Научная статья на тему 'Functional aspect of transition of the Kazakh writing on Latin graphics'

Functional aspect of transition of the Kazakh writing on Latin graphics Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
132
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КАЗАХСКАЯ ПИСЬМЕННОСТЬ / ЛАТИНСКАЯ ГРАФИКА / ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИЗМЕНЕНИЯ ПИСЬМЕННОСТИ / қАЗАқ ЖАЗУЫ / ЛАТЫН ГРАФИКАСЫ / ЖАЗБАНЫң өЗГЕРУіНДЕГі НЕГіЗГі МәСЕЛЕЛЕР / KAZAKH WRITING / LATIN GRAPHICS / THE MAIN PROBLEMS OF THE WRITING CHANGES

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Алкебаева Дина Алькебаевна, Имамбаева Гайша Ертаевна

В статье рассматриваются основные проблемы перехода казахской письменности на латинскую графику.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Functional aspect of transition of the Kazakh writing on Latin graphics»

10. Достоевский, Ф. М. Повести. Рассказы [Текст] / Ф. М. Достоевский. -М. : Правда, 1985. - 336 с.

11. Лермонтов, М. Ю. Сочинения [Текст]. В 2 т. Т. 2. Сочинения / М. Ю. Лермонтов. - М., 1990.

12. Помяловский, Н. Г. Мещанское счастье. Молотов. Рассказы [Текст] / Н. Г. Помяловский. - М. : Правда, 1985. - 352 с.

13. Салтыков-Щедрин, М. Е. Собрание сочинений [Текст]. В 20 т. Т. 1. Собрание сочинений / М. Е. Салтыков-Щедрин. - М. : Художественная литература, 1965-1977.

14. Толстой, Л. Н. Собрание сочинений [Текст]. В 12 т. Т. 2. Собрание сочинений / Л. Н. Толстой. - М. : Правда, 1984.

15. Тургенев, И. С. Собрание сочинений [Текст]. В 12 т. Т. 2. Собрание сочинений / И. С.Тургенев. - М. : Художественная литература, 1975.

Алкебаева Дина Алькебаевна

Доктор филологических наук, профессор кафедры казахский филологий, факультет филологий, литературоведение и мировых языков КАЗНУ им. Аль-Фараби Республика Казахстан Имамбаева Гайша Ертаевна

Доктор филологических наук, профессор Инновационного Евразийского университета, Павлодар, Казахстан

ЭОЖ 811.512.122’36

ФУНКЦИОНАЛЬНЫЙ АСПЕКТ ПЕРЕХОДА КАЗАХСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ НА ЛАТИНСКУЮ ГРАФИКУ

В статье рассматриваются основные проблемы перехода казахской письменности на латинскую графику.

Ключевые слова: казахская письменность; латинская графика; основные проблемы изменения письменности.

FUNCTIONAL ASPECT OF TRANSITION OF THE KAZAKH WRITING

ON LATIN GRAPHICS

The article is devoted to the problem of functional peculiarities of the Kazakh writing to the Latin graphics.

Key words: Kazakh writing; Latin graphics; the main problems of the writing changes.

КАЗАК ЖАЗУЫНЫЦ ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА К0ШУД1Ц ФУНКТТИОНАЛДЫК ЖАКТАРЫ

Макалада казак жазуыньщ латын графикасына кешушщ непзп мэселелері карастырылады.

^рек сездер: казак жазуы; латын графикасы; жазбаныц езгерушдеп непзп мэселелер.

2007 жылгы 28 акпандагы «Жаца элемдеп жаца Казахстан» атты Елбасымыздын, Казахстан халкына жолдауыныц жиырма алтыншы: Казахстан халыктарыныц рухани дамуы жэне YштуFырлы тіл саясаты багытында: «Цазацстан букіл элемде халцы уш тілді пайдаланатын жогары білімді ел ретінде танылуга тиіс. Булар : цазац тілі- мемлекеттік тіл, орыс тілі-ултаралъщ цатынас тілі жэне агылшын тш-ж^андыц экономикага ойдагыдай кірігу тілі» деп айтылган [Назарбаев, 2007].

