Научная статья на тему 'ГЕНДЕР УСТАНОВКАЛАРИ ВА ШАХСНИ ЎЗИНИ-ЎЗИ ИДРОК ЕТИШИ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛИҚЛИК МУАММОЛАРИ'

ГЕНДЕР УСТАНОВКАЛАРИ ВА ШАХСНИ ЎЗИНИ-ЎЗИ ИДРОК ЕТИШИ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛИҚЛИК МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
100
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Ключевые слова
Гендер установкалар / жинс / эркак / маскулин / фенимин / ўзини-ўзи идрок етиш.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ж.Б. Мажидов

Ушбу мақолада гендер установкалари ва шахсни ўзини-ўзи идрок етиши ўртасидаги боғлиқлик муаммолари ушбу соҳада олиб борилган кенг кўламли тадқиқотлар асосида тушунтириб беришга ҳаракат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЕНДЕР УСТАНОВКАЛАРИ ВА ШАХСНИ ЎЗИНИ-ЎЗИ ИДРОК ЕТИШИ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛИҚЛИК МУАММОЛАРИ»

ГЕНДЕР УСТАНОВКАЛАРИ ВА ШАХСНИ УЗИНИ-УЗИ ИДРОК ЕТИШИ УРТАСИДАГИ БОГЛИ^ЛИК

МУАММОЛАРИ

Ж.Б. Мажидов1

Ушбу маколада гендер установкалари ва шахсни узини-узи идрок етиши уртасидаги богликдик муаммолари ушбу содада олиб борилган кенг куламли тадкикотлар асосида тушунтириб беришга даракат килинган.

Калит сузлар: Гендер установкалар, жинс, эркак, маскулин, фенимин, узини-узи идрок етиш.

Хозирги даврда жамиятимиз ривожланишининг навбатдаги боскичида психологик билимлар бошка билим содалари билан бир каторда такомиллашиб бормокда. Бугунги узгаришлар, бизнинг хатти-даракатларимизга туси;лик килувчи додисаларга фаол каршилик курсата олиш ахло;ий покланиш характерига эгадир. Янги ёндашув жамиятнинг кандай ёшларни тарбиялаши билан белгиланади.

Бугунги замонавий жамиятда моддий ва маънавий ишлаб чи;аришнинг барча содаларида инсоннинг у бажараётган фаолиятида алодида адамият касб этадиган натижалар долзарблашиб бормокда.Мазкур жараёнда кейинги пайтларда илмий дамжамиятларда куп кулланилаётган "гендер" тушунчаси инсоннинг нафа;ат уз-узини англаши ва идрок этишида, ижтимоийлашувида ва касбий фаолиятида мудим рол уйнаб келмокда.

"Гендер" тушунчаси биринчи маротаба 1963 йилда Р.Столер ишларида пайдо булган. Кейинчалик лингвистикадан келиб чи;;ан (gender - тур) "гендер" термини эркак ва аёлларнинг жинси - биологик - генетик, физиологик ва репродуктив характеристикалари йигиндисидан фаркли уларо; маданий тавсифларини шардлаш учун ;улланила бошланди. "Гендер" тушунчаси ёрдамида инсондаги табиийликни орттирилган (маданийлик)дан тузилмавий ажратилди. Тушунчанинг киритилиши ХХ асрнинг 30-йлларида М.Миднинг этнография буйича ишларида киритилди . Гендер бу:

- ижтимоий жинс булиб, у хусусан шахслилик ва гурудий хул;-атвор хусусиятлари ва индивиднинг жамиятдаги дукукий ва мав;е-ижтимоий позициясини белгилашни та;озо этади;

- биологик жинс, морфологик ва физиологик характристикалар мажмуаси сифатида ;атнашади, эротик диссиётлар ва кечинмалар йуналганлиги ва намоён булиши билан богли; индивидуал хул;ни дам аникдайди [1];

