Научная статья на тему 'ФУНКЦИОНАЛЬ-СЕМАНТИК ТЕКСТ ТИБЫ БУЛАРАҡ ИНТЕРЬЕРҙЫ ТАСУИРЛАУСЫ ҡАТМАРЛЫ СИНТАКСИК БөТөНЛөКТәРҙЕң ТөҙөЛөШө'

ФУНКЦИОНАЛЬ-СЕМАНТИК ТЕКСТ ТИБЫ БУЛАРАҡ ИНТЕРЬЕРҙЫ ТАСУИРЛАУСЫ ҡАТМАРЛЫ СИНТАКСИК БөТөНЛөКТәРҙЕң ТөҙөЛөШө Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
108
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФУНКЦИОНАЛЬ-СЕМАНТИК ТЕКСТ ТИБЫ БУЛАРАҡ ИНТЕРЬЕРҙЫ ТАСУИРЛАУСЫ ҡАТМАРЛЫ СИНТАКСИК БөТөНЛөКТәРҙЕң ТөҙөЛөШө»

ЛИНГВИСТИКА

Ядкяр. 2008. № 1

Д. С. Тикеев, Г.Д. Вэлиева

функциональ-семантик текст тибы буларатс интерьер^ы тасуирлаусы тсатмарлы

синтаксик Бетенлектэр^еи тезелеше

Интерьер (француз телендэ: ийепе'иг - эстэге тигэн мэгэнэгэ эйэ). Архи-тектурала торлах, йэмгиэт, сэнэгэт биналарына хараган эстэге арауых, йэки ниндэй ?э булЬа булмэ: зал, вестибюль, кабинет, класс, хунаххана, фойе И.б.

Икенсе терле эйткэндэ, интерьер — ул ©й^ен, йорттон эске хоролошо. Баш-хорт халхынын узенсэлекле кейемдэре, ашамльгкгары, бизэнеу эйберзэре, шулай ук йэшэу шарттары: тирмэлэр^ен, хыуыштарзын, агас йорттар?ын те?елеше элек-электэн тарихсылар?ы, этнографтар?ы хызыхЬындырган. П.С. Паллас, И.И. Лепехин, П. Небольсин, С.И. Руденко, Р.Г. Кузеев, Н.В. Бикбулатов, А.Г. Янбухтина 1тб. был турала куп хе?мэттэр я^гандар. Интерьер уценен традициялылыгы, милли-леге менэн айырыла. Борон баш-корт халхы йэйлэугэ сыга торган булган Ьэм улар^ын торлах функцияИын тирмэ утэгэн. Билдэле булыуынса, тирмэнен формаЬы тунэрэк, шуга курэ предметгар шул тэртиптэ, йэгни тунэрэк буйлап урынлаштырылган. Был традиция нидэйзер дэрэжэлэ башхорттар?а хэ^ерге кондэ лэ Ьахяана. 0й дурт мейешле, алты мейошле булЬа ла, мейештэр мебель (йыЬаз) менэн тунэрэклэтелэ, урта олеш буш хала Иэм предметтар, гэ^эттэ, стена буйлап урынлаштырыла. Т.А. Масленникова был куренеште былай тип анлата: «Схема мироздания, воплощенная в юрте, перешла и в новый вид жилища, и, соответственно, здесь определились три горизонтальных уровня: чердачное (небесная сфера), жилое помещение (воздух) и пол (земля). Связь человека с природой определялась тем, что структура космоса и структура жилища были организованы одинаково»[2,4<У]. Мидалдар: Шацгырахтыц тубэлэге туцэрэк киц твндегвнэн твшкэн яхтынан тирмэ эсе, киске эцер инеп барыуга харамадтан, эле шахтай асых куренэ. // Эске яхтан елбаузар тартылган. Кирэгэлэр буйлап келэмдэр эленгэн. Киц тирмэнен, ер щэненец турге яртыИына халын кейез келэм йэйелгэн. Ишек яхлап тушэлгэн бщэкле балад вдлэп келэм юл. (Ишек яхлап тушэлгэн бизэкле балад). Турзэ тэпэш Иикегэ охшаеан агас йукэаях, твптэ Иандьпстар едтвндэ юрган-мендэрзэр. Хужаларзыц алты-етеИе шунда, хырг-ы&ар у&эре эйткэнсэ, жукэ аяхха хунахлаган. Калгандары юрган, мендэр йэйелеп хапхытылеан урынга рэттэн тезелешеп ултырган. Йомшахлап, тигеугэп халхыулых всен

