CC BY
0GENDER TENGLIK MASALASIGA SHARQONA QADRIYATLAR ASOSIDA YONDASHISH
Istamova Nargiza Rustamovna
Qoqon davlat pedagogika instituti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11181208
Annotatsiya. Maqolada O'zbekiston Respublikasida ayollar haq-huquqlarini himoya qilish va uni jamiyat hayotida tutgan rolini oshirish va ta lim boshqaruviga jalb qilish masalasida fikr yuritiladi.Gender muammosigafaqatgina g'arb olimlari nuqtayi nazaridan emas, balki sharqona qadriyatlar orqali yondashish kerakligi ta'kidlab o tilgan.
Kalit so^zlar: gender tengligi, huquq, global muammo, zoravonlik, siyosat, statistika, tadbirkorlik, ekspertiza.
Annotation. The article discusses the promotion of women's rights protection and their increasing role in society, as well as advocating for their inclusion in education management in Uzbekistan. It emphasizes the necessity of addressing gender issues not solely from the perspective of Western scholars, but also highlighting the importance of addressing them through local values.
Keywords: gender equality, rights, global issue, empowerment, politics, statistics, entrepreneurship, expertise.
Gender tengligi UNICEFning barcha bolalar huquqlarini himoya qilish bo'yicha mandatini amalga oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. UNICEF gender kamsitish tug'ilishdan oldin boshlanishini va bolalik, o'smirlik va undan keyingi davrda huquqlarni amalga oshirishga to'sqinlik qilishini tan oladi. Erta bolalik davridan boshlanib, o'smirlik davrida davom etadigan gender tengligiga investitsiyalar bolalar va ularning jamoalari uchun umrbod ijobiy natijalarning ajralmas qismi hisoblanadi. Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika (MENA) mintaqasi so'nggi ikki o'n yillikda tez va notinch o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Ushbu o'zgarishlarning aksariyati ayollar va qizlar uchun ijobiy bo'lib, sog'liqni saqlash va xizmatlardan foydalanish, ta'lim va siyosiy ishtirok etish imkoniyatlarini oshirish, zo'ravonlik va diskriminatsiyani kamaytiradigan madaniy va gender normalarini o'zgartirishga olib keldi. Shunga qaramay, MENA mintaqasidagi ayollar va qizlar o'zlarining kundalik hayotida hali ham jiddiy to'siqlarga duch kelishmoqda va mintaqa ko'plab ko'rsatkichlar bo'yicha gender tengligi bo'yicha taraqqiyotni ko'rsatishda dunyodagi eng sekin mamlakatlardan biri hisoblanadi. MENA mintaqasi bo'ylab qizlar va yosh ayollar ikki tomonlama yukni ko'tarishadi: ular nafaqat yoshi, balki gender me'yorlari bilan ham cheklangan, jismoniy harakatchanligini, mehnat bozoriga kirishini va uy xo'jaligi va jamoat qarorlarini qabul qilishni cheklaydi[1]. Bir qator mamlakatlarda, shuningdek, jamoalar ichida, mintaqada, uy xo'jaligi ichida va tashqarisida harakatchanlik patriarxal tuzilmalar va erkaklar qarorlari bilan cheklangan. MENA mamlakatlaridagi o'smir qizlar to'yib ovqatlanmaslikning uch karra yuki - kam ovqatlanish, kamqonlik, ortiqcha vazn va semirish xavfiga duch kelishmoqda Mintaqada boshlang'ich va o'rta ta'lim maktablarida eng ko'p maktabga bormagan bolalar qishloq qizlari va o'smir qizlardir. Qizlar yoshligida sifatli ta'lim olishda, ayniqsa, uy ishlariga jalb qilishda to'siqlarga duch kelishadi. O'smir qizlar erta homiladorlik va maktabni tashlab ketish xavfi ostida bo'lib, ular ko'proq xavfli, norasmiy ishlarda ishlaydilar, ular to'lovsiz parvarish yukini ko'taradi. Qizlar va o'smir qizlarning boshlang'ich va o'rta ta'lim olish imkoniyati bo'yicha taraqqiyot kuzatilsa, bu to'g'ridan-to'g'ri mehnat resurslarida ishtirok etishni anglatmaydi. Mintaqa bo'ylab ayollar yoshlarning ta'lim, ish yoki ta'limdan mahrum bo'lish ehtimoli erkak yoshlarga qaraganda ikki baravar ko'p. O'smir qizlar MENA va butun dunyo bo'ylab jinsiy zo'ravonlik, jumladan jinsiy