Ижтимоий психологияда гендер термини мазкур тушунча маъновий мазмунининг биринчи варианти билангина богли; психологик реалликни ифодалаш учун кулланилади. Бундан таш;ари психологик фан доирасида сунгги ун йилликлар мобайнида субъектларнинг у ёки бу ижтимоий жинсга мансублиги манти;ида жинсий дифференциацияси психологик тавсифини куриб чи;ишга кимматли ёндашув юзага келди. Таъкидлаш жоизкуи, даставвал "гендер" тушунчасининг узи, кейинчалик "гендер ёндашув, узининг пайдо булиши билан "аёлларга оид" деб аталмиш тадкикотлар билан боглик Шунга ухшаш кенг камровли тад;и;отлардан бири Сандра Липсиц Бэм томонидан гендер тафовутларни урганиш борасидаги тад;и;отларни айтиб утиш мумкин. Унинг 1993 йилда чиккан "Гендер линзалари" монографиясида жамият эркак ва аёлларга уларнинг ишлари ва имкониятлари дакидаги маълум ижтимоий тавсифларни киритиш дакидаги тасаввурлар батафсил ёритилган. Мазкур долатда жинс - бу тарихий тараккиёт мобайнида орттирилган рамзий адамиятли белгидир. Сандра Бэм уз монографиясида эркак ва аёллар хулк-атворидаги

1 Мажидов Жасур Бахтиярович - Жиззах давлат педагогика институти укитувчиси.

тафовутлар, уларнинг ижтимоий позицияларидаги тафовутлар биологиклик туфайли, яъни жинсий фарклардир деган кенг таркалган фикр ва ишончларни куриб чикиб, жинс ва гендер даётий цикл (онтогенез) жараёнида кандй узаро таъирга киришишини тадлил килади. Асосий роя бунда шу эдики, ижтимоийлик биологикликка караганда купро; узгаришларга мойил булади. Бэм назариясига кура ва когнитив жараёнлар фаолияти принципларига асосан инсондаги идрок селективдир, яъни у эркак ва аёлларни кутбли идрок ;илиш одатий схемасига жойлашади ва реалликда дадан зиёд таркалган, лекин маданият оркали шаклланган идрок доирасига деч дам сигмайдиган нарсаларни танкидсиз ;араб чи;майди [2].

Шундай ;илиб, Сандра Бэмнинг "Гендер линзалари" назарияси шахснинг гендер хусусиятлари маданий-тарихий таркиби ва унинг психологик установкаларини намоён килади. Эркак ва аёллар уртасидаги адамиятли психологик тафовутларнинг мавжудлиги уз узидан деч кимда шубда уйготмайди. Бирок бу борадаги эмпирик маълумотлар, куп сонли тад;и;отларга карамасдан, етарли эмас ва бир-бирига ;арама-;арши. Шахслилик хусусиятларига оид асосий тадкикотларни караб чикамиз.

Умум кабул килинган стереотиплар эмпатия ва эмоционал содадаги жуда куп гендер фарклар мавжудлиги дакидаги гояни уз ичига олади. Эркаклар ва аёллар уртаидаги тафовутлар дакида гапирганда биз купинча аёллар эркакларга караганда эмоцияларини яхширок ифодалайдилар ва атрофдагиларга дамдардлик билдиришга дам мойилрокдирлар деб дисоблаймиз. Хакикатан дам аёллар эркакларга караганда диссиётларга берилувчан деган фикрга ишониш гендер стереотипларни урганиш мобайнидаги ноёб топилмалардан бири дисобланади. Эркаклар ва аёллар уртасидаги эмоционаллик тафовутлари бир нечта даражаларда караш мумкин Биринчи даражада биз бошкаларнинг эмоционал долатини тушуниш (эмпатия) кобилияти ва бу тушунишни ифодалаш малакаси (эмпатик экспрессия) билан тукнаш келамиз. Бошка бир даражада бизни инсоннинг узи томонидан уз эмоцияларини кечиниши (эмоционал кечинмалар) ва мана шу эмоцияларни билдириш усуллари (эмоционал экспрессия) кизиктиради.

С.Бэм фикрича маскулинлик ва фемининлик ёки жинсий ролли айнанлик глобал улчовларини излаш - аник иллюзор вазифалардандир деб таъкидлайди. "Эркаклар ва аёлларни ажратиб турадиган психологик хусусиятлар ва хулк-атвор тузилмалари мазкур даврда ва мазкур маданиятда, нафакат куп хил, балки турли илдизларга эга булиши ва турли индивидларда нисбатан боглик булмаган долда узгариб туриши дам мумкин" [3].

