Научная статья на тему 'ГАЗЕТА – ПУБЛИЦИСТИК МАТННИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК АСПЕКТИ'

ГАЗЕТА – ПУБЛИЦИСТИК МАТННИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК АСПЕКТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
57
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГАЗЕТА – ПУБЛИЦИСТИК МАТННИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК АСПЕКТИ»

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ГАЗЕТА - ПУБЛИЦИСТИК МАТННИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК

АСПЕКТИ

Гаппаров Алибек Царшибоевич,

СамДВМЧБУ хорижий тиллар кафедраси катта уцитувчиси

Annotation: A newspaper is a sociolinguistic aspect of journalistic text. In recent years, in our country, the study of the newspaper-journalism style and the improvement of the processes of the integration of science and education with practice, and the coverage of social and political events through the text of the printed media with the help of various linguistic means, are being carried out, relying on advanced foreign experiences. In this article, by determining the functional-methodical status of the newspaper language, the features of the socio-political lexicon are analyzed in the sociolinguistic aspect.

Key words: newspaper, journalistic style, sociolinguistics, socio-political lexicon, society, language policy

https://doi.org/10.5281/zenodo.7469989

Мамлакатимизда сунгги йилларда газета-публицистик услубини урганиш хдмда фан ва таълимни амалиёт билан узвий интеграцияси жараёнларини такомиллаштириш, ижтимоий-сиёсий вокеа-х,одисаларни босма медиа матни оркали турли лисоний воситалар ёрдамида ёритишда илгор хорижий тажрибаларга таянган х,олда олиб борилмокда. Ушбу маколада, газета тилининг функционал-услубий макомини аниклаш оркали, ижтимоий-сиёсий лексика хусусиятлари социалингвистик аспектда тах,лилга тортилган.

Замонавий жамиятнинг пайдо булиши билан инсоннинг ижтимоий ва сиёсий муносабатлардаги урни юксалиб борди. Бу жамиятда узаро муносабатларнинг бир-бирига таъсир этиш даражаси, ижтимоий бошкарувнинг такомиллашган тизимини яратилиши, ижтимоий институтларнинг купайиши ва ривожланиши ва х,.к. омиллар натижасида юз беради. Жамият хдётини акс эттириш, уни билиш хдмда тадкик этиш ва унга кайтадан таъсир курсатиш воситаси булган медиа олами узига хос хусусиятларга эга булган ижтимоий х,одиса булиб, уз фаолиятида маълум ички-объектив конуниятлар асосида иш куради. Бу конуниятлар газета тараккиётида мух,им ахдмият касб этади.

Маълумки, тил инсон фаолиятини амалга ошириш куроли сифатида каралади хдмда урганилади. Муайян бир ахборотни узатиш воситаси булгани холда тил мулокот чогидаги коммуникантларга таъсир утказади. Бунда тил инсон фаолиятида унинг хатти-харакатларини муайян даражада тартибга солувчи белгили воситалар системаси сифатида каралади. Тилнинг мукаррар яшаши, яъни баркарорлиги шу тилдан фойдаланувчи халкнинг таффакурига ва миллий узлигига боглик экани хеч ким учун сир эмас. Жамият хаётидаги турли эврилишлар, дунё халкларининг моддий, мафкуравий ва маданий алокалари тилнинг узгаришига ёки унинг йук булиб кетишига сабаб буладиган омиллардан биридир.

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

М. Худойкулов "... газета, журналистика ва публицистика бир-бири билан узвий боглик ходисалар булиб, газета публицистика воситаси билан иш курса, уз навбатида, публицистика газета фаолияти оркали намоён булади" - деб хисоблайди [М.Худойкулов 2011:6]. Дархакикат, газета матнининг ижтимоий функцияси «нут; манзили»нинг узига хос хусусиятлари билан хам белгиланади. Яъни газета тили сон жихатдан бехисоб ва сифат жихатдан «нотекис» аудиторияга каратилганлиги билан ажралиб туради.

Тилнинг ижтимоий табакаланишига таъсир этувчи барча омилларни замонавий матбуотни куп киррали социолингвистик тадкикида куришимиз мумкин. Социолингвистика тилнинг оммавий коммуникация жараёнида коммуникантларнинг ижтимоий хусусиятлари, мулокот вазиятининг хусусиятлари, алока канали, ахборот мазмуни ва бошка ижтимоий омилларга боглик холда кандай модификацияларга учрашини урганади.