ekspluatatsiya va zo'ravonlik, jinsiy zo'ravonlik, odam savdosi, ayollarning jinsiy a'zolarini kesish, bolalar nikohi va gender bilan bog'liq o'ldirishlar uchun eng yuqori xavf guruhlaridan biridir. Cheklangan gender sotsializatsiyasining natijalari, shuningdek, cheklangan vakolatlilik qizlar va ayollar huquqlarini izchil amalga oshirishdagi to'siqlarda, shuningdek, milliy iqtisodiyot va jamiyatga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Qizlar va o'smir qizlarning imkoniyatlarini kengaytirish ko'pincha o'g'il va o'smir o'g'il bolalarning hayotiga ta'sir qiladigan salbiy erkaklik muammosini hal qilish bilan birga bo'lishi mumkin. CEFning 2022-2025 yillarga mo'ljallangan Strategik rejasining barcha beshta Maqsad yo'nalishi bo'yicha Gender Harakat rejasi hayot davomida gender tengligi ustuvorligini ta'minlaydi va o'smir qizlarning yetakchiligi va farovonligini oshirish bo'yicha maqsadli harakatlarni ilgari suradi. Ushbu ikki tomonlama yondashuv tizimli va me'yorlarning o'zgarishiga urg'u beradi - gender tengsizligining namoyon bo'lishiga javob berishdan tashqari, asosiy drayverlarga qarshi kurashish. O'zgarishlarni amalga oshirishda o'smir qizlarning ovozi, agentligi va etakchiligini markazlashtirish Ko'p qirrali, ko'p tarmoqli, integratsiyalashgan yondashuvlarni ilgari surish sifatli ma'lumotlar va dalillarni global mahsulot sifatida yaratish[3]
Hamkorlikni mustahkamlash, jumladan, qizlar boshchiligidagi tarmoqlar va tashkilotlar bilan UNICEFda gender tengligining ustuvor natijalari onalar salomatligi va ovqatlanishi, maslahat va parvarish sifatini yaxshilash; genderga ko'proq mos keladigan ta'lim tizimlari va hamma uchun teng ta'lim olish; zo'ravonlik va zararli amaliyotlarni yo'q qilish yo'lidagi taraqqiyot; yanada adolatli suv, sanitariya va gigiena tizimlari; va genderga mos ijtimoiy himoya tizimlari. O'smir qizlar uchun maqsadli harakatlar sog'liqni saqlash, ovqatlanish va homiladorlikni saqlash, OIV va inson papilloma virusining oldini olish; qizlarning bilim olishi, bilim olishi va malakasini oshirish; bolalar nikohi va erta turmush qurishni tugatish; va hayz ko'rish davridagi sog'liq va gigiyena xizmatlarini qulay va munosib ko'rsatish[4] . Genderga asoslangan zo'ravonlikni bartaraf etish uchun UNICEF barcha Maqsad sohalari bo'ylab sektor miqyosidagi va omon qolganlarga yo'naltirilgan yondashuvlardan foydalangan holda ko'p tarmoqli strategiyani qabul qiladi. Gender tengligi va ayollar va qizlarning huquqlarini kengaytirishni barcha insonparvarlik harakatlariga integratsiya qilish ham GAPning ustuvor yo'nalishi hisoblanadi. UNICEF iqlim o'zgarishi sababli o'smir qizlar duch keladigan muammolarni hal qilish, ularning huquqlarini himoya qilishni ta'minlash va zarar ko'rgan jamoalarda barqaror rivojlanishiga ko'maklashish uchun ishlaydi. Bu o'smir qizlar va yosh ayollarga qarorlar qabul qilishda ishtirok etish va o'z jamiyatlarida ijobiy o'zgarishlarga erishish uchun imkoniyatlar va imkoniyatlarni taqdim etishni o'z ichiga oladi.
