Научная статья на тему 'ГЕНДЕР ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ГЕНДЕР ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гендер географияси / гендер / социал жинс / гендер тенглиги / квир-тадқиқот / гендер тадқиқотлари. / gender geography / gender / social sex / gender equality / kvirresearch / gender research.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Бердиқулова М.Т.

Мақолада социал иқтисодий географиянинг янги тармоғи бўлган гендер географиясининг шаклланиши ва ривожланишининг ижтимоий масалалари, шунингдек, гендер тадқиқотларининг назарий асослари қисқча баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL ASPECTS OF GENDER GEOGRAPHY

The aricle briefly outlines the issues of the formation and development of a new branch of social geography – gender geography, as well as the theoretical foundations of gender research.

Текст научной работы на тему «ГЕНДЕР ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

Бердикулова М. Т.

К,арши давлат университеты География кафедраси уцитувчиси

ГЕНДЕР ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИХДТЛАРИ

Аннотация. Мацолада социал ицтисодий географиянингянги тармози булган гендер географиясининг шаклланиши ва ривожланишининг ижтимоий масалалари, шунингдек, гендер тадцицотларининг назарий асослари цисцча баён цилинган.

Таянч сузлар: гендер географияси, гендер, социал жинс, гендер тенглиги, квир-тадцицот, гендер тадцицотлари.

Berdikulova M. T.

teacher

Geography Department Karshi State University

SOCIAL ASPECTS OF GENDER GEOGRAPHY

Annotation. The aricle briefly outlines the issues of the formation and development of a new branch of social geography - gender geography, as well as the theoretical foundations of gender research.

Keywords: gender geography, gender, social sex, gender equality, kvir-research, gender research.

Гендер тадкикотлар ривожланаётган билим сохдси булиб, унда янги гендер назариялари шаклланиб, илмий асосланиб борилмокда. Мазкур тадкикртлар кенг доирадаги фанларда метод ва ёндашувларга таяниб, куйидаги кичик булимларга булинади: гендер социологияси; гендер психологияси; гендер географияси; фалсафада гендер ёндашуви; гендер иктисодиёти; гендер сиёсатшунослиги; гендер тенглик сиёсати, гендер компетенцияси, гендер таълими, гендер тилшунослиги; гендер антропологияси кабилардир.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида географик билишнинг теранлашишини ва жамият мураккаблашувининг объектив жараёнини хдмда унда фаолиятнинг янги тармоклари ва жабхаларининг вужудга келишини акс эттирган янги йуналишларнинг шаклланиши содир булди. Шу даврда гендер тадкикотларнинг булими булган гендер географияси таркиб топди ва ривожлана бошлади.

Инглизча "гендер" сузи лотинча "genus" сузидан келиб чиккан булиб, узбек тилида "уруг, зот, насл" маъноларини англатади. "Гендер" тушунчаси турли жамият ва маданиятларда фарк киладиган аёллар ва эркаклар

орасидаги социал тафовут ва муносабатларга мансуб. Бу тушунча одамнинг жамиятдаги хулкини ва бу хулк кандай идрок килинишини белгилайдиган социал жинсдир. У "жинс" тушунчасидан фарк килган холда эркаклар ва аёллар уртасидаги жисмоний тафовутларга эмас, балки уларнинг социал таркиб топган муносабатларига ва ишларига (ролларига) мансуб [1].