Тикеев Данис Солтан улы, филология фэндэре докторы, профессор; Вэлиева Гелназ Даурат кызы, филология фэндэре кандидаты

© Тикеев Д.С., Валиева Г.Д., 2008

46

Д. С. Тикеев, Г.Д. Валиева

харшылагы рэткэ башхорттар ултырган урынга ла юрган-мендэрзэр Иалынган (Т.Хосэйенов. Кайлы илле биш).

Баштсорт языусыларынын эдэрзэрендэ персонаждар йэшэгэн ойзон эске королошон (интерьерам) тасуирлаусы микротекстарзы йыш осратырга була. Ухну сыны персонаждын эске Ьэм тышкы донъяЬы менэн таныштырыу Ьэм эдэрзен (бетэ текстын) семантик бэйлэнешен булдырыу максатында языусылар интерьерзы тасуирлаусы текстарзы тсулланыу алымына йыш мерэжэгэт итэ.

Бе? туплаган Ьэм анализлаган фактик материалдар шуны курЬэтэ: интерьерзы тасуирлаусы фрагменттар билдэле узенсэлеккэ эйэ. Уларга денотатив йекмэтке, бирелгэнлек (заданность), объекттарзын сиклелеге, арауытста озак вакыт эсендэ ста-тик хэлдэ торган предметтарзы Ьанап биреу хас. Ми дал дар: Ощвц куренеше лэ элекке кымах тугел.// Уныц тсыйыгы башында хьцыл флаг елберзэй. Эстэге химмэтле келэмдэр алынеан. Улар урынына встэл, ултыргыстар кэм шкафтар тсуйылган. Ьэр о^тэлдэ тип эйтерлек тэртипкез рэуештэ китап-хагы&ар ята. Стеналарга йыуан хоркахлы буржуй^арзы мы^кыл итеп эшлэнгэн терле карикатуралар, курэттэр Иэм плакаттар йэбештерелгэн (Я.Хамматов. Йэшенле йэй).

Куп Ьанлы башкортса текстарзан йыйылган Ьэм анализланган бай фактик ма-териалдарга нигезлэнеп, шуны билдэлэргэ була: интерьерзы тасуирлау катмарлы синтаксик бетенлек (ХСБ) формаЬында тозолэ.

Баштсортса текстарзан алынган фактик материал курЬэтеуенсэ, интерьерзы тасуирлаусы ТССБ-тэр узе эс елештэн тора: 1) башлап ебэреусе Ьойлэм йэки башлам, 2) урта елеш, 3) тамамлаусы Ьойлэм йэки ботом. Мидалдар: Ике патлы ишек артымдан тауышкьц ябылгас, мин бик иркен, бик яхты, бик бехтэ йыказланган каби-нетха килеп индем.// Стеналарга бер еге белдермэйенсэ элеге шул харагусхыл кары халын обой йэбештерелгэн. Топко стенала — йылтыр кары шкаф. Уньщ бары едко кэштэкендэ генэ унлап китап хырын ята. Гэзэттэге одтонэ йэшел будтау ябылган «Т» рэуешендэге о$он одтэл. Унда вс телефон. Стена буйлап ултыргыстар те^елгэн. / / Йыйып эйткэндэ, богэн купселек колхоз председателдэренец кабинетында осратырга момкин булган куренеш.// (Ф.Идэнголов. "Кырагай мэктэр).

