Научная статья на тему 'ГЕНДЕР ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ШАРТЛАНГАН КЎРИНИШЛАРИ'

ГЕНДЕР ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ШАРТЛАНГАН КЎРИНИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
89
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИЖТИМОИЙ ШАРТЛАНГАНЛИК / ГЕНДЕР / ДИСКУРС / ЖИНС / ФЕМЕНИСТИКА

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Мирзааҳмедова Ю.А.

Ушбу мақолада гендер фарқланган дискурсларда ижтимоий фарқларнинг юзага чиқишига доир қарашлар баён қилинган. Муайян дискурсларнинг гендер туси бир вақтнинг ўзида ижтимоий хосланганликка ҳам эга. Мақолада бу ўзига хосликларни таҳлил қилишнинг назарий асослари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIALLY CONDITIONED APPEARANCES OF GENDER CHARACTERISTICS

This article describes views on the emergence of social differences in gender-differentiated discourses. The gender tone of certain discourses has a social character at the same time. The theoretical foundations of the analysis of these peculiarities are considered in the article.

Текст научной работы на тему «ГЕНДЕР ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ШАРТЛАНГАН КЎРИНИШЛАРИ»

Мирзаахмедова Ю.А.

Факультетлараро чет тиллар (аниц ва табиий фанлар) кафедраси филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

Андижон давлат университеты Узбекистан, Андижон

ГЕНДЕР ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ШАРТЛАНГАН

КУРИНИШЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада гендер фарцланган дискурсларда ижтимоий фарцларнинг юзага чицишига доир царашлар баён цилинган. Муайян дискурсларнинг гендер туси бир вацтнинг узида ижтимоий хосланганликка уам эга. Мацолада бу узига хосликларни таулил цилишнинг назарий асослари куриб чицилган.

Калит сузлар: ижтимоий шартланганлик, гендер, дискурс, жинс, феменистика.

Mirzaakhmedova Yu.A., doctor of philosophy (PhD) in philological sciences interfaculty department of foreign languages (exact and natural sciences)

Andijan State University Uzbekistan, Andijan

SOCIALLY CONDITIONED APPEARANCES OF GENDER

CHARACTERISTICS

Abstract. This article describes views on the emergence of social differences in gender-differentiated discourses. The gender tone of certain discourses has a social character at the same time. The theoretical foundations of the analysis of these peculiarities are considered in the article.

Key words: social conditioning, gender, discourse, gender, feminism.

Замонавий тилшуносликда татбикий йуналишларга кизикиш тоборо ортиб бормокда. XXI аср анъаналарига кура, хар кандай фан сингари тилшунослик хам иктисодий-ижтимоий самарадорликка интилиб бормокдаки, бу уз-узидан татбикий йуналишларга эхтиёжни оширади. Ана шундай йуналишлардан бири бу гендер тилшунослигидир. Н.А.Блохинанинг таъкидлашича, "жинс" (биологик жинс) ва "гендер" (ижтимоий-маданий жинс) атамалари уртасидаги фарк фанга психолог Роберт Столлер ва эндокринолог Жон Мони томонидан киритилган. Дастлабки, бир оз мавхум ва хозиргача тадкикотчилар томонидан тан олинадиган гендер назарияси таърифи эса Анн Оаклига тегишли. "Жинс" (сех) - бу эркак ва аёл уртасидаги биологик фарклар билан боглик булган суз: жинсий аъзолардаги аник фарк, репродуктив функцияга тегишли фарк

'Тендер" (gender) эса маданий мавзу предметидир: "эркак" ва "аёллик" феминлик ва мускулинлик тушунчаларининг ижтимоий таснифи билан боглик. Гендер баркарорлик кандай тан олинса, гендер хилма-хиллик хам шундай тан олиниши лозим [1].