Методологик кийинчиликлар ижтимоий-психологик хусусиятлардаги ва касбий фаолиятда шахс психологик портретини ташкил этувчи жинсий тафовутлар психологиясини урганиш долзарблигини камайтирмайди, бирок улар бундай урганиш албатта фанлараро микёсда булиши, ижтимоий жинсий роллар динамикаси дамда синалувчиларнинг этномаданий хусусиятларини дисобга олган долда булишини таъкидлайди.

Гендер инсон ижтимоий даётининг мудим категориялирдан бири эканлиги кундалик вокеликда намоён булади. Бир жинс вакилларига нисбатан хатти-даракат меъёрлари ва кутишлар кулланилади, булар бошка жинсга нисбатан кулланиладиганлардан анча фарк килади. Бунинг учун алодида угил болаларни ва киз болаларни, эркаклар ва аёлларни ифодаловчи махсус атама ва сузлар кулланилади. Хар доим дам ижтимоий установка объектив вокеликни акс эттира оладими? Йук, дар доим дам эмас. Купинча установкалар консерватив таъсир курсатади, яъни, инсонларнинг узаро муносабатларидаги жараёнларда салбий окибатларга олиб келувчи нотугри билим ва тасаввурларни шакллантиради. Алодида индивидларнинг таснифини умумлаштириш ва уларни бир инсонлар ва додисалар гурудига куллаш установкалаш деб аталади. А.В.Меренковнинг таъкидлашича, бу "идрок этиш хусусияти, максадга интилувчанликнинг, шунингдек, мазкур маданиятда кабул килинган муайян жинс вакили турмуши ва фаолиятидаги меъёр ва коидаларни дисобга олган долда инсон хулк-атворининг дастурий англашилишидир.

Барча гендер установкаларни уч гурудга таксимласа булади.

Биринчиси - маскулинлик / феминлик (ёки фемининлик) установкалари. Бошкача айтганда, бу мардлик/латофатлик установкалар деб аталади. Даставвал, маскулинлик (мардлик) ва феминлик (латофатлик) тушунчалари нимани англатишини куриб чикамиз. (Кейинчалик матнда бу икки жуфт тушунчалар синоним сифатида ишлатилади: эркакларга хос - маскулинлик, аёлларга хос - феминлик). И.С.Кон [4] томонидан такдим этилган "маскулинлик" атамаси маъносини тадлил килишга асосланиб, феминлик ва маскулинлик тушунчаларига берилаётган мазмунни куйидагича ифода этиш мумкин.

1. Маскулинлик ва феминлик тушунчалари эркакларга (маскулинлик) ёки аёлларга (феминлик) "холисона хос булган" (И.Коннинг таъкидлашича) рудий ва хулк-атворий хусусиятларни акс этади.

2. Маскулинлик ва фемининлик тушунчаси турли ижтимоий тасаввурлар, фикрларни уз ичига олади, эркаклар ва аёллар кандай ва уларга кайси хусусиятлар макбул эканлиги аникланади.

3. Маскулинлик ва феминлик тушунчаларида идеал эркак ва идеал аёлнинг меъёрий колиплари уз ифодасини топади.

Шундай килиб, биринчи гуруддаги гендер установкаларни мардлик ва латофатлик дакидаги тасаввурлар аксини топган муайян шахсий фазилатлар ва ижтимоий-психологик хусусиятлар ёрдамида эркаклар ва аёлларни таснифловчи установкалар сифатида белгилаш мумкин. Масалан, аёлларга пассивлик, богликлик, эмоционаллик, конформлик каби хусусиятлар, эркакларга эса - фаоллик, мустакиллик, компетентлик, жадлдордик ва доказолар хос. Куриб турганимиздек, маскулинлик ва феминлилик хусусиятлари карама-карши кутбларга эга: фаоллик - пассивлик, куч - ожизлик. Н.А.Нечаеванинг тадкикотларига кура, аёлнинг анъанавий идеали вафодорлик, содиклик, камтарлик, назокат, латофат, итоаткорлик каби фазилатларни уз ичига олади. У олиб борган суровнома иштирокчиларининг аксарияти эркак ва аёлларни анъанавий нуктаи назардан ифодаловчи фазилатлар ва хусусиятларига ёндашганлар, масалан, аёл - мулойим, латофатли, садокатли, эркак эса - фаол, ишончли, кучли.