КайЬы бер интерьерзы тасуирлаусы "КСБ-зэ был структура эзмэ-эзлекле Ьакланмай. Ул тик ике олештэн генэ лэ тора ала, был осрахга, гэзэттэ, КСБ-ты тамамлаусы Ьойлэм булмай.

Катмарлы синтаксик бетенлоктэрзе башлап ебэреусе Ьойлэмдэрзен тел гиле-мендэ торло терминдары бар. Рус тел гилемендэ «зачин», татар тел гилемендэ «башлам», э башкорт тел гилемендэ тэуге йэки башлап ебэреусе Ьойлэм тип атап йеретолеу кабул ителгэн. Башламдар синтаксик Ьэм семантик-стилистик функция утэй.

Профессор Ф.С. Сафиуллина башламды музыкаль эдэрзэге беренсе аккорд менэн сагыштыра: «Беренсе Ьойлэм бударах, ул башка Ьейлэмдэргэ буйЬонмай, киреЬенсэ, бетэ хикэйэлэу шул Ьойлэмгэ нигезлэнеп алып барыла», — тип радлай[3].

Профессор Д.С. Тикеев был мэсьэлэлэ тубэндэгесэ фекер йоротэ: «КСБ-зе башлап ебэреусе Ьойлэм укыусыны унан Ьун килеусе конструкцияларза, йэгни унын урта олешендэ, йокмэткеЬе асьгкланырга тейеш фекерзе кабул итеугэ эзерлэй. Шуга курэ лэ катмарлы синтаксик ботонлоктон урта елешенэ караган Ьойлэмдэрзен мэгэнэуи Ьэм структур узаллылыгы косЬозлэнэ тошэ, уларзын составында алдагы, шулай ук унан Ьун килеусе контекст менэн бэйлэусе формаль саралар була»[4,45\.

Тасуирлаусы КСБ-зэге башламдар хикэйэлэу тибында килэ. Хикэйэлэусе башлам (повествовательный зачин) тасуирлауга кусеу осон «бадкыс» функцияЬын утэй. Бындай башлам, тура йэ ситлэтеп булЬа ла, КСБ-тэн анлашылган уй-фекерзен, хэл-вакиганын удешенэ йогонто яЬай, ул бер Ьойлэмдэн дэ, бер нисэ Ьойлэмдэн дэ торорга момкин. Мидалдар: АлИыу щэн уртаИына бадты ла, ботэкенэ игтибар итеп, ях-ягына харанды.

Функционалъ-семантик текст тибы булараж интерьерам тасуирлаусы... 47

Тормоштары ул бэлэкэй сахтагы кеуек ярлы тугел инде хэзер. // Тахта кике, балта менэн сабып-юнып яИалган эскэмйэлэр, ябай гына одтэл кеуек нэмэлэр урынына атаИы магазиндан яцыларзы, матурзарзы алып хайтып хуйган. Ике ях стена буйында нихелле ике карауат тора, кейем шкафы менэн комод алгандар. Турзэ зур кезге. Ултыргыстар За, буфет та яцы. Эй бэлдкэсерэк тэ... Ой бэлэкэй тип уларИыз йэшэу яйИьц. $ур вйгэ нимэ кэрэк — кескэй вйгэ лэ шул кэрэк...// Ана бит, урын еткэн эле, Иэммэке матур, келоп тора. Шуныц одтэуенэ, хызым хайтыуга ей яхты булИын, тип Катерина стеналарзы, мейесте агартып та хуйган (Г.ИбраЬимов. Умырзая).