Инсониятнинг таснифи борасидаги энг яккол оппозитив белги бу жинсдир. Инсон дунёкарашининг ифодасигина эмас, шакли хам булган тилда бу оппозиция кандай ифода топган? Л.Н.Пушкареванинг ёзишича, кадимги олимлар хам грамматик род ва биологик жинс уртасидаги богликдик хакида уйлашган, бирок узок вакт давомида (шу жумладан Урта асрларда) грамматик род (genus) тушунчаси табиий ходиса - эркак ва аёл жинсини (нар ва мода) сифатида акс эттириш билан узвий боглик деб хисоблаганлар. Шунинг учун мужской род ифодалайдиган номларда куч, энергия, шижоат, фаоллик акс этса, женский родга кирувчи отларда -пассивлик, заифлик, орзумандлик ва гунохкорлик билан боглик сузлар ифодаланади, деб ишонганлар. Бирок кейинчалик жинс умуман лисоний фаркланмаган ёки "мужской род" ва "женский род" иккита алохида лисоний вариант сифатида мавжуд булган тиллар кашф килинди. Шунинг учун хозирги вактда отларнинг жинс категориясига соф лингвистик категория сифатида каралади, яъни муайян келишик кушимчаларини кабул килиши ва узига хос мослашиш хусусиятларига эга сузлар синфи сифатида кабул килинади. Мужской ва женский роддан ташкари, тил ва онгда "жинс" тушунчаси мавжуд - эркак ва аёл. Бу факат жонли нарсаларга тегишли. Жинс жонли нарсаларни билдирувчи отларнинг икки тоифасидир: одамларда -эркаклар ва аёллар, хайвонларда - нар ва мода; бу инсоннинг иродасидан ташкарида булган биологик табиий ходисадир [2].

Бу ва шу хил бошка карашларни жамловчи атама борасида тухталиб

утсак.

"Гендер" атамаси, А.В.Кирилина ёзганидек, тилшуносликдан (инглизча gender - грамматик род категориясидан) олинган ва ижтимоий фалсафа, социология, антропология, тарих, шунингдек сиёсий мунозара каби фанларнинг тадкикот майдонига кучирилган. Кучириш уни sexus (sex) (жинс) атамаси - биологик жинс билан таккослаш учун амалга оширилди, чунки бу тушунча нафакат табиий детерминизм билан, балки эркаклар ва аёллар уртасидаги биологик фарклар билан, мехнатнинг жинслараро таксимоти, тенг булмаган талаблар ва жамиятнинг эркаклар ва аёлларга булган муносабати билан богликдир [3].

Бу тушунчанинг келиб чикиши жамиятнинг кандай эхтиёжлари билан боглик? Н.А.Блохина гендер тушунчасини цивилизация ривожи билан боглайди: жинслараро роллардаги стереотипларнинг узгариши одамнинг, масалан, эркак жинсига мансуб булган одам жамиятда аёлнинг гендер ролини уйнаши мумкинлигига олиб келади (эркакнинг уйда болаларга караб утириши)[4]. И.И.Буличевнинг таъкидлашича, жинслараро ижтимоий фарклар ибтидоий вокеликка бориб кадалади:

"Жинс (биологик жинс) ва гендер (ижтимоий жинсни) бир-биридан ажратиш ибтидоий жамият доирасида содир булган. Жамиятнинг генезиси ва инсоният шаклланишининг дастлабки боскичларида вокеликнинг гендер манзараси эркак ва аёл мавжудлигининг феминлик ва маскулинлик усуллари эркаклар ва аёлларнинг соф биологик хусусиятларига мос келиши ёки келмаслиги мумкин. Гендер идентификацияси учун бу эмпирик равишда белгиланган жинс тушунчаси эмас, балки эр ёки хотиннинг хакикий ижтимоий мансублиги хал килувчи роль уйнайди. Бу (биологик булмаган) жинс сифатида ижтимоий гендернинг мустакил хусусиятини курсатади. Уларнинг замонавий дунёдаги тафовути иктисодий, демографик ва бошка омилларга боглик" [5].