Бугінгі тацда еліміздіц каркынды дамуына байланысты Инновациялык Еуразия университетімізде кептілділік жоба татижесі іске асып, бірсыпыра шет елдерімен карым-катынастар орныктырылып, езіндік бекімін тауып жаткан сэтте, оку YPДІсінщ талаптарына сай, баяндамамыздыц : «Латын элшбшне кешу - уакыт талабы» атты такырыбы да, бYгінгі ^нніц жацаша устанымдарына багытталып отыр. Казіргі тацда еліміздіц каркынды дамуына байланысты, кептеген мемлекеттер арасында тыгыз карым-катынастар орныгып жаткандыгы рас. Сондыктан болар, когам ішінде іс жузінде белсенділік артып,баршамызга ортак мэселелер де езіндік шешімдерін тауып жаткан сиякты. Когамымызга мацызы бар, біршама игі істерге де, эр саланыц галымдар кауымы жумыла араласып,оларга катысты мэселелерді шешуге ат салысып жур.

Кандай ^рделі іс болмасын,оны жан-жакты талкылап, карастыруы- адам факторымен байланысты ететіндігін ескермеске болмайды.

Латын графикасына кешудіц толып жаткан себептері бар. Олар: 1) Бул мэселеніц саяси, мэдени, элеуметлк астарлары жеткілікті. 2) Керші жаткан туыстас тYркі тілдері латын графикасына кешіп алды. 3) Казіргі уакытта кец етек алып отырган компьютерлік жэне техникалык байланыс жуйелері (интернет, е-майл, электрондык пошта, т.б.) аркылы хат-хабар, акпарат алмасу мэселесі оцайланады.

Латын графикасына кешудіц тек бір-ак мэселесіне, атап айтканда, казактыц кай дыбысына латынныц кай эрпін балама етіп аламыз? - деген мэселеге гана токталмакшымыз. Ондагы максатымыз - біріншіден, казак тілініц дыбыстык зацына орай латын-казак эліпбиін тYзу, екіншіден, сол жацадан жасалган латын-казак элшбш аркылы дуние жYЗІлік галамтор (интернет) жуйесіне косылуга кол жеткізу.

Ол ушін алдымен казак-латын эліпбиін жасаудагы устанымдарымыздыц басын ашып алайык. Ол устанымдар мыналар:

1. Казак дыбыстарын латынныц 26 эршмен гана тацбалау; ягни латынныц 26 эрпіне сай келетін казак эліпбиін жасау.

2. Жаца латын-казак элшбшн жасауда дэйекше, нокат (апостроф) сиякты шартты белгілерді, косарлы эріптерді (ng, gh) немесе куйрыкты эріптерді (п, т.б.) пайдаланбау. вйткені мундай тацбалар казак эліпбиін пайдаланушыларды шатастырады. Оныц Yстіне косарлы эрштер мен куйрыкты эріптер интернеттіц жауы.

3. Казак эліпбиі ретінде алынатын латын эріптерін мумкіндігінше агылшын тіліндегі эріптерге (тацбаларга) сэйкестендіру.

4. Жацадан жасалган казак-латын эліпбиін 1929-1940 жылдарда он жылдай пайдаланган латын эліпбиіне жакындастыру.

5. Жацадан жасалган латын-казак эріптері мен дыбыстарын келешек жастарга окытудыц (уйретудіц) оцай, эрі оцтайлы жолын іздестіру.

6. Ол Yшін эрбір казак дыбысын латынныц жеке-жеке эріптерімен тацбалау (белгілеу), т.б. Казакстанда «Жаца элш» - латын алфавиті кабылданып (1929ж), когам ішінде мацызды рель аткарады. Латын алфавитіне кешу-шыгыстагы мэдени тецкеріс (революция) екендігі ретінде кабылданды. Латын графикасына негізделген казак алфавитініц курамы 29 эршке тец. Жаца енген сездерді дурыс жазуга эріптердіц жеткіліксіз болу жактары да шыга бастады. Казакстанда «Жаца элш» - латын алфавиті кабылданып (1929ж), когам ішінде мацызды рель аткарады. Латын алфавитіне кешу-шыгыстагы мэдени тецкеріс (революция) екендігі ретінде кабылданды [Байтурсынулы, 1992].

