CC BY
38истории литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Рудаки,
Рахмонова Нилуфар - Преподаватель Душанбинского инженерно-педагогического колледжа. Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Борбад, 48
About the autors:
Solehov Shamsiddin - Doctor of Philology, Professor of Department of Theory and History of Literature Tadjik National Pedagogical University after S. Ayni Tadjikistan, Dushanbe, Rudaki Street
Rahmonova Nulifar Ruzikulovna - Teacher of Engineering and Teacher Training College Tadjikistan, Dushanbe, 48 Borbad Street
«ФУТУВВАТНОМА»-И АТТОР ВА АРЗИШУ АХДМИЯТИ АХЛО^ИИ ОН
Раффорова У.А.
Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Шайх Аттори Нишобурй дар таърихи адабиёти форсу точик ба унвони яке аз маснависароёни маъруф ва идомадихандагони бехтарин суннатхои адабиёти ирфонй эътироф гардидааст. Маком ва манзалати у дар каламрави адабиёти тасаввуф тавассути таълифоте чун "Мантик- ут- тайр", "Мусибатнома", "Илохинома", "Асрорнома" , "Девон"-и €азалиёт, асари насрии "Тазкират-ул-авлиё" ва амсоли ин шинохта шудааст[4]. Рочеъ ба чанбахои ирфонии осори мазкур низ таълифоти фаровоне дар адабиётшиносии ватаниву хоричй ба калам омадаанд. Чун мусаллам аст, ки чанбаи аслии адабиёти ирфонии форсу точикро ахлоку хикмат ва сайру сулуки маънавй барои расидан ба макоми инсони комил ба вучуд овардааст, шарху тафсири андешахои ахлокии Аттор низ метавонад арзиш ва ахамияти онхоро аз чанбаи дигар муаррифй намояд. Хдрчанд хар яке аз ин осори манзуми ирфонии Аттор саршори акида ва афкори таълимиву тарбиятй мебошад, аммо таваччух ба ду маснавии кутохи шоир бо номхои "Футувватнома" ва "Панднома" маълум месозад, ки ин суханвари мумтоз дар ин ду асари хеш бештар ба мухимтарин масъалахои ахлокй ручуъ кардааст. Хоссатан, маснавии "Футувватнома", ки сарчашма ба яке аз чараёнхои мухими ахлокй - футувват ё оини чавонмардй дошта, мухимтарин фазилатхои инсон дар макоми чавонмард дар он шарху тафсир ёфтааст. Тахкик дар мухтаво ва андешахои Аттор дар ин маснавй нуктахои мухимеро барои мо рунамой мекунад. Дар навбати аввал чун ин асар бар пояи таълимоти чавонмардй, ки дар каламрави адабиёти точик хамчун равияи инсонгароёнаи саршор аз тояхои ахлокй навишта шудааст, як асари дастурии таълимй барои такмили ахлокд чавонмардй хам мебошад. Хдрчанд расоили чудогонае дар ин маврид ба калам омадааст, онхо зинахои камолот ва дастури чавонмардиро аз дидгохи худ шарх додаанд, аммо Аттор сайъ намудааст, ки консепсияи хешро дар асоси ин асар хамчун дастури оини чавонмардй мукаррар намояд, ки арзиши мухими таълимиву тарбиявиро бархурдор аст.
Суннати хоси нигориши ин навъ осор огози онхо бо шеваи хидоят ва рахнамой ба шумор меравад. Аз ин ру, Аттор низ дар огози хеш ба наврохоне, ки азми сафар дар чодаи чавонмардй доранд, мурочиат намуда, бо таъбири "эй хушманди хубкирдор" макоми ин наврохонро мукаррар мекунад. Яъне, инсоне, ки дар рохи чавонмардй азми сафар дорад, бояд хушманд ва хубкирдор бошад ва дар баробари ин хирадманд аст[2, с.46]. Ба ин хотир аст, ки шоир ба у мехохад дарси футувват омузад:
Ало! Эй хушманди хубкирдор,
Бигуям бо ту рамзе чанд аз асрор.
Чу дониш дориву хастй хирадманд,
Биомуз аз футувват нуктае чанд [ 1, c.521 ].