Аксарият хорижий муаллифлар феминистик назариётчилар томонидан ишлаб чикилган аёллар тарихининг сузсиз гендер билан богликлигини эътироф этишлари билан ажралиб турадилар. 80-йиллардаги дастлабки тадкикотларда гендер тарихи ёки жинслар тарихи янгиланган ва тулдирилган аёл тарихи деган фикр купчилик томонидан таъкидланган. Кейинчалик олиб борилган тадкикотларда ушбу йуналишларнинг аник чегараси курина бошлади. Бу, эхтимол, маълум бир мустакилликнинг гендер тарихи ва унинг илмий доираларда тан олиниши билан богликдир.

"Аёллар тарихи" фандаги феминистик йуналиш булиб, максади "аёллар тарихи"ни эркаклар тарихидан ажратиб курсатишдир: масалан, С. Ортнер, М. Девин, М. Росалдо аёлларнинг тарихдаги ролини курсатишга интилди. Бу йулда купинча илмий объективликка путур етди: тарихда эркак ва аёл ролларининг тенглигини исботлаш истаги далилларнинг бузилишига олиб келди [6].

Феминистлар жамиятда патриархия устунлик килади ва барча матнлар ва дискурсив амалиётлар патриархал, яъни эркакларга оид кадриятларни шахсларга сингдиради деган тезисни илгари сурдилар.

Гендер тадкикотлари аёлларга оид тадкикотлар доирасида бошланди. Аёллар тадкикотларидан фаркли уларок, гендер тадкикотларида иккита объект бор - эркак ва аёл. Агар аёлларнинг тадкикотлари максади факатгина аёлларни урганиш булса, гендер тадкикотида марказий нукта -бу гендер фарклар ва ухшашликларни, биринчи навбатда, жинсни ижтимоий-психологик ва ижтимоий-маданий хусусиятлари призмасида урганишдир [7].

Феминистик тадкикотлар аёлларнинг жинси, хаёти ва яшаш шароитлари хамда эркаклар ва аёллар уртасидаги муносабатларга багишланган. Феминистик тадкикотлар тадкикот жараёнини тубдан сиёсийлаштириш билан тавсифланади. Гендер тадкикотларида бундай аник сиёсий юк булмайди. Кейинчалик, "гендер" тушунчаси тилшунослик доирасига кириб келди. "Гарб фанида хозирги кунга кадар жинсни аклий тузилма сифатида куриб чикиш масаласи буйича бир фикрга келинмади. Яъни жинснинг ижтимоий-маданий функцияларини белгилайдиган ва бу

функцияларни биологик ёки ижтимоий конструкциядан ажратишга имкон берадиган илмий таъриф. Иккинчи холда, гендер камида туртта хусусият гурухини назарда тутади: биологик жинс, жинс-рол (ёки шунинг учун жинс) стереотиплари, гендер-рол меъёрлари ва жинс-ролнинг узига хослиги. Америкалик социологларнинг асарларида сунгги учта хусусият баъзан (И. Хофманнинг ортидан) "жинснинг маданий таркибий кисмлари" нинг турли хил намоён булишига, яъни стереотиплар ва жамият томонидан урнатилган ижтимоийлашув ва идентификация усуллари жинслар нормаларига боглик булган "гендер намойиши" деб номланади" [8]. Ушбу масала буйича шугулланаётган тадкикотчилар сафи йилдан йилга кенгайиб бормокда. Узбекистонда гендерни урганишнинг узига хос хусусиятлари булиши шубхасиз. Узбек тилшунослигида тил бирликлари тавсифида жинс белгиси нейтрал тадкикотлар устунлик килади. Бунинг бир неча сабаблари бор. Хусусан, узбек тилида гендер мазмунли махсус категорияларнинг мавжуд эмаслиги, гендер фаркларга эътибор нафакат узбек, балки гендер курсаткичларга эга тилшуносликларга хам анъанавий хос булмагани, татбикий-амалий тилшунослик йуналишларининг энди ривожлана бошлагани кабилар билан богланади. "Гендер" атамасининг узи хам тилшунослигимиз учун янги, узининг пайдо булиш тарихи, узининг мураккаб фойдаланиш анъаналарига эга тилда бу термин булмаган. Шу муносабат билан бизнинг гендер тадкикотларимиз мукаррар равишда узига хос хусусиятларга эга булади. Хорижий тилшуносликда гендер йуналишлари шаклланди, бир томондан, тилда кайд этилган феминлик ва мускулинлик стереотиплари, шунингдек, гендер ассиметрияси, иккинчи томондан, эркак ва аёлларнинг нуткий хатти-харакатларининг узига хос хусусиятлари урганила бошланди.