Газетанинг кенг лексик диапазони, унинг лугати бир карашда турфа хил эканлиги хам шу билан изохланади. Газета жамоатчилик учун кизикарли булган ва тарбиявий ахамиятга эга барча сиёсий ижтимоий мавзуларни ёритади (маданий, илмий, спорт хабарлари хам ) хакида ёзади. Маколалар мазмун-мохиятини бахолаш воситаларига булган газета янгиликларни хабар килишнинг хиссиз механизми сифатида эмас, балки жамият манфаатларини ифодаловчи нашр сифатида каралишига сабаб булмокда.

Таъкидлаш жоизки, жамият тараккиёти жараёнида газетани тили мухим ахамиятга молик. Зеро, "Тил ижтимоий индивид сифатидаги инсоннинг узок муддатли белги-тушунчалардан хосил булган хотирасидир" [Л.Н. Федотова 2004:222].

Таъкидлаш лозимки, медиа тили шаклланишида оммавий коммуникация жараёнида коммуникантларнинг ижтимоий хамда мулокот вазияти хусусиятлари, алока канали, ахборот мазмуни ва бошка ижтимоий омилларга богликлиги кузатилади.

Демак, медиаматнларда келтирилган маълумотлар асосида аудитория ундаги ижтимоий ходиса кай даражада реал акс эттирилганлиги хакида хулоса чикариши мумкин. Зеро, Л.Н. Федотова таъбири билан айтганда: "... ахборот каналларида жамоатчилик фикрини шакллантириш усул ва услубларини, коммуникация жараёнини ташкил этувчи компонентлар, айникса, унинг мазмунини турли социологик услублар оркали урганади".

Маълумки, медиаматнни социолингвистик тадкики муайян тарихий шароитларда

концептуал позициясини шунингдек, нашрлар йуналтирилган аудиториянинг ижтимоий, психологик ва лингвистик хусусиятларини хисобга олган холда турли хил

нашрларнинг тилини тахлил килишни назарда тутади.

Медиаматн оммавий ахборот воситаларини тури ва жанридан катъий назар оммавий коммуникация сохасида нуткий мулокот амалга оширишни назарда тутади. Медиаматн газета публицистик матнининг умумий мохиятини ифодалайди хамда турли семиотик кодларни ягона коммуникатив мухитга бирлаштиради.

Шундай экан, фикримизни исботлаш учун газета тили ва услуби, публицистика масалаларига мурожаат киламиз.

Газета тили тилшунослик нуктаи назардан мураккаб ходиса сифатида каралади. Газета-публицистик нуткда, «нутк яратувчиси - нутк манзили» антиномияси

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

кейингисининг хисобига хал булади ва бу нафакат тилнинг ички ривожланиши билан, балки ижтимоий омиллар билан хам белгиланади [М.Н.Володина 2005:12].

Газета тилида узатилаётган ахборотнинг киммати ахборотга куйилган максадни канчалик амалга ошира олгани билан боглик. Чунки мулокот аник коммуникатив максад (интенция) билан бевосита боглик. Бу - мана шундай талабларга жавоб берувчи тил воситаларини танлашда махсус стратегияни талаб этади.

Айнан шу позициядан газета укувчига ахборот етказади, таргибот-ташвикот олиб боради [Д.М.Тешабаева, Г.Х.Бакиева ва бошк. 2019:134]. Зеро, «Ахборотга эгалик -дунёга эгаликдир» [Ф.Муминова, А.Каримов 2019:3].

Англашиладики, газета тилидаги стилистика билан боглик динамик жараёнлар тилнинг ижтимоий вазифаларини кенгайтиради. Бунга давлат тили деб тан олинган узбек тили мисолида хам ишонч хосил килишимиз мумкин. Бу борада ^.А.Расуловнинг куйидаги фикрини уринли: "Социумнинг ижтимоий роли билан унинг узига хос нуткининг функционал услубини бир планда курсатиш мумкин эмас. Чунки булар икки хил табиатнинг узига хос куринишлари, холос. Аммо бу муаммога социопсихолингвистик аспектда ёндашадиган булсак, социум нуткининг кандай нутк услубида ва кай тарзда жорийланишида унинг ижтимоий роли асосий субъект булишлигини куриш мумкин" [К.А.Расулов 2018:34].

Газета тили оммавий ахборот воситалари нутк услубининг асосини ташкил этади. Шу уринда публицистика жамиятнинг сиёсий-мафкуравий сохасига хизмат килишини эътироф этган холда, ушбу услубнинг асосий функцияси сифатида тилнинг таъсир этиш хусусиятини курсатиш лозим.

Маълумки, замонавий публицистик услубда тилнинг икки тенг хукукли вазифаси кузга ташланади: ахборот бериш ва таъсир этиш. Шунинг учун функционал услубшуносликда публицистик услубнинг публицистик ва информацион услуб хосил килувчи омилларнинг дихотомиясига алохида эътибор берилади. Услубнинг узи эса, бирмунча туликрок айтганда - оммавий коммуникация услуби сифатида урганилади.