Касе, ки ба суи футувват рах мекушояд, уро рохи мардон рах кушодааст ва барои у кулохи мардй бар сар мениханд. Чанбаи таълимии асар аз он чихат хам таквият ёфтааст, ки шоир хостори баёни шархи холи хакдкати чавонмардй ба толибони ин рох аст, ки аз дигарон, яъне пирони мукаддам шуниданд:
Ки то дар рохи мардон рах дихандат,
Кулохи сарварй бар сар нихандат.
Агар хохй шунидан гуш кун боз,
Замоне бош бо мо махрами роз.
Чунин гуфтанд пирони мукаддам,
Ки аз мардй задандй дар миён дам [ 1, c.521 ]
Дастури хидояти муаллифи маснавй бар асоси нукоти пирони мукаддам мукаррар намудааст, ки шарти чавонмард хафтоду адад аст, яъне хафтоду рукни ахлокие хаст, ки инсон дар сурати расидан ба макоми хар яке аз онхо ва тарбият дар вучуди хеш метавонад сохиби хулк ва ахлоки барчастаи инсонй гардад, ки онро чавонмардй ном бурдаанд:
Ku: хафтоду ду шуд шapmu футувват,
Яке з-он шapmxo бошад муpуввam
Бшуям бо ту як-як чумлш poз,
Ku то чaшмam бaд-uн маънй шaвaд боз [ 1, c.521 J.
Аттор ба шархи хар яке аз ин шартхои чдвонмардй пардохта, дар зинахои аввалин талкин мeкyнaд, ки бояд игоон барои рacидaн ба макоми чдвонмардй ростй пеша карда, баъдан аз бадй бипархезад. Баробари ин фазилати барч,астаи чавонмардй ба хама ёр будан ва хамаро дуст доштану инcонро аз хамдигар чудо накарда бошад, яъне шиораш он бошад, ки мafзро аз пуст чудо нагардонанд: Нaxуcmuн pocmupo пеша кapдaн, Чу некон аз бaдû андеша кapдaн. Xa^a mcpo 6a ëpû доштан д^ет, Нaгуфmaн: он яке магзу дuгap nycm [1, c.521].
Рукни дигари мухими оини чавонмардй ба андешаи Аттор озод будан аз нафт бад ва дар баробари ин чашму доманро пок доштан ба шумор меравад. Чдход бо нaфc, ки аз чумла мухимтарин аркони тacaввyф ба шумор меравад, барои Аттор дар шартхои чавонмардй низ мухим ва зарурй дониста мешад. Мах,з хамон бож; мегардад, ки дасту домани икон ва чашму нигохаш покиза гардад. Дар канори ин, ахди футувват бояд cохибвaфо бошанд ва ин шфат дар онхо набошад, чуз рую риё коре накарданд. Дар канори ин, дил ба дусту душман ягона доштан ва хамаро ба кавле ба як чашм дидан аз мухимтарин аркони ч,авонмардй бошад, ки Аттор онро бо камоли шоистагй шарху тaфcир намудааст: 3u 6anàu нафш бaд озод будaн, Xaмeшa пок бояд чсшму доман.
Aгap a%nu фуmуввampo вaфo нет, Xa^a кopaш 6ц чуз pyю puë нет. Kaœ к-ypo чflвoнмapдucm дap тан, Бuбaxшoяд дташ 6up д^гту душман [1, c.521].
Рукни дигари барч,астаи оини чавонмардй ба дигарон зиён нарашнида н ба шумор мебошад. Аттор таъкид дорад, ки хар чизеро, ки нибат ба худ мехохй, бояд ба дигарон хохй, то зиёне ба эшон нaрacaд. Х,атто агар гаге бар ту бадй хам карда бошад, бояд нжбаташ некй кунй ва агар чавонмард хастй, бояд ба у бадиро равон нашзй. Х,атто нафароне, ки аз руи хар гуна андешаву афкор аз ту дурй чустаанд, бояд дар фикри пайванд бошй, то мехрашон афзуда бод: Ба xap mc xomû мебояд онат, Aгap xoxû ба xуд, набвад зшнат.