Утган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб гуманитар фанларда гендер тадкикотларга кизикиш кучайиб кетди. Бу инсониятнинг маълум булган тарихида энг фаровонликка эришган даври томонидан куйилган талаб эди. БМТ Тараккиёт дастурига кура инсон ривожланишининг таркибий кисмларига самарали мехнат, жамият хаётига тегишли масалалар буйича карор кабул килишда кишиларнинг ваколатларини ва иштирок этиш имкониятларини кенгайтириш, ривожланиш баркарорлиги хамда барча одамлар учун имкониятлар ва танловнинг тенглиги киритилади [9].

Узбек тилшунослигида бу йуналишдаги тадкикотлар янгилик буёгини йукотмаган булса-да, бу борада салмокли изланишлар хам мавжуд эканлигини рад этиб булмайди. Хусусан, кейинги йилларда узбек тилшунослигида яратилган бир катор тадкикотлар ичида проф. С.Муминов ишлари алохида урин тутади [10]. У уз тадкикотларида узбек нуткий мулокотининг эркаклар ва аёлларга хос жихатларини ёркин мисоллар билан очиб бера олган [11].

Инсонларнинг гурухларга - синфларга булиниши ва синфлар орасидаги муайян ракобат инсоният тарихининг асосий ташкил

этувчиларидандир. Шу билан бирга жамиятда ушбу синфларнинг пайдо булиши ва ижтимоий бахоси узгарувчан. Айрим синфлар муайян боскичда етакчи булса, кейинги боскичда етакчилигини кулдан бой бериши мумкин. Шу билан бирга жамиятнинг гурухларга таснифи хам узгарувчан. Айрим гурухлар даврлар утиши билан умуман ижтимоий катламлар сирасидан чикса, айримлари янги пайдо булиб боради. Аммо инсоннинг антропологик белгиларга асосланган гурухлари тарихнинг барча боскичларида хам сакланади. Шуниси кизикки, биологик-антропологик белгилар атрофида жамланган гурухларнинг ижтимоий мавкеи ер юзида тарихан ва хозир мавжуд булган ижтимоий тузумларда бир-бирига мохиятан ухшашдир, факат ташки шаклий - узгарувчан хамда уткинчи белгиларига кура фаркланиш мавжуд булади. Бундай гурухларнинг энг яккол куриниши гендер фаркланувчи гурухлар - эркак ва аёллардир. Эркаклар ва аёллар орасидаги фарк инсоният тарихининг барча боскичларида хам яккол булган. Бу фаркни йукотишга булган интилишлар одатда салбий бахолаб келинган. Эркак ва аёлларнинг тенг хукуклиги, узаро муносабатлари масаласи хар кандай ижтимоий тузумда хам долзарб булиб келган. БМТ томонидан 25 ноябрь аёлларга нисбатан жинсий зуравонликка бархам бериш куни деб эълон килиниши хам бежиз эмас [12].

Узбек жамиятида гендер фарклар нафакат эркак ва аёллар уртасида куринади, балки бир жинс вакилларининг ижтимоий узига хосликларидан хам келиб чикади. Бир неча мисолларга мурожаат килсак:

Буйи етган кизнинг орзуси осмондаги юлдузга ухшайди. Узокдан яраклаб куринади-ю, на етасан, на тутасан. Юлдуз эса олисда сирли-сирли милтираб тураверади. Талпинасан, хеч кимга билдирмай хаёл сурасан. Юлдузинг ёнингга тушишини орзикиб кутасан. Ким билсин, «юлдузи юлдузига тугри кепти», деган гап балки шундан чиккандир. Менинг юлдузим - Кимсан акам эди [13].