Dunyo bo'ylab ko'plab guruhlar va tashkilotlar ma'rifiy tadbirlarni o'tkazish, qonunchilikka o'zgartirishlar kiritish va hayotning turli sohalarida xotin-qizlarning mavqeini oshirishga qaratilgan loyihalarni qo'llab-quvvatlash orqali ushbu muammolarni hal qilish ustida ishlamoqda
Ayollar huquqlarining global muammolari dunyoning ko'plab mamlakatlarida eng muhim muammolardir. Bu sohadagi muammolar va muammolarni aks ettiruvchi bir necha asosiy jihatlarni sanab o'tsak:
1. Gender tengsizlik: Erkaklar va ayollar o'rtasidagi tengsizlik asosiy muammo bo'lib qolmoqda. Bu ish haqi, ta'lim olish imkoniyati, biznes va siyosiy faoliyat bilan shug'ullanish imkoniyatlariga taalluqli hisoblanadi.
2. Ta'lim olish imkoniyati: Dunyoning ayrim hududlarida ayollar hali ham sifatli ta'lim olishda qiynalmoqda. Bu ularning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga to'siqlar yaratadi.
3. Zo'ravonlik: Ayollarga nisbatan zo'ravonlik millionlab ayollar hayotiga ta'sir qiluvchi global muammodir. Bu oiladagi zo'ravonlik, jinsiy zo'ravonlik, odam savdosi va huquqlarning buzilishining boshqa shakllarini o'z ichiga olishi mumkin.
4. Sog'liqni saqlash: Bir qator mamlakatlarda ayollar sifatli tibbiy xizmatdan, jumladan, reproduktiv salomatlik xizmatidan foydalanish imkoniyati cheklangan. Bu ularning farovonligi uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
5. Texnologiyadan foydalanish imkoniyati: Ayrim jamiyatlarda ayollarning axborot texnologiyalari va raqamli resurslardan foydalanish imkoniyati cheklangan, bu esa ularning ta'lim olishi va rivojlanishi uchun qo'shimcha to'siqlar yaratishi mumkin
Mamlakatimizda ham gender statistikasini yuritish bo'yicha Statistika agentligi vakolatli organ bo'lib, agentlikda gender statistikasini yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish bo'yicha alohida bo'linma tashkil etilgan. So'nggi yillarda Gender tenglikni ta'minlashga qaratilgan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni e'tirof etadigan bo'lsak, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 7-martdagi "Xotin-qizlarning mehnat huquqlari kafolatlarini yana-da kuchaytirish va tadbirkorlik faoliyatini qo'llab-quvvatlashga oid chora-tadbirlar to'g'risida"gi [7]PQ-4235-son qarori, O'zbekiston Respublikasining "Xotin-qizlarni tazyiq va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida"gi Qonuni, O'zbekiston Respublikasining "Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to'g'risida"gi Qonuni, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 30-martdagi "Normativ-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalarini gender-huquqiy ekspertizadan o'tkazish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida" 192-son qarori, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 23-iyundagi "Oliy ta'lim muassasalariga qo'shimcha davlat granti asosidagi qabul ko'rsatkichlari doirasida xotin-qizlarga tanlovda ishtirok etish uchun tavsiyanoma berish va ularni o'qishga qabul qilishni tashkil etish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi 402-sonli qarori, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Xotin-qizlarni tazyiq va zo'ravonlikdan himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2020-yil 4-yanvardagi 4-son qarori, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 20-noyabrdagi "Xotin-qizlarni ish bilan ta'minlash, ular o'rtasida tadbirkorliknir rivojlantirish tizimini yana-da takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 919-son qarori, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 12-apreldagi "Og'ir ijtimoiy vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarga, nogironligi bo'lgan, kam ta'minlangan, farzandlarini to'liqsiz oilada tarbiyalayotgan va uy-joy sharoitini yaxshilashga muhtoj onalarga arzon uy-joylar berish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi 285-son qarorini e'tirof etish mumkin.[5] Shunungdek, 11-sentyabr 2023-yildagi PF-158-sonli O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston - 2030" strategiyasining 25-maqsadida Gender tenglikni ta'minlash siyosatini davom ettirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish orqali boshqaruv lavozimlaridagi xotin-qizlar ulushini 30 foizga oshirish.[2] Jamiyatda xotin-qizlarga tazyiq va zo'ravonlikka nisbatan murosaasizlik muhitini yaratish, xotin-qizlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta'minlash. «Ayollar daftari» bilan manzilli ishlashning shaffof mexanizmini yaratish, mazkur ishlar bo'yicha jamoatchilik nazoratini o'rnatish nazarda tutilgan. Ushbu qabul qilingan qonun va qarorlar albatta mamlakatimizdagi xotin va qizlarning huquq va majburiyatlarini kafolatlab, shu bilan birgalikda ko'pgina huquqbuzarliklarni oldini olishda ham samarali xizmat qiladi.