Гендер установкаларнинг иккинчи гуруди оилавий, профессионал ва бошка содаларда муайян ижтимоий ролларни мустадкамлаш билан боглик. Аёлларга, одатда, асосий роллар сифатида оилавий (она, уй бекаси, турмуш уртоги) роллар, эркакларга эса - профессионал роллар белгиланади. И.С.Клецина таъкидлашича, "эркаклар уз касб-корида эришган ютукларига караб, аёллар эса - оиласи ва болалари мавжудлигига караб бадоланади". Муайян бир содада (масалан, оилавий) эркакларга ва аёлларга хос деб дисобланган роллар мажмуи дар хил. Юкорида таъкидлаб утилган "Гендер ролларни англашга таъсир курсатувчи ижтимоий омиллар" тадкикотида 18 ёшдан 60 ёшгача булган 300 киши уртасида суровнома утказилган, натижада эр-хотин уртасида оилавий мажбуриятларни таксимлашда куйидаги дифференциация пайдо булди. Жумладан, факат аёлларга хос деб уйни тозалаш, овкат пишириш, кир ювиш ва дазмол килиш, идиш-товок ювиш каби роллар таъкидланган. Суров иштирокчиларининг фикрига кура, оилада эркакнинг вазифаси пул топиш, уйда таъмирлаш ишларини бажариш, ахлатни олиб чикишдан иборат. Суров килинганларнинг 90% ортоти оилада эркак ва аёлларнинг вазифаси дакидаги анъанавий тасаввурларни акс эттирувчи "Аёлнинг асосий бурчи - яхши рафика ва она булиш" ва "Эркак - бу асосий бокувчи, оиланинг бошлиги" деган тушунчаларни куллаб-кувватлаганлар. Мазкур тадкикот доирасида олиб борилган гуруд интервью катнашчиларининг айтганларига кура, аёлга купинча уй бекаси вазифаси юкланади, яъни, респондентлар фикрича, у "оиланинг яхлитлигини таъминлайди" ва "уйда соглом мудитни яратади" деб дисоблашгани аникланди. Эркак эса "оила таянчи" ролини бажаради, ва бу вазифа купрок радбар килиш характерга эга: эркак оилада "стратегик максадларни белгилаш" билан шурулланади, у "бошкаради", "курсатма беради" ва умуман дамма учун намуна булади. Шу билан бирга дам олиш, дордик чикариш билан боглик роллар одатда аёлларга караганда эркакларга мос деб дисобланади (дустлар билан пиво ичиб, мулокот килиш, диванда дам олиб ётиш, телевизор куриш ва х.к. Бу дол, шунингдек, мактаб дарсликларини урганиш буйича

^^зил^н тaдк;ик;oт нaтижaлapидa ^aM уз ифoдaсини топтан, яъни, эpкaк пepсoнaжлap aёллapгa ;apaгaндa дaм oлиш вaзиятлapидa ^npo; a^ эттиpилгaн. Шу тapи;a биз гендер стepeoтиплapнинг генер yстaнoвкaлap шaкллaнишигa тaъсиpини кypaмиз. Гендер yстaнoвкaлapнинг учинчи гуруди эpкaклap Ba aёллap Уpтaсидaги фap;ликни медмтнинг мyaйян тypлapи билaн шyFyллaниш жapaёнидa уз ифoдaсини тoпгaн. Жyмлaдaн, эpкaклapгa, oдaтдa ижoдий Ba яpaтyвчaнлик xapaктepигa эгa интсpyмeнтaл co^a фaoлиятидaги мaшFyлoт Ba кacблap, aёллapгa эca - бaжapyвчи Ba xизмaт кУpcaтyвчи xapaктepи билaн фapк;лaнyвчи экcпpeccив coдaлap xoc деб диœблaнaди. Шунинг учун '^^^apra xoc" Ba "aёллapгa xoc", деб aтaлyвчи кacблap мaвжyдлиги тyFpиcидaги фикр кенг тap;aлгaн.