Хикэйэлэусе башламда персонаждын булмэ эсендэ булыуы тураЬында хэбэр ителэ Ьэм бинаны белдереусе Ьу?-атаманын мотлак урын алыуы кузэтелэ: улар идэбенэ кабинет, булмэ, фатир. контора, зал, ашхана, хунахИана, ой эсе, хабул итеу булмэИе, мэзэниэт Иарайы, никах теркэу Нарайы, пионерзар булмэИе, ауыл советы И.б. шунын кеуек Ьуззэр инэ. Мидалдар: Сэлмэн тагы конторага килде (К. Мэргэн. Нарыштау итэгендэ). «Отто кеуектэр тураИында эйткэндер», — тип уйланы Рамазан Иэм ултырган еренэн генэ директор кабинетын харап алды (М. Буратаева. Ьунмэд нур-?ар). Нолтанбай ашханага килеп инеу менэн хайИы бер узгэрештэргэ игтибар итте (Н.Мусин. Йырткыс тиреЬе).

Ьейлэмден хэбэре функцияЬын куреу мэгэнэЬен белдереусе: 7сараны, куз йугерт-те, харап сыхты, байхай Иалды, харарга тотондо, куз калды, кузэтте, куз ташланы, хараш ташланы, куз ¡трите, куз йугертеп сыхты тсылымдар утэЬэ, бинаны белдереусе Ьуз-атама тултырыусы йэ хэл булып килэ. Мидалдар: Ингэс тэ, Мобэрэх узе котмэгэндэ килеп «хапхан» ей эсенэ хуз йугертте. (Н.Мусин. Тепкелдэн тешкэн килен). Мифтахетдин, Ииззермэй генэ, хыдых ейзвц эсенэ куз Иалгыланы (Я.Хамма-тов. Ьырдаръя). Мидалдарзан куренеуенсэ, бындай "КСБ-?э Ьейлэмдэр, гэ?эттэ, ике составлы була, улар?а эйэ препозитив, хэбэр постпозитив хэлдэ килэ, йэгни ынгай Ьуз тэртибе Ьатслана.

Эгэр Ьейлэмден хэбэре хэрэкэтте белдереусе (ин, кил, кит, кер, бар, уг, йере И.б.) тсылымдарзан килЬэ, Ьуз-атама урын хэле функцияЬын утэй. Мидалдар: Сэлихте кескэй генэ, лэкин бехтэ, йыНаз, мебелдэр менэн тулган бушэгэ алып керзелэр (С.Агиш. Ниге?). Улар теуэл бер йыл элек уззэрен осраштырган ашханага ьщгайланылар (А.Абдуллин. Онотма, мине тсояш). Кенэз Волконский йозо Иурххан офи-церга бер ни зэ эйтмэйенсэ, уны хунахханага алып инде (Я.Хамматов. Теньяк амур^а-ры). Кергэс, Зэлиэ уны турьяхха сахырзы. Узе, Иин ултырып тор, мин хэзер, тип, бэлэкэй яхпка сыгып китте (Т.Килмехэмэтов. Урман моно).

Хатмарлы синтаксик ботонлекто башлаусы Ьейлэмдэр тасуирлаусы конструкция (тасуирлаусы башлам) формаЬында ла килэ ала. Бындай осратста ла, гэзэттэ, Ьейлэмдэр ике составлы була Ьэм ударна интерьерга дейем характеристика бирелэ: бинаны белдереусе Ьуз-атама Ьейлэмдэ эйэ була, э хэбэр, эйэрсэн кидэктэр инте-рьер^ы ябайлыгы, яктылыгы, бехтэлеге, матурлыгы, байлыгы-ярлылыгы Ь.б. билдэлэ-ре ягынан характерлай. Мидалдар: Эйзен, эсе тезок (Г.Хэйри. Кооператору). Унын, кабинеты иркен (Н.Мусин. Ике ир Ьэм бер татын). Аш-Иыу булмэИе иркен (Н.Мусин. Ьунгы солок).

Мидалдарга таянып, шуны эйтергэ мемкин: Ьейлэмден хэбэренэ, эйэрсэн кидэктэренен анлаткан мэгэнэЬенэ тарап, урта елештэ тасуирланыусы предметтар-?ы, унда булган куренеште, йэгни обстановканы ку^алларга була. Мидалдар: Ойзоц эсе тезок, йыйыштырылган.// Стеналагы свйзэргэ сигеп эшлэнгэн Иелгвлэр бик куп адылгандар. Ишектэн ингэс тэ, Иул яхта мейес, уныц яхшы агартылыуы ей эсенэ тагы ла йэм биреп торган була. Стена буйзарында алтынланган йоха халайзар менэн ябыл-ган, бизэхлэнгэн зур Иандыхтар, тэзрэ тептэрендэ терло тодтэге сэскэле гелдэр (Г.Хэйри. Кооператору).