Hayotning barcha jabhalarida ayollar va qizlar huquqlarini ta'minlash farovon va adolatli iqtisodiyotni, kelajak avlodlar uchun sog'lom sayyorani ta'minlashning yagona va samaraliroq yo'lidir.[6]
Xulosa. Xulosa ornida shuni ayta olamanki bugungi kunda Respublikamizda ayollarning haq-huquqlari himoya qilinmoqda va ularning jamiyatdagi roli va mavqeyi yetarlicha taminlab berilmoqda.Mamlakatimiz miqiyosida har bir sohada qiz va ayol mutaxassislarni o4gan yillarga qaraganda anchagina keng hajmda kormoqdamiz.Ijtimoiy-siyosiy faollik nuqtai nazaridan ham xotin-qizlar yetakchilikni qoldan boy bermay kelishmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. https://www.unicef.org/mena/gender-equality
2. O'zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasi
3. https://lex.uz/acts/-4494709 O'zbekiston Respublikasining qonuni Xotin-qizlarni tazyiq va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida
4. https://gender.stat./uz/
5. (https://gdc.opendatawatch.com/country -profiles/UZB)
6. https://www.unwomen.org/en/news-stories/speech/2024/03/speech-ambitiously-proactive-generation-equality-brings-hope-to-stalled-progress-and-financing
7. http://esr.oupjournals.org/contents-by-date.0.shtml
8. https://www.jstor.org/stable/3559600
9. https://gdc.opendatawatch.com/
10. Radjabova Gavxar Umarovna. Oliy ta'lim muassasalarining ta'lim xizmatlarini rivojlantirish boshqaruvini takomillashtirish. Oriental Art and Culture 4.3 (2023): 725-731.
11. Umarovna Radjabova Gavxar. "Essence and features of the market for educational services" Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11.11 (2023): 408-413.
12. Umarovna Radjabova Gavxar. "Hozirgi zamon iqtisodiy taraqqiyotida tashkilotning innovatsiyon faoliyatining ahamiyati" Oriental Art and Culture 7 (2021): 185-189.
13. Umarovna, Rajabova Gavkhar. "Improving the performance management of the higher education system in the republic of uzbekistan." Open Access Repository 8.11 (2022): 8114. Ustadjalilova X.A., & Ostonov, S.M. (2021). Improving the mechanisms of curriculum
development in educational institutions. Актуальные научные исследования в современном мире, (5-10), 10-14.
15. Ustadjalilova, K. (2022). Improving the mechanisms of the system of advanced training of university teachers using alternative methods. International Journal of Early Childhood Special Education, 14(8).
16. Ustadjalilova, X. (2023). Pedagogik tadqiqotlar metodlari va statistik gipotezalarning nazariy jihatlari. Scientific journal of the Fergana State University, (б), 21-21.
17. Saidova Xilolaxon Rashidjon qizi "Vaziyatli yondoshuv va uning boshqaruv nazariyasi rivojlanishidagi ahamiyati." Oriental Art and Culture 7 (2021): 254-259.
18. Saidova Hilolaxon Rashidjon qizi. "Quality of school education and factors of its modernization." Current Research Journal of Pedagogics 2.0б (2021): 43-50.
19. Xusnida Madaminova. "Specific aspects of the development of teachers'professional development in educational institutions." Open Access Repository 9.12 (2023): 17б-181.
20. Rashidovna Madaminova Khusnida. "Development of independent thinking skills of children in a preschool educational organization." Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11.11 (2023): 44-47.
21. Rahmonova Manzura. "1^оп КаркаН Indеksi Tushunсhаsi Vа О'zbеkistоndа Uni Нокй ТаЫШ." Interpretation and researches 1.1 (2023).
22. Rahmonova, Manzura. "Inson Kapitali Indeksi Tushunchasi Va O'zbekistonda Uni Holati Tahlili." Interpretation and researches 1.1 (2023).
23. HypMaTOBa, Мaфтунa. "Оилa ик;тисоди Ba уни юритишгa оид кoмпетенциялaр." Общество и иннoвaции 2.11/S (2021): 323-329.
24. Nurmatova, M. (2021). Family economy: Sources of incomeand types of costs.Asian Journal of Research in Business Economics and Management,11(11), 69-73.