Хopиждa гендер ycтaнoвкaлapни Уpгaнишгa кyплaб тaд;и;oтлap бaFишлaнгaн. Дacтaввaл yлap ycтaнoвкa тyшyнчacининг УЗИНИ, ycтaнoвкaлapнинг нaмoён булиш шaкллapини уртаништа йyнaлтиpилгaн. Keйинчaлик мaзкyp тaд;и;oтлapдa фaoлият кypcaтиш Ba тyшyнтиpyвчи чизмaлapнинг мaзкyp жapaён юзaгa кeлaдигaн мexaнизмлapини излaшгa чукур киришилди. 1950-йиллapдa oлиб бopилгaн бу œдaдaги илк тaд;и;oтлap эргак Ba aёллapнинг биp-биpлapи тyFpиcидaги oдaтдaги тacaввypлapини Ba yлap acocидa юзaгa кeлaдигaн ycтaнoвкaлapни aни;лaди. Жyмлaдaн, yткaзилгaн тaд;и;oтлapнинг нaтижaлapи шуни кypcaтдики, ижoбий эpкaк ;иёфacи кyпинчa кoмпeтeнтлик, фaoллик Ba oмилкopлик, aёллapдa эca - дил^шлик, мeдpибoнлик Ba рудий кyллaб-кyввaтлaш кoннoтaциялapидa ифoдaлaнaди. Бyндa эpкaклapгa xoc caлбий xycycиятлap ;aтopидa кyпoллик, aвтopитapлик, aёллapдa эca -пaccивлик, диccиётлapгa yтa бepилyвчaнлик Ba дoкaзo.

1970-йиллapдaги кейинги тaд;и;oтлap пpoфeccиoнaл фaoлиятнинг турли жaбдaлapидa нaмoён булувчи эpкaклap Ba aёллap ;oбилиятлapи нук^и нaзapидaн ycтaнoвкaлapни Уpгaнишгa ;apaтилгaн эди. Уткaзилгaн тaжpибaлapдa иштиpoкчилap эpкaклapнинг ;oбилиятлapини aёллapникигa ;apaгaндa ю;opиpo; бaдoлaгaни aни;лaнгaн.

Атрибуция нaзapияcи - бу инcoнлap бoшк;aлapнинг xyл;-aтвopини ;aндaй изoдлaши, yлap дapaкaтлap caбaбини инcoннинг ички диcпoзициялapи ^aprçapop жидaтлapгa, caбaблapгa, ;apopлapигa) ёки тaш;и дoдиcaлapгa бoFлaйдилapми ёки йу;ми экaнлиги тyFpиcидaги нaзapиядиp. Maзкyp нaзapиягa кypa, Ma^yM бир фaoлиятни aмaлгa oшиpишдaги юту; ёки мyвaффa;иятcизлик oдaтдa икки тypдaги oмилгa бoFлaнaди: бap;apop (кyтилгaн) ёки бap;apop бyлмaгaн (тacoдифий) oмиллap. ^й Дo Ba Тим Эмсвейлер тoмoнидaн yткaзилгaн тaжpибaлapнинг биpидa икки жинс вaкиллapи бyлгaн тaлaбaлap яxши нaтижaлapгa эpишгaн эpкaк ёки aёллapни ифoдaлaшгaн. Тaлaбa йигит Ba ;излap эр^к мyвaффa;иятининг caбaблapини тушунтириб, унинг ютукдарини шaxcий ;oбилиятлapигa, aёллap ютукдарини эга бутун гуруд oмaдгa бoFлaгaн. Шyндaй ;илиб, эpкaклapнинг пpoфeccиoнaл ютукдари бир мyнчa бap;apop oмиллap (мacaлaн, yлapнинг фaзилaтлapи ёки ;oбилиятлapи) билaн бoFлaнгaн, чунки эpкaклapнинг чукур билимгa эталиги '^^^apra xoc" ютy;лapгa интилиш xycyc^rara moc бyлгaн кyтилгaн oмил cифaтидa к^бул ;илинaди. Бу бopaдa aёллapнинг мyвaффa;иятлapи бap;apop oмиллapдaн кypa ^npo; тacoдифий oмил (мacaлaн, oмaд ёки тacoдифaнлик) билaн изoдлaнгaн. Ширли Фeлдмaн-CaMMepc Ba Capa Kиcлep тaд;и;oтлapидa мyвaффa;иятгa эpишaётгaн aёл-вpaчни cypoB ;илинган эpкaклap уни eтapли дapaжaдa билимга эгa эмacлигини, лекин шу билaн биpгa ютукда эришиш учун yндa кaттa ;изи;иш бopлигини тaъкидлaгaнлap. Яъни, тaжpибa иштиpoкчилapининг фикpичa, aёл-вpaч ютукда узининг шaxcий ;oбилиятлapитyфaйли эмac, бaлки шуни жyдa дoдлaгaнлиги учун эришган. Гендер ycтaнoвкaлap тaъcиpининг caлбий o;ибaтлapи Kэй Дo Ba Джaнeт Тэйнop тaд;и;oтлapидa дaм aкc эттиpилгaн. Улap тoмoнидaн yткaзилгaн тaжpибaдa cypoB ;илингaнлap нуфузли cтипeндияни oлиш учун йигит Ba ;из тaлaбaлapнинг мaгнитoфoн тacмacигa ёзилгaн cyдбaтини эшитишгaн. Бyндa мyвaффa;иятли жaвoб бepaётгaн эpкaкни cypoB ;илингaнлap xyдди шyндaй жaвoб бepгaн aёлгa ниcбaтaн ^npo; билимгa эгa деб диcoблaгaнлap. Лекин бyшpo; жaвoб берган эpкaкни, aйнaн yшa гуруд нoмзoд-aёлнинг xyди шyндaй жaвoблapи билaн тa;;ocлaгaндa nacrpo; бaдoлaгaн. Шyндaй ;илиб, oлиб