Макун бад бо гаге, к-y бо ту бад кард,Ту некй кун, агар хастй чдвонмaрд.Kace к-аз мехри ту бибрид пайванд,
Ба мapдû чону дт дappoxu y банд [1, c.522J.
Аз дигар падидахои барч,астаи ахлокй, ки ба хукми рукни мухими оини чавонмардй нигох доштани забон аз харфи бад ба шумор меравад, зеро аз cyхaни бад гуфтан инcон метавонад рузе хатман пушаймонй хурад. Баробари ин, хогсориву фурутаниро низ нигох дорад ва хамеша худро камтар аз мур шиноcaд, зеро зуру тавони инcон дар камоли фурутаниву хогсорй маърифат мегардад: Забо^о дap бaдû гуфтан мaëмyз, Пушаймош xуpû ту хам якеpyз. Туpo он гах бех ояд мapдuву syp, Ku 6uuû xeшmaнpo кaмmap аз juyp [ 1, c.522J.
Дар андешаи Аттор ижони чавонмард кaceст, ки барои бароварда гардонидани муроди игоонхои номурод талош мекунад ва икдоми вай бар ин амали хайр албатта боиc мешавад, ки ба муроди дили хеш мeрacaд. Х,амзамон, "ман дар амали хар коре, ки яъне катъан аз ичрои ин кор хохам баромад" гуфтан, дар оини чавомардй начандон макбул бошад, аз ин ру шоир талкин мекунад, ки аз хашму дилозорй хамеша дар пархез бош, чун дар оини чавонмардй дилозорй, худбинй, хашму шахват ч,ой надорад, зеро футувват аз хогсориву миcкинй иборат аст, ки caбaби бурдбории игоонхо дар ин рох гардад: Муpoдu нoмуpoдoнpo бapoвap, Ku то ë6û муpoдu xeш якcap. Mazy xap шз, крохам кapд un mp, Aгap датат дщад, мекун ба кupдop. Kaœ к-ypo ба xaiMiu aндap prno нет, Футувватдap чахонмypaвoнет... Фуmуввamдop чун бошад дuлoзop, Набошад дap чцхонаш хеч mc ëp. Дap m pax xeшmaнбuнû нагунчад, Ба чуз xoкuву mcmm нагунчад.
Футувват, ай бародар, бурдборист, На гармию ситеза, балки зорист[3, с. 78].
Сахову карам ва ба таъбири дигар нон додан ба дигарон боис ба абадияти номи инсонй ба некй мегардад. Аз ин лихоз, Аттор талкин дорад, ки бояд дар фикри додани нон бар дигарон бошй, то номат барояд, зеро номи нек хуштарин шеваи зиндагонй дар чахони омадшуд бошад. Баробари ин, яке аз рукнхои дигари оини чавонмардй аз нигохи Аттор хамоно дилу забон як кардан ва даст кашидан аз €айбату нифок мебошад. Хдмзамон, даст кашидан аз амалхои ношоиста, ки боиси хичолат бошад ва суханхои нобачо низ ба шартх,ои мухими чавонмардй шомиланд, ки Аттор онхоро якояк талкин додааст: Бидех нон, то барояд номат, ай дуст, Чй хуштар дар ч,ахон аз номи некуст? Забону дил яке кун бо хама кас, Чунон к-аз пеш бошй бош аз пас.
Макун чизе, ки диданро нашояд, Агар гуй, шуниданро нашояд. Чу андар табъ бисёрй надорй, Мазан дам аз тарщи бурдборй [ 1, с.522].
Порсой пеша кардан ва аз фиску фучур дурй чустан, хилаву найрангбоз набудан ва дарунро аз кинаву кудурат покиза доштан дар шумори дигар шартхои оини чавонмардй ба шумор мераванд, ки Аттор ба унвони тадбирхои барчаста дар такмили ахлоки маънавии инсонхо муаррифй намудааст: Тарщи порсой варз модом. Ки неку нест фосикро саранчрм. Макун бо хеч кас тазвиру дастон, Ки хилат нест кори зердастон. Дарунро пок дор аз кини мардум, Ки киндорй нашуд ойини мардум [ 1, с.523].
