CC BY
15
ГЕЛЬБЕРГ ЯКАУ ЛЕЙМАВ1Ч: ПЕДАГОГ, НАВУКОВЕЦ, ГЕРОЙ. ДА 100-ГОДДЗЯ З ДНЯ НАРАДЖЭННЯ
A TEACHER, A SCIENTIST, A HERO: YAKOV L. GELBERG (on the occasion of centenary of the birth)
А.А. Субоцш, В.М. Хаданёнак
В'щебск дзяржауны тэхналаг'чны ушвератэт
A. Subbotin, V. Khadanionak
Vitebsk State Technological University
У год пстарычнай памяцi, якi сёлета аб'яулены у Рэспублiцы Беларусь, немалаважна будзе узга-даць iмёны тых, хто зрабiу важкi уклад у перамо-гу над фашызмам у гады Вялкай Айчыннай вай-ны, сваiм прыкладам выхавау многiя пакаленш нашых грамадзян i перадау iм свае каштоуныя веды, а таксама заклау асновы сучаснай астэ-мы айчыннай вышэйшай адукацыi. Сярод таюх iмёнау у гiсторыi Вiцебскага дзяржаунага ушвер-сiтэта, бясспрэчна, можна назваць iмя Якава Лей-мавiча Гельберга, якому у 2022 г. споушлася б 100 гадоу.
Якау Леймавiч Гельберг нарадзiуся 16 трауня 1922 года у невялiкiм старажытным мястэчку Мена на Чарнiгаушчыне у сямЧ служачых. Яго бацька, Лейма Якаулевiч, да Кастрычнiцкай рэвалюцыi працавау рахункаводам, а пасля -бугалтарам. Мащ, Надзея 1лышшна, праца-вала рахункаводам. З самага маленства Якау праяуляу цкаунасць да кнiжак i шмат чытау на розныя тэмы. У 1930 г. ён пайшоу у першы клас сярэдняй Менаускай школы, якую выдатна скон-чыу у 1939 г. Якау Леймавiч хацеу паступаць у Харкаускi авiяцыйны шстытут, але лёс склауся iнакш. На адкрытым уроку па гiсторыi дырэктар школы быу у захапленнi ад адказа Якава, i на-стойлiва парэкамендавау яму iсцi вучыцца у зна-камiты Маскоускi iнстытут фшасофм, лiтаратуры i гiсторыi iмя М.Г. Чарнышэускага. На той перыяд часу гэта вышэйшая навучальная установа мела статус лепшай у галiне грамадсюх навук ва усiм СССР.
Якау паслухау параду дырэктара школы. Нягледзячы на надзвычай высокi конкурс, таленавiты юнак паступiу у М1ФЛ1. У гэты час там выкладалi таюя вядомыя гiсторыкi, фто-лагi i фiлосафы, як А.У. Арцыхоускi, С.Д. Сказкiн, М.М. Цiхамiрау, М.М. Пакроусю, Дз.М. Ушакоу i iншыя. Ужо з першага курса Якау Леймавiч сур'ёзна заняуся навуковай працай. Пад юраунщтвам акадэмiка Б.Ф. Поршнева ён тсау работу "Фтасофсюя i этычныя погляды Томаса Мюнцэра". Час прадуктыунай вучобы i творчых пошукау бязлггасна i раптоуна абарвала вайна. З чэрвеня па жшвень 1941 года Якау Леймавiч працавау разнарабочым на заводзе № 24 авiя-цыйнай прамысловасцi у Маскве. Ён атрымау
"бронь" i меу магчымасць застацца на вытворчас-цi. Але пасля сваiх неаднаразовых хадайнщтвау быу прызваны у войска.
8 жшуня 1941 г. Гельберг Я.Л. быу наюраваны у якасцi курсанта у школу сярэдняга каманднага складу пры 15-м запасным артылерыйскiм палку 1-й запасной артылерыйскай брыгады,якая базiравалася у горадзе Каломна. Пасля расфар-мiравання школы у кастрычшку 1941 г. ён быу пераведзены курсантам у палкавую школу пры 15-м запасным артылерыйсюм палку у горад Юрау. У лютым 1942 г. быу прызначаны памоч-шкам камандзiра узвода, а затым камкарам ба-тарэi разведкi вучэбнага дывiзiёна.