Гендер - жамиятда инсон хулкини ва бу хулк жамиятда кандай идрок килиниши (узлаштирилиши)ни белгилайдиган социал жинс. Гендер термини америкалик психоаналитик Р.Столлер томонидан XX асрнинг иккинчи ярмида муомалага киритилган булиб, асл биологик (анатомик, генетик, физиологик жихатларни уз таркибига сингдирган "биологик жинс" тушунчасидан фарк килган холда социал жинсни англатади [4]. Гендер - бу эркаклар ва аёллар ролларининг биологик жихатдан ва маълум муносабатларга боглик булмаган социал-маданий жихатидир (социал жинс). Гендер географияси америка ва инглиз география мактабларида XX асрнинг 60-йилларида иктисодий ва социал географиянинг тармоги сифатида вужудга келди. Ижтимоий географиянинг таркибий кисми сифатида гендер географияси АКШ ва Буюк Британияда деярли бир пайтда ривожлана бошлади. Бу йилларда гендер роллар, муносабатлар, уларнинг регионал фарклари ва жой, худудий жараёнлар, ландшафтлар ва атроф мухит билан узаро таъсири географик тадкикотларда инновацион ва анча кенг маълум булган жабхаларга айланди. 1970-йиллардан бошлаб нафакат гендер географияси тадкикотларининг доираси кенгайиб колмасдан, балки фаннинг узи хам инглиз-америка мактаби чегараларидан чикиб интернационал сажияга эга булди. Социал географиянинг аёлнинг ижтимоий хаётдаги ролини, айникса уларнинг мехнат жараёнида, социал хизматларда ва бошка сохаларда бандлигини, турли мамлакатларда аёлларнинг тенг булмаган ахволининг сабаларини урганадиган тармоги. Гендер географияси гендер ёндашуви асосида яратиган [5]. Украиналик географ Н.И.Мезенцеванинг (2013) фикрича, гендер географияси ижтимоий-географик фан булиб, ижтимоий-географик жараёнларда гендер узаро нисбатларининг регионал фаркларини, гендер идентификацияси ва жамиятдаги гендер ролларини идрок килишнинг регионал хусусиятларини урганади [3]. Гендер географиясининг объектини турли ижтимоий-географик жараёнлардаги, регионлардаги гендер узаро нисбатлари ва регионал социумдаги гендер идентификацияси, предметини эса гендер узаро нисбатлари ва гендер идентификасиясидаги худудий тафовутлар ташкил этади. Социал географиянинг таркибий кисми булган гендер географияси сиёсий ва электориал география, ахоли турмуш даражаси ва сифати географияси, тиббиёт географияси ва бошка фанлар билан бир каторда тармок фанларига мансуб деб хисоблайди. Гендер географиясининг тадкикот предметига худудий улчамдаги гендер муносабатларининг назарий асослари, бутун замонавий маданият антропосентризмининг

регионал хусусиятлатини очиб бериш, гендер роллари системасини регионал улчамда урганиш киради.

Социал география гендер муаммоларини тадкик килиш учун зарур булган барча назарий-методологик асосларга эга деб хисоблайди. Айрим худудлар ва умуман регионлар социал ривожланишининг гендер жихатлари, гендер муаммолари шаклланишининг шароит ва омилларини аниклаш, худудий жихатдан гендер нотенглиги динамикасини тадкик килиш гендер географияси тадкикотларининг асосий йуналишларидир.

Гендер аёллар ва эркаклар орасидаги фарк булиб, жамият томонидан моделлаштирилган ва социал институтлар куллаб куватлайдиган эркак ва аёлнинг хулкининг кадриятлари, меъёрлари ва тавсифларининг тизими, аёллар ва эркакларнинг шахслар сифатида эришган хаёт усули, роллари ва муносабатлари тизимидир. Жамиятшуносликда гендер - бу социал жинс. Айнан гендер эркак ва аёл жамиятда бажарадиган ролни белгилаш асосида туради. Оддийрок килиб айтганда гендер деб жамят аъзосидан унинг жинсий мансублигига мос холда кутиладиган хулк сифатида белгилаш мумкин. Гендер стратегияси доирасида гендер тенглик тушунчаси жамият хаёти ва фаолиятининг барча сохаларида, шу жумладан сиёсат, иктисодиёт, хукук, маданият, таълим, илм-фан, спорт муносабатларида хотин-кизлар ва эркакларнинг хукук хамда имкониятларининг тенглигини англатади. Гендер тенглиги ва жинсий тенглик, аникроги: эркаклар ва аёллар уртасидаги тенглик - бу оилада эркаклар ва аёллар уртасида тенг хукукларга эришишни назарда тутадиган тушунча ва бошка конуний муносабатлар. Баъзи тадкикотчиларнинг фикрига кура, гендер тенглиги - бу патриархал тизимдан кейинги ижтимоий-жинсий муносабатларнинг кейинги боскичи. Гендер тенглиги тамойили инсоннинг шахс сифатида пайдо булишига тускинлик киладиган барча ижтимоий тусикларни урганиш ва йук килиш, шунингдек, хаётнинг барча сохаларида эркаклар ва аёллар шахсиятини англаш учун тенг ижтимоий имкониятларни яратишдан иборат [1]. Ижтимоий-географик жараёнлардаги гендер узаро нисбатларининг регионал тафовутлари: гендер сиёсатининг давлат стратегияси, унинг конунчилик ва институционал таъминланиши; худуднинг социал-иктисодий ривожланишининг даражаси ва ахоли турмуши сифати; худуднинг шахарлашув даражаси; хужаликнинг ихтисослашуви, ахолининг жинсий-ёш тузилмаси, ахоли турмуш тарзи ва менталлиги, жамиятдаги таркалган гендер стереотиплари билан боглик. Гендер географиясида асосий йуналишларни регионларда сиёсий ва бошкарув жараёнларидаги, мехнат бозоридаги, таълим ва илмий фаолиятдаги, социал -демографик жараёнлардаги гендер узаро нисбатларини, уларнинг динамикаси ва хусусиятларини тадкик килиш ташкил этади.