Дар умум, баррасй ва тахкикд асари "Футувватнома"-и Аттор хикоят аз он мекунад, ки вокеан дар ин маснавй ва дар дигар осори манзуми шоир бехтарин фазилатх,ои ахлоки инсонй, таълим ва тарбияти инсон ва чойгохи у шарху тафсир ёфтаанд. Баробари ин, маснавии мавзур ба унвони як асари дастурии таълимй эътироф шудаанд, ки тахкикд хамачонибаи он метавонад дар тахияи барномахои мухими ахлокй дар замони имруз низ мусоидат намояд. Шинохту тахкики андешахои ахлокди Аттор дар шароити имруза низ барои тарбияи насли наврас ва такмили низоми ахлокии чомеаи муосир накши муассир мегузорад.
АДАБИЁТ
1. Аттор, Фариддудин. Девон. Тахия ва мукаддима, луготу тавзехот аз Аухаммадии Хуросонй. - Душанбе: Адиб, 2012.
2. Зухайр Таваккулй. Дардномаи солики фикрат. - Техрон, 1391 х.
3. Аттори Нишопурй, Фаридуддин. Девон. - Техрон, 1359.
4. Аттори Нишопурй, Фаридуддин. Асрорном. - Техрон, 1388.
"ФУТУВВАТНАМЭ'-И АТТАРА И ЕГО НРАВСТВЕННО-ЭТИЧЕСКАЯ ЦЕННОСТЬ
Статья посвящена рассмотрению нравственно-этических воззрений Аттара Нишапури в его дидактическом произведении "Футувват-намэ" . Автор статьи анализирует на основе иллюстрации поэтических отрывков поэта его нравственно-этические мысли относительно таких добродетелей, как стремление к знанию, разуму, добру, щедрости и великодушию. Она приходит к выводу, что поэт призывает людей к развитию нравственного совершенства.
Ключевые слова: Аттар Нишапури, этические мысли, мистические месневи, "Футувватнамэ", "Мантик-ут-тайр", "Мусибат-намэ", "Илахи-намэ", "Асрор-намэ" , "Диван", "Тазкират-ул-авлиё", мистицизм, суфизм, футувват, благородство, этические мысли.
MORAL AND ETHICAL VIEWS OF ATTAR The article is dedicated to consideration of moral and ethical views of Attar Nishapuri in his "Futuvvat-name". The author of the article analyzes his moral and ethical views concerning willingness to learn, aspiration to intelligence, knowledge and kindness through illustration of his poetic fragments. She makes conclusion that poets call people to development of intellect and moral sophistication.
Key vords: Attari Nishapuri, "Futuvvat-name", "Mantiq-ut-tayr", "Musibat-name", "Ilahi-name", "Asrar-name", "Divan", "Tazkirat-ul-avliya", mysticism, futuvvat, kindness, ethical views,.
Сведения об авторе:
Гафарова Умеда Абдуллоевна - доктор филологических наук, директор Научно-исследовательского Института гуманитарных наук Худжандского госуниверситета им.
академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: umedagafaril @mail.ru
About the author:
Gaforova Umeda Abdulloevn - Doctor of philology, Director of Research Institute of Arts, Khujand State University named after academician B.Gafurov (Khujand, Sughd Region, Tajikistan), E-mail: umedagafari1@mail. ru
ВИЖАГИХРИ АДАБИИ «СОК;ИНОМА»-И ФАРЗОНА
Элбоев В.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Фарзона ба майдони шеъру шоирй бо кадами устувор ворид шудааст. Замони ворид гардидани Фарзона ба адабиёт аз мархалахои рушди шеъри муосири точикй ба хисоб меравад, ки дар ин давра як зумра шоирони муваффак, ба мисли Убайд Рачаб, Муъмин Кдноат, Лоик Шералй, Бозор Собир, Аскар Х,аким, Гулназар, Гулрухсор ва дигарон бахри густариши шаклу мазмуни шеъри муосир кушишхои самарфарчоме менамуданд. Дар ин давра шеъри муосири точикй ба майдони вокей ворид гардида, аз хусусияти шиор гуфтан, васфи хушк намудан ва аз вожахои обшуставу бемор, ки чанбаи завкбахшй надоштанд, халос гардида, аз нигохи мазмуну мундарича ва вукуъгуйй мустакилияти харчи бештарро сохиб гардид.
