligini ta'minlash chora-tadbirlari; yilning yomg'irli fasllari boshlanishidan oldin qazish ishlarini yakunlash, yoki
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
vaqtincha to'xtatish zarurligiga qarab barcha ishlarning qat'iy tartibi va muddatlarini hisobga olgan holda tuzilgan qurilishning kalendar rejasi (jadval); tuproqni joylashtirish va uni saqlash bo'yicha yechimlar, ko'chki zonasida chiqindixonalar qurishning oldini olish; drenajni tashkil etish, suvni kamaytirish va tuproqni mustahkamlashning maxsus usullari bo'yicha qarorlar.
Seldan himoya qiluvchi inshootlar uchun: zarur hollarda qurilishi tugallanmagan inshootlar orqali suv toshqini va sel oqimlarini o'tkazish, ularning xavfsizligini ta'minlash bo'yicha yechimlar; mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda ayrim turdagi ishlarning oqilona mavsumiyligi to'g'risidagi qarorlar; tadqiqot materiallari prognozlariga ko'ra, mumkin bo'lgan sel oqimining paydo bo'lish muddatlari to'g'risidagi qurilish kalendaridagi ko'rsatkichlar; sel oqimlarining shakllanishi uchun kuzatuv punktlarini joylashtirish va ularning qurilishni boshqarish markazi bilan barqaror aloqasini ta'minlash bo'yicha tavsiyalar; ishlab chiqarish obyektlarini, aholi punktlarini va kirish yo'llarini xavfsiz hududga joylashtirish, shuningdek, odamlar va qurilish texnikasini evakuatsiya qilishning mumkin bo'lgan yo'llari bo'yicha echimlar; sel davridagi ish tartibiga qo'yiladigan talablar.
Yaqin kelajakda Shimoliy Kavkaz, Sibir va Uzoq Sharqning tog'li hududlarida gidroenergetika inshootlari qurilishi kutilmoqda. Buning uchun sel xavfli va potentsial ko'chki zonalarini aniqlash uchun yuqori sifatli muhandislik tadqiqotlarini o'tkazish va keyinchalik RPda sel va ko'chkilarga qarshi choralarni ishlab chiqish kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, sel va ko'chkilardan himoya qilish usullari mavjud texnik adabiyotlarda etarli darajada aks ettirilmagan.
Sel oqimi binolarni, inshootlarni vayron qilishi va u o'tadigan joyda odamlarning o'limiga olib kelishi mumkin, shuningdek daryoning yuqori oqimida orqa suv hosil bo'lishi bilan maishiy kanalni to'sib qo'yishi mumkin. Sel oqimlaridan himoya qilish uchun quyidagilar zarur: muhandislik tadqiqot bosqichida sel xavfli hududlarni aniqlash; sel oqimlari o'tadigan hududlarda hech qanday bino va inshootlarni loyihalashtirmaslik va qurmaslik; suv inshootlari yaqinida joylashgan sel oqimi xavfli hududlarning holati ustidan doimiy monitoringni tashkil etish; sel to'g'onlari, qopqonlar va boshqa himoya inshootlarini yaratish.
Salbiy misol sifatida biz Golovnaya Zaramagskaya GESi qurilishi paytida odamlarning o'limiga va GES hududidagi vaqtinchalik qishloqning vayron bo'lishiga olib kelgan selni keltirishimiz mumkin.
Ko'chkilar quyidagilarga olib kelishi mumkin: uning ustida, yoki uning ostida joylashgan balandliklarda joylashgan binolar va inshootlarni buzish; daryoning yuqori qismida joylashgan GES binosini suv bosishi va suv bosishi bilan ichki daryo o'zanini to'sish; gidravlik tizimning rezervuarini blokirovka qilish (ikki qismga bo'lish), oldindan aytib bo'lmaydigan sinish va gidrodinamik avariya xavfini keltirib chiqaradi; halokatli oqibatlarga olib keladigan to'g'on ustidan katta miqdorda suv chiqarish.
Ko'chkilardan himoya qilishning mumkin bo'lgan choralari: muhandislik-tadqiqot bosqichida ko'chki joylarini aniqlash; ko'chki joyining yuqori qismini olib tashlash va nishabni tekisroq qilish yo'li bilan ko'chkini tushirish; ko'chki tagida tirbandlik yaratish; ko'chkini (iloji bo'lsa) massivning barqaror qismiga oldindan zo'riqtirilgan ankerlar, yoki burg'uli qoziqlar bilan mahkamlash; ko'chkidan tashqarida joylashgan tunneldan foydalanib, ko'chki hududini
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
chetlab o'tish; suv inshootlari yaqinida joylashgan ko'chkilar holati monitoringini tashkil etish; boshqa mumkin bo'lgan himoya tuzilmalarini bajarish.
Quyidagi misollarni keltirish mumkin. Golovnaya Zaramagskaya GESida yer ko'chishi sodir bo'lgan taqdirda daryoni burish uchun tunnel loyihalashtirildi va qurildi.