Бундан ташкари, бу услуб хосил килувчи омиллар жанрларнинг ривожланган тизимидан иборат. Улар асосида хам тил функциялари шаклланади. Информацион жанрлар ахборот бериш, тахлилий жанрлар предмет ёки вокеа- ходисани тахлил килиш, публицистика эса таъсир этиш функцияларини бажаради.

М.Н.Кожина публицистик услубни узига хос газета жанрларининг -интервью, корреспонденция, бош макола, ички ва ташки вокеа-ходисалар хакидаги ахборотлар йигиндиси, дея таърифласа[М.Н.Кожина 1993:224], Д.Н.Шмелёв ахборий хабарлар публицистик стилга хос эмас, деб таъкидлайди [Д. Н.Шмелев 1977:148].

Тор маънода публицистик услуб факат узига хос лексикага эга эмас. М.Н. Кожина нуктаи назарига кура, унинг тилида илмий, расмий, расмий-идоравий стилга хос буёкдорликка эга сузлар куп, бирок газета публицистикасига хос буёкдорликка эга булганлари йук ёки жуда хам оз [М. Н.Кожина 1993:224]. Бундай караш асосида публицистик услуб хусусида ушбу услуб турли услубларга мансуб жанрлар йигиндисидан иборат булиб, ушбу жанрлар хам, уз навбатида, узига хос экстралингвистик белгиларга эга деган фикр шаклланди. Булар жумласига оммавий

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

укувчига, турли талаб ва эхтиёжларга, истакларга каратилганлик, публицистиклик кабиларни киритиш мумкин.

Матбуот матнларини яратиш публицистик дискурс сифатида тавсифланади ва коммуникатив, услубий ва тил меъёрларига мувофик равишда яратилади. Публицистик дискурс унда аввалдан мустахкам жой олган концептларни лисоний таъкидлаш, деб хам талкин этилиши мумкин. Улар идеологемалар деб хам аталади.

Айнан идеологемаларни диахроник аспектда курадиган булсак, газета жамиятда юз бераётган ижтимоий узгаришларга хам мазмунан, хам лексика нуктаи назаридан тезкор муносабат билдиришини ёдда саклашимиз керак.

Публицистик матндаги идеологемалар публицистик дунё манзарасининг бир кисми, элементидир [Г.Я.Солганик 2000:45]. Концепт - тан олинган маданий ходиса, дунё хакидаги энг содда тасаввурларнинг унсури, барчага маълум ижтимоий онг шакли. Идеологема эса эндигина шаклланаётган янги концепт, вакт утиши билан онг шаклига айланади, яъни булгуси концепт, у келажакка йуналтирилган [Г.Я.Солганик 2000:45]. У омма онгида муайян тил бирликлари ёрдамида вербал-ментал стереотип сифатида мухрланиб колади [Д.М.Тешабаева, Г.Х.Бакиева ва бошк. 2019:134].

Таъкидлаш жоизки тилнинг ривожланиши жамият ривожланиши билан бевосита боглик булиб, ижтимоий хаётда руй берган узгаришлар тилда акс этади. Бу узгаришлар хаммадан купрок тилнинг лугат бойлигида уз ифодасини топади. Оммавий ахборот воситалари айникса матбуот тилдаги юз бераётган узгаришларни кузгуси сифатида каралади.

Газета матни оркали вокеалар ривожи уларнинг ижтимоий ахамиятидан келиб чиккан холда ёритилиши ва бу жараёнда ижтимоий-сиёсий лексика хамда ижтимоий хаётнинг турли жабхаларига тааллукли бир катор омилларни келтириб чикарди.

Ижтимоий-сиёсий лексика газета публицистик услубда уз урнига эга, зеро, айнан шу хусусият унинг терминологик сохага хос жихати хисобланади. Ижтимоий-сиёсий лексика оммавий таргибот ва ташвикот тили, демакки, ОАВ тилида кенг кулланилишдан иборат.

Ижтимоий-сиёсий мазмундаги лексиканинг узига хос томони унинг кенг доирадаги мавзуларни камраб олишидан иборат. Бу доира сиёсат, иктисодиёт, савдо, хукукшунослик, маданият ва бошка сохаларнинг истилохларини мужассамлаштирган. Ижтимоий-сиёсий лексиканинг барча гурухларидан энг мухим гоявий ва сиёсий тушунчаларни ифодалаш билан боглик айнан концептуал лексика марказий урин эгаллайди [Л.Л.Бантышева 2007:18].