У канцы сакавiка 1942 г. Якава Леймавiча накiравалi на курсы малодшых лейтэнантау у горад Горю (сучасны Нiжнi Ноугарад) пры №-й запасной артылерыйскай брыгадзе. Пасля за-канчэння курсау у траунi 1942 г. Я.Л. Гельбергу было прысвоена званне малодшага лейтэнан-та, i ён быу адпраулены на фронт камандзiрам агнявога узвода у 53-ц артылерыйскi полк 25-й гвардзейскай стралковай дь^зп, якая фармiра-валася у Калiнiнскай вобласцi. У гэтай ды^зп Я.Л. Гельберг праслужыу да 1946 г., да сваёй дэмабЫзацып.
На працягу вайны Якаву Леймавiчу былi пры-своены наступныя званнi: гвардып лейтэнанта, гвардыi старшага лейтэнанта, гвардып капiтана. Таксама ён займау розныя пасады: намеснiк камандзiра батарэi, камандзiр артылерыйскай батарэi, начальнiк штаба дывiзiёна, начальнiк разведкi артылерыйскага палка, памочшк на-чальнiка штаба артылерыйскай ды^зп.
На франтах Вялiкай Айчыннай вайны Гельберг Я.Л. ваявау з лтеня 1942 г. i прыняу удзел у шэрагу стратэгiчных баявых дзеянняу: утрыманне плацдарма на рацэ Дон (пабль зу сяла Старажавое Астрагожскага раёна Ва-ронежскай вобласцi), фарараванне Дняпра, Корсунь-Шаучэнкауская i Яса-Кiшынёуская ваенныя аперацыi (за удзел у апошняй атры-мау ордэн Айчыннай вайны 11-й ступеш), фар-сiраванне раю Грон (Славаюя). Таксама пры-мау актыуны удзел у вызваленнi тэрыторый Беларусi, Украiны, Малдовы, удзельнiчау у баях на тэрыторыi Румынii, Венгрып, Аустрыi
(горад Крэмс), у Чэхаславаки. У баях пад Юра-ваградам (сучасны Крашунщю) быу паранены i цяжка кантужаны.
Найбольш запамiнальным этзодам у сваёй ваеннай бiяграфii Я.Л. Гельберг лiчыу бой, за як ён атрымау свой першы ордэн - ордэн Чырвонай Зоркi. У студзен 1943 г. iшлi упартыя баi за станцыю Гаршэчнае (мяжа Варонежскай i Курскай абласцей). Падчас iх Якау Леймавiч асабiста лквщавау нямецкi танк i самаходную устаноуку. У ходзе далейшых падзей савецюя войскi былi выбiтыя немцамi са станцып i ака-залiся у акружэнн у чыстым полi пры 43-градусным марозе. Чырвонаармейцам тэрмшова дапамаглi: скiнулi цёплую вопратку i бялiзну. Ад камандавання паступiу загад вярнуць станцыю за трое сутак. Для дапамоп было вылуча-на 12 танкау, аднак яны былi выведзеныя нем-цамi са строю. Савецюя воiны былi вымушаны Уступiць у жорсткую рукапашную сутычку з птле-рауцамi i неузабаве загад быу паспяхова выка-наны. Як узгадвау сам Якау Леймавiч, рукапашны бой тады займау важнае значэнне i менавiта ён навучыу яго сапрауднай мужнасцi.
Я.Л. Гельберг як прафесшны гiсторык i педагог змог праявщь свой выкладчыцк талент нават на фронце. Падчас баёу за плацдарм на рацэ Дон адзш з камандзiрау папраау яго пад-няць баявы дух салдат. Тады Якау Леймавiч рас-казау iм пра прыклады гераiчных падзей вайны 1812 г., пра асобу Кутузава i Барадзiнскую бЬву. Асаблiва з расповядау Гельберга салдат уразЫ словы Напалеона пра Барадзшскую бiтву: "Французы паказалi, як трэба перамагаць, а русюя, як быць непераможнымi". I хтосьцi сказау: "И сегодня такая же ситуация. Русских победить нельзя. Мы непобедимы".