Гендер географияси ижтимоий-географик жараёнлардаги гендер нисбатларининг худудий тафовутларини ва гендер идентификасиясининг хамда жамиятда гендер ролларининг идрок килинишининг регионал

хусусиятларини урганади. Гендер нисбатларининг худудий тафовутлари мехнат ресурсларида, социал-демографик ва бошкарув жараёнларида яккол намоён булади. Гендер географияси тадкикотларининг предметига худудий улчамдаги гендер муносабатларнинг назарий асослари, регионал улчамдаги социал-жинсий (гендер) ролларни, яъни индивидлардан кутиладиган ахлок моделларини жамият томонидан яратилган "эркак" ва "аёл" тугрисидаги тасаввурларнинг мос булиши киради. Гендер географияси вазифаларига барча коидаларда нафакат субъект-эркакка, балки субъект-аёлга йуналтирилган фанни яратиш киради. Гендер тадкикотлар фанлараро тадкикотлар амалиёти булиб, социал жинс (гендер) назариясининг билиш имкониятларидан ижтимоий ходиса ва улар узгаришларининг тахлили учун фойдаланилади, Бу тадкикот сохаси аёллар буйича тадкикотлар (аёлларга, феминизмга, гендерга ва сиёсатга тааллукли), эркаклар буйича тадкикотлар ва квир-тадкикотларни камраб олади (квир-тадцицот гендер тадкикотлар доирасидаги хулкнинг жинс - рол моделларини гепермеъёрийлик шароитларида ва гендер ухшашлик контекстида урганадиган мустакил илмий фан ёки урганиш сохаси). Гендер нисбатларининг худудий тафовутлари мехнат ресурсларида, социал-демографик ва бошкарув жараёнларида яккол намоён булади. Тарихий ривожланишда, хозирги пайтда ва прогноз килинадиган келажакда караладиган социал реалликнинг феноменлари, ходисалари ва жараёнлари гендер тадкикотларининг объектларидир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси сенатининг 28.05.2021 йилдаги С^-297-4-сонли "2030 йилга кадар Узбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясини тасдиклаш хакида"ги карори.

2. Abdullayev S.I. Berdiqulova M.T. Gender geografiyasining mohiyati. Tabiiy fanlarni o'qitishning dolzarb muammolari, zamonaviy yondashuvlari va istiqbollari mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya. Buxoro davlat pedagogika instituti, 2024 yil 20 may.

3. Qo4dosheva G., Abdullayev S.I.Geografiyada gender tadqiqotlar. // Fan, taraqqiyot va yoshlar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Qarshi - 2015.

4. Мезенцева Н.И. Гендерная география в Украине // Географические науки в обеспечении стратегии устойчивого развития в условиях глобализации (к 100-летию со дня рождения профессор Н.Т.Романовского). Материалы Междунар. Науч. - прак. конференции., 25-28 окт. 2012., Минск, Беларусь / редкол.: И.И.Пирожник (гл.ред,) - Минск: Изд. Центр БГУ, 2012. - 362 с.

5. Потураева А.В. История развития и теоретико-методические основы гендерной географии //Региональные исследования. 2020. № 2. С. 39-51. DOI: 10.5922/1994-5280-2020-2-3.

6. http://Otpusk-Info.Ru/Journey/Dictionary/Geography/Fc/Slovar-195-1 .Htm

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.