Ижтимоий-сиёсий лексика таркибий жихатдан ижтимоий узгаришларга караб узгариб туради. Масалан, инкилобдан кейин узбек тилига кириб келган ижтимоий-сиёсий лексика: "Ташци ишлар халц комиссарлигида"; "совет хукумати"; "социализм мамлакати"; "капитализм"; "инцилоб" (Кизил Узбекистон 1937 - 1940 й.) ва х.к. "Партия маорифи/комитети"; "пропаганда ишлари"; "партия ташкилоти"; "коммунистик цурилиш"; "совет иттифоци/партияси" ва х.к. (Кизил Узбекистон 1950 - 60); "Мащллий советлар"; "халц депутатлари"; "КПСС"; "марказий

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

комитет ; зарбдор ун ииллик ; пленум ; Бош секретарь ; министр ; "область/район" ва х.к. (Тошкент Окшоми 1980-1986 й).

1991 йилдан бошлаб мустакил дунёвий демократик жамият куриш ниятини эълон килган Узбекистон суз эркинлиги ва ОАВ тизимини либераллаштириш борасида ислохотларни амалга ошира бошлади. Оммавий ахборот воситалари сохасида катор конунлар ишлаб чикилди. Суз эркинлиги эса мамлакат конституцияси даражасида эътироф этилди (67 модда) [Узбекистон Республикаси Коститутцияси. 2001]. Жамиятда юз бераётган бундай узгаришлар албатта тилда уз аксини топди.

Масалан, "царорлар ижроси"; "Узбекистон республикаси"; "жумхурият"; "Президент царори"; "халц таълими вазирлиги"; "мустациллик шарофати"; "хоким/хокимият"; "туман/вилоят" ва х.к.

Куриб турганимиздек, ижтимоий-сиёсий лексиканинг узига хос хусусиятларидан бири унинг кенг доирадаги мавзуларни камраб олишидадир. Бу сиёсат, иктисодиёт, савдо, хукукшунослик, маданият ва бошка сохаларнинг истилохларини мужассамлаштирган. Матбуот оркали ахборот узатишда тилнинг жахон медиа маконига таъсири тегишли мулохазаларни тахлил килишда аник намоён булмокда. Медиаматн оркали жамият шунингдек, сиёсий хаётини акс эттириш газетанинг узига хос хусусиятларга эга булган ижтимоий ходиса сифатида каралади ва бу газета тараккиётида мухим ахамият касб этади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Бантышева Л. Л. Общественно - политическая лексика начала ХХ века: традиции изучения. Политическая лингвистика. - Выпуск (1) 21. - Екатеринбург, 2007. - С. 18.

2. Володина М.Н. Когнитивно-информационная природа термина и терминологическая номинация: Дис. . д-ра филол. наук: - М.: 2005. - С.12.

3. Кожина М. Н. Стилистика русского языка. - М.:Просвещение, 1993. -С. 224.

4. Расулов ^.А. Узбек мулокот хулкининг функцинал хосланиши. Филол.ф.н. .дисс. -Тошкент, 20108. -Б.34.

5. Муминова Ф. Каримов А. Медиа-маркетинг ва менежмент. Тошкент, 2019. -

Б.3.

6. Солганик Г. Я. О структуре и важнейших параметрах публицистической речи (языка СМИ) // Язык современной публицистики. -М., 2000. - С. 45.

7. Тешабаева Д.М., Бакиева Г.Х. ва бошк. Медиалингвистика ва тахрир махорати. -Тошкент.: Узбекистон, 2019. -Б.134.

8. Федотова Л.Н. Контент анализ в арсенале социологии // Язык СМИ как объект междисциплинарного исследования. Ч. 2. - М., 2004. -С. 222.

9. Шмелев Д. Н. Синтаксическая членимость высказывания в современном русском языке. - М.: Наука, 1977. -С. 148.

10. Узбекистон Республикаси Коститутцияси. -Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2001.

11. Худойкулов М. Журналистика ва публицистика. - Т.: Тафаккур, 2011. - Б. 6.

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 4, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

12. Zayniyevich, K. K. (2022). SYNTACTIC DERIVATION AND ITS LINGUISTIC DESCRIPTION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(1), 700-704.

13. Хайруллаев, Х. З. (2021). САТ^ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАБИАТИ. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ЯЗЫКА, ОБРАЗОВАНИЯ, ПЕРЕВОДА, 4(2).

14. Хайруллаев, Х. З. (2019). ПОНЯТИЕ" ЯРУС" И СОСТОЯНИЕ ЕГО ИЗУЧЕННОСТИ В ЯЗЫКОЗНАНИИ. In Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития (pp. 227-229).

15. Хайруллаев, Х. (2018). Нут; бирликларининг иерархик муносабати хусусида айрим мулохдзалар. Иностранная филология: язык, литература, образование, 3(1 (66)),

43-49.

б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.