борилган тадкикотлар гендер установкаларининг инсонлар кобилиятларини бадолашга булган таъсирини курсатган. Айни пайтда аёлларнинг дам, эркакларнинг дам кобилиятларини бадолашга улар салбий таъсир курсатади. Икки жинс вакилларининг бир хил муваффакиятлари эркакларнинг билимга эга эканлиги, аёлларнинг ютуги эса унинг кобилиятлари билан эмас, балки унинг бунга булган катта кизикиши ёки шунчаки омад келгани билан эътироф этилади. Агар бу борада аёл ютукка эриша олмаган эркакка нисбатан муваффакият козонмаса, унга катта айб куйишмайди. Гендер установкаларнинг шафкатсизлиги эркакларга муваффакиятлирок булишни талаб килади, аёллар учун эса иш доирасидаги ютук мутлако шарт эмас.

Кейинги бир катор тадкикотлар гендер установкаларнинг аниклигини урганишга багишланган эди. 1980-1990- йилларда катор олимлар томонидан олиб борилган тадкикотлар эркак киёфасига аксарият долларда инструментал хусусиятлар, аёлларга эса экспрессив жидатлар мос деб аникланган фактни тасдиклади. Шунинг учун аёллар медрибонлиги ва очиклиги билан етарли даражада ижобий таърифланса-да, улар акл-заковат жидатидан камрок билимга эга ва пассиврок деб тасвирланади. Айрим тадкикотчиларнинг шу каби хулосалар хотин-кизларнинг масалан, меднат содасида камситилишига олиб келиши хусусидаги хавотирликлари, гендер установкалари аниклиги борасидаги туркум тадкикотларнинг юзага келишини рагбатлантирди. Бу борада тадкикотчиларни энг куп кизиктирувчи саволлар куйидагича:

Бу борада олиб борилган тадкикотлар аксарият долларда гендер установкаларнинг ноаниклигини белгилаб берди. Айни пайтда айрим маълумотлар гендер установкаларда эркаклар ва аёллар уртасидаги фарклар юкори бадоланиши, бошкаларида эса - аксинча паст бадоланишини тасдиклаган. Унинг тадкикотларининг натижалари шуни курсатганки, талаба кизларнинг ютукларига аксарият долларда, айникса, анъанавий эркакларга хос деб дисобланган фанлардаги (масалан, математикадаги) ютукларига, кизлар ушбу фанлар буйича дакикатан дам юкори курсаткичларга эришган булишларига карамасдан, етарлича бадо берилмас экан. Европа, Осиё, Африка, Американинг 25 мамлакатида утказилган гендер установкалар кросс-маданий тадкикотларининг (1982) маълумотларига кура, эркак установкаи мана шу барча мамлакатлардаги аёлларга нисбатан фаолрок деб баён этилган. Бирок кейинрок утказилган такрорий тадкикотда (1990) ана шу муаллифларнинг узлари йигит ва кизларнинг узлари тугрисидаги тасаввурлари дамма вакт дам курсатилган установкаларга мос келавермаганлигини ва хатто мос келганда дам, бундай мосликнинг дажми жуда кичкина булганлигини аникладилар.