Латын графикасына негізделген казак алфавитініц курамы 29 эршке тец. Жаца енген сездерді дурыс жазуга эрштердщ жеткіліксіз болу жактары да шыга бастады. Казакстанда «Жаца элш» - латын алфавиті кабылданып (1929ж), когам ішінде мацызды рель аткарады. Латын алфавитіне кешу-шыгыстагы мэдени тецкеріс (революция) екендігі ретінде кабылданды. Латын графикасына негізделген казак алфавитініц курамы 29 эршке тец.

Жаца енген сездерді дурыс жазуга эрштердщ жеткіліксіз болу жактары да шыга бастады. Латын графикасы негізіндегі казак алфавиті мен орфографиясына 1938жылы енгізілген езгерістер де болды.

Алфавит курамына 32 эрш еніп, дауысты у мен і дыбыстарыныц ез алдына белгіленуі (,) интернационалдык мэш бар ф,х,в дыбыстарын тацбалайтын эріптердіц косылуы (f,y, х) орын алды. Латын тілі-ундіеуропа семьясыныц италий тілдері тобына жататын кене тілдердіц бірі. Латын тілі жазба тіл ретінде б. з. б. 6 гасырда Рим каласыныц говоры негізінде пайда болган. Латын тілі 15-16 гасырларга дейін шіркеу, зац,гылым жинактары мен дэршерлш практиканыц жазба тілі дэрежесінде кызмет етті жэне сол саладагы мамандардыц кунделікті сейлеу тілінде де колданылды.

Латын алфавитініц шыгу тегі, даму тарихы, графикалык курамы (21 эрш, кейін 23, орта гасырда 26 эршке жетті). Латын графикасы латын тілініц фонетикалык жуйесіне сэйкес келіп, латын тілі мен латын жазуыныц Рим католик миссионерлері аркылы кец таралды. Латын жазуы баска тілдерде кец колдана бастады.

ТYркі тілдес халыктардыц 1924-1929 жылдары арасында латын алфавитіне кешкендігі тарихтан мэлім. Латын алфавитініц шыгу тегі, даму тарихы, графикалык курамы (21 эрш, кейін 23, орта гасырда 26 эршке жетті).

Латын графикасы латын тілініц фонетикалык жуйесіне сэйкес келіп, латын тілі мен латын жазуыныц Рим католик миссионерлері аркылы кец таралды. Латын жазуы баска тілдерде кец колдана бастады. ТYркі тілдес халыктардыц 1924-1929 жылдары арасында латын алфавитіне кешкендігі тарихтан мэлім.

Газет халык емірініц кептеген кекейкесті мэселелерш кетереді. Елді жацалыкка, мэдениетке, енер-білімге шакыра бастады. Осы газеттіц алгашкы

санындагы оныц максатын баяндайтын бас макаласында былай деп жазылады: «...Бугін біз казак даласына келімсектердіц селше каптап келіп жатканын керіп отырмыз...келімсек элемент тургыльщты халыкты жутып кояры кумэншз. Сондыктан да біздіц алдымызда ец алдымен, казак халкыныц тэуелсіз емір CYPуі, CYрмеуі, болу-болмауы басты мэселе болып тур. Мынаны еш уакытта естен шыгаруга болмайды: тэуелсіз, дербес емірге езініц ана тілінде сейлейтін жэне тел эдебиет бар халык кана таласа алады. Бул жагынан алып карасак, біздіц жагдайымыз мэз емес...» Тарихка CYЙенсек, келешекте газет осы багыттагы кYресін эрі карай жургізе береді.

Корыта айтканда, кирилл эртн латын эрпімен алмастыру - тек идеологиялык, саяси кYрес кана емес, сонымен бірге, ол кунделікті турмыска кажетті эліпбилік реформа. вйткені эріп (графика) тіл дыбыстарыныц шартты тацбасы болумен бірге, ол елдіц кай ел, кандай ел екендіктерінен хабар беретін улттык рэміз кызметш де аткарады. Сондай-ак, латын графикасына кешу -еліміздіц алга карай дамуындагы басты кадамдардыц бірі болып табылады. Сонымен бірге, оны дуниежузілік прогреске карай аяк басу деп те уккан жен.

Латын графикасына кешу - казіргі замангы еркениетті елдердіц жетістіктерін мецгеру деген сез. Егер латын графикасына кешсек, ол бізді, біріншіден, элемдік акпараттык кецістікке алып шыгады.