Матндаги узига хос вербал ифодалар - юлдуз, сирли-сирли, «юлдузи юлдузига тугри кепти»...ёш кизнинг нуткини тавсифлайди.

Кимсан акамни кузатганимиздан кейин икки хафта утмай Холпош хола ойимнинг олдига йиглаб чикиб колди.

- Ургилай, овсинжон! Чолим улгур ёмон иш килди. Шокирим билан Зокирим урушга кетамиз, деган экан, ховликма деб йулга солиш урнига узи етаклаб военкоматга оборибди. Х,еч кимга айтмайжунатиб келди. Болаларим билан рози-ризолик хам тилашолмай колдим, овсинжон! Ойим уни юпатишга уринди. - Нафасингизни иссик килинг, айланай. Юртга келган туй. Мана, Кимсаним хам кетди-ку! Утирибман Яратганга топшириб...

- Сизники иззат-икром билан кетди. Бир кун булсаям дийдорига туйиб колдингиз. Менинг чолим акалли хайрлашганиям куймади! «Ёв

кувдими, мунча ховликдингиз», десам, «мен белида белбоги бор угил устирганман!» деб керилади.

Бу парчада эса, Ургилай, овсинжон! Чолим улгур... рози-ризолик хам тилашолмай колдим, овсинжон! Нафасингизни иссик килинг, айланай. Юртга

келган туй. Утирибман, Яратганга топшириб... иззат-икром билан кетди... Бир кун булсаям дийдорига туйиб колдингиз. Менинг чолим акалли хайрлашганиям куймади! «Ёв кувдими, мунча ховликдингиз»...ифодалари катта ёшли аёлга ишора килмокда.

Гендер жихатларни урганишда уларнинг ижтимоий бахосини хам хисобга олиш зарурати муайян дискурслар тахлилида яккол намоён булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Блохина Н.А. Понятие гендера: становление, основные концепции и представления // Общество и гендер. - Рязань: АВГ, 2003. - С.302.

2. Пушкарева Н.Л. Женщина. Гендер. Культура. - М.: Терра, 1998. - Б.19.

3. Кирилина А.В. Некоторые итоги гендерных исследований в российской лингвистике // Гендер: Язык, Культура, Коммуникация. Материалы Третьей Международной Конференции. - М., 2003. - С. 12.

4. Блохина Н.А. Понятие гендера: становление, основные концепции и представления // Общество и гендер. - Рязань: АВГ, 2003. - С.302.

5. Булычев И.И. Образы маскулинности и феминности в формате гендерной картины мира // Credo, № 1, 2004.- С.45.

6. Каранг: https://konspekt.com/referat-24215-doklad-gendernye-issledovaniya-v-zarubezhnoj -i-rossij skoj -lingvistike.

7. https://libr.link/knigi-pedagogika/soderjanie-otlichie-ponyatiy-gendernyie-75689. html; http: //www. med24info .com/books/gendernaya-terapiya-spravochnik-prakticheskogo-psihologa/gendernye-issledovaniya-15741 .html; https://arzamas.academy/materials/959

8. Пушкарева Н.Л. Женщина. Гендер. Культура. - М.: Терра, 1998. - Б.18.

9. Гендер асослари: назария ва амалиёт. - Тошкент: 2003. - Б.9

10. Искандарова Ш. Узбек нутк одатининг мулокот шакллар: Филол. фан. номз.... дисс. - Самарканд, 1993. - 140 б.; Муминов С. Узбек мулокот хулкининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари: Филол. фан. д-ри... дисс. -Тошкент, 2000. - 236 б.; Кахаров К. Узбек ва немис нуткий этикетларининг киёсий тадкики: Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) дисс. - Андижон, 2020. - 148 б.

11. Муминов С. Узбек мулокотининг жинс хусусиятлари // Узбек тили ва адабиёти, 1999. 5-сон. - Б. 64-66.; Муминов С. Узбек мулокот хулкининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари: Филол. фан. д-ри... дисс. - Тошкент, 2000. - 236 б.

12. www.zhenskoe-mnenie.ru

13. Хршимов У. Икки эшик ораси. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2016 -Б.155.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.