Истеъдоди фитриву мухаббату садокат ба сухан ба Фарзон имкон додаанд, ки дар андак муддат ба дили хонандаи худ рох ёбад. Фарзона дар анвои мухталифи шеър хунарнамой мекунад ва бидуни тардид дар эчоди анвои гуногуни шеър дасти тавоно ва панчаи гиро дорад. Дар эчоди шеъри вокей хамон шоир тавоност, ки хонанда бо як завку ташнагй мунтазири ба нашр расидани шеъри навбатии шоири махбубаш аст. Ва хушбахтона, Фарзона аз сафи чунин сухангустаронест, ки хонандаву хаводорони зиёд дорад, ки бесаброна интизори шеъри наваш ва хатто гуфторхои телевизионияш хастанд, ки бахрае аз сухани отифонааш, серлутфу пурнафосату ошиконааш ва зебояш бигиранд. Шеъри Фарзона шеърест, ки ду самти мубаррои сухани форси точикй - ишку ирфонро дар пирохани зебои гулвожахо ва гилеми махмалини сухан бо тахайюли рангин гулдузй намудааст, ки накхати он хамеша димоги хонандааш ва фазои шеъри муосири форсии точикиро муаттару муанбар мегардонад.
Фарзона шоири суннатгаро ва навгуст. Шеъри нав ё шеъри озод дар эчодиёти у шумори бештар дорад ва аз анвои шеъри суннатй ба газалу чахорпора таваччухи зиёд дорад ва дар ин самт муваффакона хомафарсой мекунад.
Шоира бо бахрагирй аз жанрхои суннатии шеъри форсии точикй сокиномае навиштааст, ки ба пуррагй аз нигохи шаклу мазмун ба талаботи сокинома чавобгуст. Ин сокинома аз 74 байт фарохам омадааст. Кадом омилхо Фарзонаро ба эчоди сокинома чалб кардаанд? Ч,авоб ба ин суол он аст, ки нахуст шоира кушиш намудааст, ки ба устодон, аз чумла ба Лоик Шералй пайравй кунад ва дар ин бора худи у ишорае дорад: «Сокинома»-и устод Лоик ангезае шуд барои иншои ин шеър» [2, с. 142]. Дувум, санчиши махорати худ дар эчоди ин жанри адабй.
Сокиномаи Фарзона «Сокинома ё чакомаи вахдат» унвонгузорй шуда, дар шакли суннатии сокиномахо - маснавй, бо кофиябандии АА, ББ, ВВ эчод шудааст ва аз нигохи мавзуъ фарогири афкору андешахои ичтимой буда, дар бахри анъанавии сокиномахо - мутакориб нигошта шудааст. Ин сокинома бо вожахои мухотабии «биё, сокй» огоз мешавад, ки аз унсурхои асосии ин жанр аст:
Биё, соцй, оби гуворо бирез,
Марез об, нури Ахуро бирез., ва банди охири он бо вожаи дигари мухотабй «бидех» ба охир мерасад:
Бидех,, Цоми Цам, ёри ойинадор,
Ба ин душманон дустгони биёр.
Ба мо %адя бахшой мардумгиёу,
Ба базми мууаббат бикун ифтито[2, с. 142]
Дар сокиномаи Фарзона вожахои мухотабй дар ибтидо, огози банди аввал ва охир корбаст гардидаанд. Ин сокинома бо радифи «мо» сохта шуда, вожаву иборахои «сокй», «оби бако», «оби гуворо», «об», «нури Ахуро», «мутриб», «мутриби шухшанг», «муганнй», «най», «май», «бонги тавхид», «косагардон», «бода», «маст» ва гайра бисёр ба кор рафтаанд.
Сокиномаи Фарзона аз 4 банд, ки дар бандхо хачми мисраъхо гуногунанд ва байнихамдигар як рабти мавзуну пайдарпайии фикр комилан риоя гардидааст, фарохам омадааст. Банди якум аз 46, банди дуюм аз 14, банди сеюм аз 54 ва банди чахорум аз 34 мисраъ