Екіншіден, казіргі кезде кец етек алып отырган интернет, е-майл, электрондык пошта деген сиякты заманауи байланыс жуйелерін еркін пайдалана алатын боламыз.

Ушіншіден, бул - Еуропа тілдерін, оныц ішінде агылшын тілін уйренуге ниеттеніп журген жастарымыздыц талап-тілегіне сай келеді.

Жогаргы оку орнында жаксы нэтижеге жетуге студенттердіц жэне устаздардыц Yлкен ецбегі,тезімділігі,сенімділігі,унемі ізденісте болуы эсер етеді.Жалпы педагогикалык эрекет татижесі, ой-ерісі жацашыл,ец азы,уш тілде еркін сейлейтін, когам талабына сай,шыгармашылык децгейде жумыс аткара алатын оку орныныц тYлегін калыптастырады. Белгілі жазушы,драматург, эрі педагог Ж. Аймауытов: ”Сабак беру уйреншікті жай шеберлік емес,ол -унемі жацадан жаца табатын енер” деп айткандай, жацашага бетбурыс [Аймауытов, 1989]!

Сонымен, казіргі кезде латын элшбшне кешу - уакыт талабы деп мойындай отырып, коршаган ортамыздагы кеп тілді мецгерген тулганыц болашагы мол, себебі оныц ел ішіндегі езекті мэселелерді шешуге белсенді араласып, шынайы жетістіктерге жетуге мумкіншіліктері бар. Сондыктан, латын графикасына кешу багыты - жаркын келешектіц тірегі.

ПайдаланылFан здебиеттер

1. Аймауытов, Ж. Романдар, повесть, эцпмелер, пьесалар // Шыгармалар.-Алматы : Жазушы, 1989. - 560 б.

2. Байтурсынулы, А. Тіл тагылымы.- Алматы : Ана-тілі, 1992. - 446 б.

3. Калиулы, Б. Тіл білімініц жаца баFыттары: концепт, прагматика, дискурс, мэтш (Макалалар жинаFы) Байынкол Калиулы. - Алматы : Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. - 227-233 бб.

4. Назарбаев, Н. Э. Казакстан халкына жолдауы. - Астана, 2007.

ДЕБЮТ В НАУКЕ Лущикова Ксения Сергеевна

Преподаватель английского языка Школы иностранных языков «LVR», Иркутск, Россия

УДК 37.011 ББК 74.00

НАУЧНЫЕ ПОДХОДЫ К ИНТЕРПРЕТАЦИИ ПОНЯТИЯ «МЕТАПРЕДМЕТНОСТЬ В ОБРАЗОВАНИИ»

В статье представлены некоторые аспекты интерпретации понятия «метапредметность в образовании». Дана характеристика «метапредметности» в контексте достижения нового качества образовательных результатов. Проанализированы такие взаимосвязанные понятия, как метапредметное содержание образования, метапредметная деятельность, метапредметные результаты образовательной деятельности.

Ключевые слова: метапредметность; принцип «метапредметности»; мета-предметное содержание образования; метапредметная деятельность; метапред-метные результаты образовательной деятельности; метапредмет.

SCIENTIFIC APPROACHES TO THE INTERPRETATION OF THE NOTIONS OF “METACONCRETENESS IN EDUCATION”

The article presents some aspects of interpretation of the concept “metaconcreteness in education” and gives the “metaconcreteness” characteristic in a context of achievement of new quality of educational results. Such interconnected concepts as metasubject content of education, metasubject activity, metasubject results of educational activity are also analysed.

Key words: metaconcreteness; principle of “metaconcreteness”; metasubject content of education; metasubject activity; metasubject results of educational activity; metasubject.

В последние десятилетия в России, по мнению многих ученых (Л.И. Абалкин, Н.Г. Сычев, П. Штомпка и др.), происходят существенные социальные и экономические изменения. Эти изменения отражаются на представлении об образе человека, его предназначении и смыслах его жизнедеятельности и требуют новых подходов к подготовке активного, думающего человека, способного конкурировать в быстро развивающемся мире, креативно подходить к рєшєнию возникающих проблем, имеющего установку на правильное и рациональное распределение своего времени и проектирование своего будуще-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.