Zaramag GESining suv ombori to'ldirilayotganda chap qirg'oq bo'ylab yo'l sirpanib, yoriqlar paydo bo'lgan. Ko'chki jarayonlarini bartaraf etish uchun zerikarli qoziqlar bilan mahkamlash barqaror tosh massasiga bog'langan holda amalga oshirildi.
Gotsatlinskaya GESining suv ombori to'ldirilayotganda, tog'li Dog'istonning uchta hududini bog'laydigan chap qirg'oq bo'ylab yo'l siljiy boshladi va bir necha joylarda yoriqlar paydo bo'ldi. Yo'l harakati to'xtatildi, kuzatuv belgilari tarmog'i yaratildi, ko'chkilarning xavfsizligini ta'minlash va barqarorlashtirish choralari ko'rildi. Bir oydan keyin transport harakati tiklandi.
1963 yil 9 oktyabrda Italiyadagi Vajont to'g'onida yirik avariya yuz berdi. 169 million m3 hajmli suv omborida 240 million m3 hajmdagi ko'chki qulab tushdi. To'g'on ustidan 50 million m3 dan ortiq suv to'kilgan. Balandligi 90 m bo'lgan to'lqin 15 daqiqada bir nechta aholi punktlarini yuvib ketdi, 2 mingdan ortiq odam halok bo'ldi.
Boguchanskaya GESini loyihalash jarayonida gidroelektr majmuasi joylashgan joyda o'ng qirg'oqda potentsial beqaror massa topildi. Ko'chkining oldini olish uchun bu massiv tushirildi (uning yuqori qismi kesib tashlangan), poydevorda esa u to'kilgan tuproq prizmasi bilan mustahkamlangan.
2018-yil dekabr oyida Xabarovsk o'lkasidagi Bureyskiy gidroelektr majmuasi suv omborida ko'chki qulagan, natijada suv ombori ko'chki natijasida ikki qismga bo'lingan. Suv inshootlaridan daryo bo'yidagi qulash joyigacha bo'lgan masofa 120 km. To'g'onning cho'qqisi bo'ylab uzunligi 740 m, kengligi 180 m dan 500 m gacha. To'g'onning suv ombori sathidan balandligi 60 m gacha bo'lgan. Ko'chki-lintel tepasining balandligi balandlikdan farq qiladi. 258,0 m balandlikda. 311,1 m, ya'ni NSL dan sezilarli darajada yuqori. Yiqilgan tosh massasining taxminiy hajmi, turli hisob-kitoblarga ko'ra, 25-34 million m3, shundan 4,0-4,5 million m3 suv ombori yuzasidan joylashgan. Hodisa sodir bo'lgan vaqtda ko'chki sodir bo'lgan hududdagi suv omborining chuqurligi 65 m bo'lgan. Bu ko'chkidan 70 km balandlikda joylashgan Chekunda aholi punktini suv bosishi va muhandislik inshootlarini suv bosishi xavfini tug'dirdi. Baykal-Amur magistral liniyasi. Ko'chkidan suv omboridan 113 km balandlikda daryo bo'ylab temir yo'l va avtomobil ko'prigi bor edi.
Bureya Yangi Urgal qishlog'i yaqinida. Eng qisqa vaqt ichida, ya'ni bir yarim oy ichida ko'chkida uzunligi 240 m, kengligi 100-150 m, chuqurligi 23 m dan ortiq kanal qurildi [3].
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Постановление Правительства Российской Федерации от 16 февраля 2008 г. за № 87 «О составе разделов проектной документации и требованиях к их содержанию».
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
2. СП 48.13330.2019. Свод правил. Организация строительства. Актуализированная редакция СНиП 12-01-2004.
3. Лапин Г. Г. Об оползне в Бурейское водохранилище. // Гидротехническое строительство. 2019. № 12.
4. G.K. Zaripova, A. I. Hikmatov, O.K.MTemirov, D.B. Salimova. In the continuous education system, upgrading and retraining of pedagogic personnel is the current demand. "ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research JournaNSSN: 2249-7137. Vol. 12, Issue 06, June 2022 SJIF 2022 = 8.252. A peer reviewed journal. - Page. 8. http://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/article/view/7954/5040
5. Г.К.Зарипова, Д.Б.Салимова. Исследование проблемы бетонных работ в гидротехническом строительстве. "Suv va yer resurslari" agrar-gidromeliorativ ilmiy-ommabop jurnal. 5(16)-son 2022-yil. - Бухоро: 124-130-стр.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
Salimova Dildora Baxodirovna, 1-bosqich doktoranti, [Салимова Дилдора Баходировна, докторант 1 ступени], [Dildora B. Salimova, 1st degree doctoral student]; manzil: 200100, O'zbekiston, Buxoro viloyati, Shahar: Buxoro, Gazli shosse, 32 [адрес: 200100, Узбекистан, Бухарская область, Город: Бухара, шоссе Газлийское, 32], [address: 200100, Uzbekistan, Bukhara region, City: Bukhara, highway Gazli, 32] [email protected]