Важнай падзеяй на франтах Вялкай Айчыннай вайны для Якава Леймавiча стала таксама Будапештская ваенная аперацыя (кастрычшк 1944 - люты 1945 г.). Ажыццявщь штурм Будапешта адначасова з двух бакоу не удавалася. Таму камандаванне 2-га Украшскага фронту стварыла будапештскую групiроуку войск, у якую увайшла 25-я гвардзейская стралковая дэвiзiя, у якой служыу Я.Л. Гельберг. 1-га студзеня 1945 г. завязался баi у прадмесц Будапешта. Цяжкасць ба-
явых дзеянняу вызначалася не тольк колькасцю войск i якасцямi тэхнiкi працiунiка. Немалаваж-ную ролю мела тое, што штурмавкам удалося стварыць у горадзе моцны вузел супра^улен-ня i апорныя пункты. Як вядома, Дунай раздзя-ляе горад на дзве час™ - Буду i Пешт. Масты памiж iмi былi зруйнаваны, i важнае значэнне у забеспячэннi поспеху усёй аперацыi набыу за-хоп вострава Марптагет, якi быу размешчаны у цэнтры Дуная. За удзел у баях за вострау Якау Леймавiч быу узнагароджаны ордэнам Аляк-сандра Неускага. У статусе ордэна сказана: "Ордэнам Аляксандра Неускага узнагароджваюцца камандзiры Чырвонай Армii, якiя праявЫ у баях за Радзiму у Айчыннай вайне асабiстую адвагу, мужнасць i умелае камандаванне, забяспечылi паспяховае дзеянне сваiх частак". Афiцэры узна-гароджвалiся гэтым ордэнам вельмi рэдка, вы-ключна за асаблiвыя баявыя заслугi.
Вайну Гельберг Я.Л. скончыу у Чэхаславакii 13 трауня 1945 г., дзе прыняу удзел у канчат-ковым разгроме нямецкай грушроую, якая не жадала дабравольна каштуляваць i здаваць зброю, iрваушыся на Захад.
Пасля заканчэння Вялiкай Айчыннай вайны Я.Л. Гельберг быу прызначаны на пасаду перша-га памочшка начальнiка штаба 437-й артыле-рыйскай брыгады 25-й гвардзейскай стралковай ды^зп, дзе i праслужыу да дэмабЫзацып.
У 1946 г. Якау Леймавiч быу дэмабiлiзаваны i вярнууся у Маскву. Гэта быу ва уах сэнсах цяж-кi час. Бацька, мац i бабуля былi забпы фашы-стамi у 1941 г., а брат Лазар запнуу на фронце у 1944 г. М1ФЛ1 быу расфармiраваны, а студэнты пераведзены у Маскоускi дзяржауны iнстытут. Каб вучыцца пасля вайны, Якау разгружау баржы i чысцiу дахi дамоу ад снега. Нягледзячы на усе выпрабаванш, 30 чэрвеня 1949 г. МДУ быу скон-чаны з адзнакай, а Я.Л. Гельбергу была прысво-ена квалiфiкацыя навуковага работшка у галiне гiстарычных навук, выкладчыка вышэйшых на-вучальных устаноу i званне настаунiка сярэдняй школы.
Па размеркаванш малады спецыялiст ад-правiуся у сталiцу Кiргiзii - Бшкек (тагачасны Фрунзэ). Там Якау Леймавiч працавау да лютага 1953 года старшым выкладчыкам на кафедры
ч.
маркс1зма-лен1н1зма у педагапчным 1нстытуце. Адбылкя прыемныя змены i у асабiстым жыццi. У Бiшкеку Я.Л. Гельберг сустрэуся са сваёй буду-чай жонкай - Верай Мкалаеунай, ад якой у яго нарадзтася двое сыноу: Сяргей i Аляксандр.
Праца i сямейнае жыццё удала спалучалкя з навуковымi пошукамi i адкрыццям1 З лютага 1953 г. па 1955 г. Якау Леймавiч навучаецца у ас-пiрантуры МДУ. Астрантура была скончана да-тэрмiнова i рашэннем аб'яднанага савета гiста-рычнага i эканамiчнага факультэтау i кафедры марказма-лешшзма Маскоускага унiверсiтэта iмя Ламаносава ад 28 чэрвеня 1955 г. маладому навукоуцу была прысвоена вучоная ступень кан-дыдата гiстарычных навук.