48

Д. С. Тикеев, Г.Д Валиева

Хатмарлы синтаксик бетенлекте башлаусы Ьойлэмден атама Ьейлэм тибындг ла килеуе мемкин. Атама Ьейлэмдэр был осрахта стилистик-композицион функция башхаралар: улар тасуирлаузы йэ башлап ебэрэлэр, йэ уны тамамлап хуялар. Йыш хына атама Ьейлэмдэрзэге куренештэр унан Ьуц килеусе конструкцияларза кицэй-телеп Ьурэтлэнэ. Гэзэттэ, бинаны белдереусе Ьуз-атама Ьейлэмдэ эйэ була Ьэм 11вйлэмден актуаль буленеше кузлегенэн ул тема ролен башхара. Мидалдар: Ниндэи матур булмэ! (К.Мэргэн. Нарыштау итэгендэ). Бейек, иркен ейэсе (Н. Мусин. Ике ир Ьэм бер хатын). Бик иркен булмэ (Ф.Эсэнов. Халды уттары гына).

Хатмарлы синтаксик бетенлекте башлап ебэреусе Ьейлэм сагыштырыу тибын-да килэ. Бындай башламдарза кымах, кеуек, хас бэйлэуестэре була. Мидалдар: 6йг4вц куренеше лэ элекке Иымах тугел (Я.Хамматов. Ахман-тохман). Гибадулланыь вйв, ысынлап та, ялан кеуек. Эсе тулы эйбер (Н.Мусин. Ауылым юлы). Эхмэ^иэлэ-р$ец вйв, ауылдагы куп йорттар Иымах, икеяхлы, йэгни алты мэйешле (Р. Солтангэ-рэев. Без йэшэгэн ер).

Хатмарлы синтаксик бетенлектен урта елешенэ хараган Ьейлэмдэр мэгэнэуи яхтан да, структур яхтан да башлап ебэреусе Ьэм тамамлаусы Ьейлэм менэн тыгыз бэйлэнгэн була. Фактик материалдар курЬэтеуенсэ, урта елештэ Ьуззэр «хаща -нимэ — ниндэи» схемаЬына ярашлы урынлаша. Звенолар урындарын алмашырга ла мемкин.

«Кайф» звеноЬы арауы'кта предметгарзын урынлашыу урынын курЬэтэ. Махсатка ярашлы ХСБ-зен урта елешендэ, гэзэттэ, тубэндэге Ьуззэр хулланыла: урын рэуеш-тэре: уцда, ¡гулда, вдтэ, açma, уртала\ урын менэсэбэтен белдереусе урын-вакьп килештэге исемдэр Ьэм тулы мэгэнэле исем менэн ярзамсы исем хушылмаЬы: стенала, щэндэ, мвйоштэ, тэзрэ твбвндэ, тэзрэ янында, ишек янында, ишек твбвндэ, мейес буйында, вдтэл эргэИендэ, шкаф янында, мейес эргэИендэ, стена буйында Ь.б.

Интерьерзагы предметгарзын урынлашыу тэртибенэ тешем йунэлешендэге уткэн заман хэбэр Ьейкэлеше хылымдары асыхлых индерэ: картина эленгэн, эскэмш жуйылган, мылтыж Ивйэлгэн, кэштэ урынлаштырылган, ултыргыстар те^елгэн, обои йэбештерелгэн Ь.б.