Шундай килиб, ота-оналар уз фарзандларига тарбия беришда тайёр схемалардан - гендер установкалардан фойдаланадилар, - натижада уларнинг таъсирида угил ва киз болаларда ёшлигидан эркакларга ва аёлларга хос хусусиятлар тугрисидаги тегишли меъёрий тасаввурлар шаклланади. И. Клецинанинг фикрича, бу "угил болаларда - фаоллик, катъиятлик, фаросатлилик, узига ишонганлик, киз болаларда эса - ён босишлик, пассивлик, карамликдир». Олиб борган тадкикотларимизга кура, киз болаларга одатда тарбияли булиш, озодалик, камтаринлик, назокатлилик, уй-рузгор ишларини бажариш каби хусусиятларни сингдирадилар. Угил болаларда эса дадиллик, акл-заковат, масъулиятлилик, мардлик, собиткадамлик, узини димоя кила билиш ва пул топиш каби фазилатлар рагбатлантирилади. Куриниб турганидек, эркакларга ва аёлларга сингдириладиган хусусиятлар туплами маскулинлик ва феминлик тугрисидаги анъанавий тасаввурларга (установкаларга) тулик мос келади. Улар, аслида, угил бола (эркак) ёки киз бола (аёл) кандай булиши кераклиги тугрисидаги стандарт фикр-мулодазаларни акс эттиради. Бу уринда хулк-атворларнинг турли шакллари мавжудлиги ва уларнинг мавжуд булишга булган дукуки кам долларда дисобга олинади.

Шундай килиб, установкалар - бу гурудлар, инсонлар, додисалар тугрисидаги айрим тасаввурлардир, бундай тасаввурлар дакикатга якин булиши, айрим долларда нотугри ёки даддан ташкари умумлаштирилган булиши мумкин. Бир томондан, улар дунё манзарасини соддалаштиради ва олинаётган маълумотларни тез ишлашга кумаклашади, бошка томондан, улар

да;ик;атни бузиб курсатиши ва датоли умумлашмаларга олиб келиши мумкин. Шу жидатдан гендер установкалар нафа;ат шахснинг уз-узини англаш тенденциясида,балки унинг хул;-атворини йуналтириб туришда мудим вазифани бажаради.

Фойдаланилган адабиёилар руйхати:

1. Краткий энциклопедический словарь-справочник / Под ред. Борцова Ю.С.Ростов на Дону: Феникс, 1997. - 608 с.

2. Меренков А.В. Социология стереотипов. - Екатеринбург: Изд-во Урал. Унита, 2001, с. 161.

3. Бэм.С. Линзы гендера: Трансформация взглядов на проблему неравенства полов. - Москва.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2004.336 с.

4. Кон И.С. Социологическая психология -Москва — Воронеж 1999. - 560 с

5. Гидденс Э. Социология. М.: Эдиториал УРСС, 1999

6. Берн Ш. Гендерная психология. - М.: Прайм-Еврознак, 2004. - 320 стр.

7. Клецина И.С. Гендерная социализация. Уч. пособие. Спб., 1998

8. Маджидов, Д. Б., & Шарофиддинов, А. (2017). Социальный интеллект как совокупность способностей, обеспечивающих адаптацию личности в обществе. In Актуальные вопросы современной психологии (pp. 22-24).

9. Majidov, J. (2021). СПОРТДАГИ МУЛОКОТ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК Х.ОДИСА СИФАТИДА. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 1(1). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/723

10. Majidov, J. (2021). ВОПРОСЫ ГАРМОНИИ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ МОЛОДЕЖИ О СЕМЕЙНОЙ ЖИЗНИ И УДОВЛЕТВОРЕННОСТИ СЕМЕЙНОЙ ЖИЗНЬЮ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 1(1). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/1369

11. Majidov, J. (2021). ШАХСГА ТИЗИМЛИ ЁНДАШИШДА КАДРИЯТЛАРНИНГ УРНИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (3). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/4325

12. Majidov, Jasur Baxtiyarovich (2022). SOTSIAL INTELLEKT VA UNING INSON HAYOTIDAGI О'ИШ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (2), 608-613.

© Ж.Б. Мажидов, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.