Трэба было шукаць сталае жыллё, а у Маскве з гэтым былi пэуныя праблемы. Таму Якау Лей-мавiч у вераснi 1955 г. разам з сям'ёй пераяз-джае у Вщебск, дзе уладкоуваецца на працу у Вiцебскi ветэрынарны iнстытут выкладчыкам сацыяльна-гуманiтарных дысцыплiн. Ён актыуна пiша навуковыя артыкулы i займаецца даслед-чыцкай работай. Спектр яго зацкауленасцяу быу вельмi шырою, ад дзяржаунага будаунiцтва i пытанняу арганiзацыi камунiстычнай працы да штэрнацыянальнага выхавання моладзi i гiсто-рыи прафсаюзнага руху.
12 лiпеня 1961 г. Вышэйшая атэстацыйная камiсiя прысвойвае Якаву Леймавiчу званне дацэнта па кафедры марказма-лешшзма. А 16 жшуня 1965 г. ён пераходзщь на працу у толькi што створаны Вiцебскi тэхналагiчны iн-стытут лёгкай прамысловасцi на пасаду загад-чыка кафедры марксiзма-ленiнiзма. Прычым зацвярджау гэтае прызначэнне непасрэдна на-месшк мiнiстра адукацыi М. Красоускi.
Апроч навукова-даследчыцкай дзейнасцi Я.Л. Гельберг грунтоуна займауся i вучэбна-ме-тадычнай i арганiзатарска-прапагандысц-кай работай. Прычым яе формы часам былi не зуам стaндaртнымi. Напрыклад, у кабiнеце кафедры адзш час была aргaнiзaвaнa "выста-ва" лепшых канспектау студэнтау, што давала iм стымул больш адказна ставщца да навед-вання i канспектавання лекцый. Доугi час Якау Леймaвiч узначальвау iдэaлaгiчную кaмiсiю райкама партып, кiрaвaу метадычным саветам
на курсах перападрыхтоук партыиных, савец-к1х I камсамольск1х кадрау. Вельм1 часта ветэран вайны выступау перад моладдзю, працоуньм калектывам1 горада, у школах I вошсюх частках з лекцыям1, прысвечаным1 Вял1кай Айчыннай вайне.
Я.Л. Гельберг стаяу I ля вытокау навуко-ва-даследчыцкай дзейнасц1 студэнтау ВТ1ЛП па праблемах гуман1тарных навук. Так работа студэнтау А. Казлова, Г. Старава I Н. Арловай "По пути технического прогресса (на примере фабрики КИМ)" пад яго шльным юраунщтвам стала лаурэатам 1-га усесаюзнага конкурсу на-вуковых студэнцюх работ па праблемах грамад-ск1х навук I моладзевага руху. Кафедра марказ-ма-лен1н1зма была адз1най у вобласц1, дзе был1 лаурэяты I дыпламанты ва уах 5 усесаюзных конкурсах па праблемах грамадск1х навук.
Якау Леймав1ч быу ударн1кам 9-й пяц1годк1 (1971-1975 гг.). Указам Прэзщыума Вярхоуна-га Савета БССР ад 31 жшуня 1976 г. яму было прысвоена ганаровае званне заслужанага
работн1ка вышэйшай школы БССР. А 21 студзе-ня 1977 г. Вышэйшая атэстацыйная кам1с1я прысво1ла Я.Л. Гельбергу званне прафесара. 27 год ён юравау кафедрай (1965-1992), а за-тым працавау у Вщебсюм дзяржауным тэхна-лаг1чным ун1верс1тэце на пасадзе прафесара да 2010 г. За гэты час ён выдау больш за 100 арты-кулау I 2 манаграфИ (у суаутарстве).
За сваё доугае I насычанае жыццё Я.Л. Гельберг быу узнагароджаны 4 баявым1 ордэнам1 (ордэнам Аляксандра Неускага, ор-дэнам Айчыннай вайны 1-й I 2-й ступеш, ордэнам Чырвонай зорк1) I больш за 20 медалям1, а таксама 3 ганаровым1 граматам1 Прэз1дыума Вярхоунага Савета БССР. Да таго ж ён з'яуляец-ца ганаровым памежшкам Венгерскай народ-най рэспубл1к1. Апроч афщыйнага прызнання, Якау Леймав1ч Гельберг назаужды застанецца у памяц1 студэнтау I супрацоушкау В1цебскага дзяржаунага тэхналапчнага ун1верс1тэта як ча-лавек незвычайнай моцы духа, шчырай душы I вял1кага добрага сэрца.
У