«Нимэ» звеноЬына хараусы Ьуз-атамалар тубэндэге лексик-семантик теркемдэргэ харап туплана:

1) ултырыу, ятыу есен тэгэйенлэнгэн мебель: ултыргыс, диван, Иике, урындых, койка, карауат, эскэмйэ;

2) эйберзе Ьалыу, Ьахлау есен тэгэйенлэнгэн мебель: шкаф, буфет, шифоньер, сервант, трельяж, комод, этажерка, полка, кэштэ, тумбых, ур$а, Иандых, вдтэл, кухня гарнитуры, стенка;

3) яхтыртыу приборзары: лампа, май шэме, люстра;

4) Ьауыт-Ьаба: сынаях, сервиз, фарфор, хрусталь, сумес, ижау, хымъц квбвИе, myphbix, бешкэкле яндау;

5) интерьерзы бизэусе эйберзэр: балад, ковер, келэм, сэскэ, шаршау, селтэрзэр, 1юлго, тадтамалдар, мендэр, ¡орган, ядтык, картина;

6) персонаждын шегелен курЬэтеусе предметтар: мылтыж, ух, Иазах, хамыт, дилбегэ, йугэн, хасау, верстак, телефон, селектор, пробирка, карта, хагъц, папка;

7) электр приборзары: телевизор, радиоалгыс, радио, радиола, /гыуытхыс.

«Ниндэй» звеноЬы предметтарга билдэЬе: предметтын дэумэле, теде, кулэме.

формаЬы, Ьаны, предметтын эшлэнгэн материалы, предметтын кемгэ хараганлыгы буйынса характеристика бирэ.

Интерьерзы тасуирлаусы хатмарлы синтаксик бетенлекте тамамлаусы Ьейлэм алдагы синтаксик конструкцияларзан узенен тезелеше менэн дэ, функцияЬы менэк дэ айырыла.

Функциональ-семантик текст тибы бударах интерьерзы тасуирлаусы..._49

Унын составында татмарлы синтаксик бетенлектен а?агын ойоштороусы мах-сус тел саралары: инеш Иуззэр (гемумэн, тсыдтсаЬы, шулай итеп, тимэк, билдэле бу-лыуынса): КыдкаИы, курсах вив кеуек таза, матур бында бвтэ нэмэ (3. Биишева. Сэйер кеше); теркэуестэр, кидэксэлэр (эллэ, эммэ, тик , тап): дллэ ошо куренеш, эллэ директорзыц узен бик ябай тотоуы дслэндэге квсвргэнеште алып ташланы (Н.Мусин. Тан менэн сьгк юлдарга).

Тамамлаусы синтаксик конструкцияла махсус тел саралары булмаЬа, Ьейлэмдэр интерьерга та?алыгы, бехтэлеге, матурлыгы, ятстылыгы ягынан характеристика биреу йэки унан сьпскан тауыштар, едтэр тураЬында мэглумэт биреу менэн дэ тамамланырга мемкин. Мидалдарзан куренеуенсэ, башлам, урта елеш, тамамлаусы Ьейлэмдэр синтаксик ятсган да, мэгэнэуи ятсган да бер-береИенэ тыгы? бэйлэнгэндэр. Ошо бэйлэнеш тема берзэмлеген барльгктса килтерэ.

Ьэм шул ук вакытта -катмарлы синтаксик бетенлеккэ бэйлэнгэнлек, ойоигкан-лык, тамамланганльпс билдэлэре хас булыуын да радлай.

ЭЗЭБИЭТ

1 Большая Советская энциклопедия. Т. 10. М., 1972.

2. Масленникова Т. А. Художественное оформление башкирского народного жилища. Уфа, 1997.

3. Сафиуллина Ф.С. Текст тезелеше. Казан: Казан ун-ты нэшр., 1993. 263 б.

4. Тикеев Д.С. Баш-корт телендэ атама Ьейлэмдэр // Изучение родных языков, культуры и истории Башкортостана в образовательных учреждениях Республики. Сб. материалов. Стерлитамак,2001.

5. Тикеев Д.С. Башкорт теленен синтаксис тезелешен ейрэнеу. вфе: Китап, 1996. 144 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.