Научная статья на тему 'ФУҚАРОНИНГ ҲАЁТИ ВА СОҒЛИҒИГА ЕТКАЗИЛГАН ЗАРАРНИ ҚОПЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ'

ФУҚАРОНИНГ ҲАЁТИ ВА СОҒЛИҒИГА ЕТКАЗИЛГАН ЗАРАРНИ ҚОПЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
186
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
деликт / зарар / жабрланувчи / ҳуқуққа хилоф ҳаракат / жавобгарлик / зарар етказувчи / зарарни қоплаш / сабабий боғланиш / айб. / правонарушение / вред / потерпевший / противоправное деяние / ответственность / причинитель вреда / возмещение вреда / причинно-следственная связь / вина.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Санаев, Ботир Ўролович

Мақоланинг долзарблиги, авваламбор, зарарни қоплаш ҳуқуқини таъминлаш сўнгги йилларда Ўзбекистонда содир бўлган хусусий шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилишни кучайтиришнинг умумий тенденциясини акс эттириши билан боғлиқ. Бунда фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарларни қоплаш, уларнинг соғлиғини тиклаш учун қилган харажатларини компенсация қилиш, ҳаёт ва соғлиққа зарар етказилганда маънавий зарарни ундириш масалаларини ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштириш долзарб тусга эга. Шу сабабли мақолада фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарларнинг фуқаролик ҳуқуқий асослари, бундай зарарлар тушунчаси ва турлари каби масалалар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ ВОЗМЕЩЕНИЯ ВРЕДА, ПРИЧИНЕННОГО ЖИЗНИ И ЗДОРОВЬЮ ГРАЖДАНИНА

Актуальность статьи обусловлена, прежде всего, тем, что предоставление права на компенсацию отражает общую тенденцию усиления защиты прав частных лиц, имевшую место в Узбекистане в последние годы. Необходимо безотлагательно совершенствовать правовое регулирование вопросов возмещения вреда, причиненного жизни и здоровью граждан, возмещения расходов, понесенных на восстановление их здоровья, взыскания морального вреда в случае причинения вреда жизни и здоровью. В связи с этим в статье анализируются такие вопросы, как гражданско-правовые основания причинения вреда жизни и здоровью гражданина, понятие и виды такого вреда.

Текст научной работы на тему «ФУҚАРОНИНГ ҲАЁТИ ВА СОҒЛИҒИГА ЕТКАЗИЛГАН ЗАРАРНИ ҚОПЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ФУКАРОНИНГ ХДЁТИ ВА СОГЛИГИГА ЕТКАЗИЛГАН ЗАРАРНИ КОПЛАШНИНГ ХУКУЦИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ

Санаев Ботир Уролович

Хукук магистри

АННОТАЦИЯ

Мацоланинг долзарблиги, авваламбор, зарарни цоплаш ууцуцини таъминлаш сунгги йилларда Узбекистонда содир булган хусусий шахс ууцуцларини уимоя цилишни кучайтиришнинг умумий тенденциясини акс эттириши билан боглиц. Бунда фуцароларнинг уаёти ва соглигига етказилган зарарларни цоплаш, уларнинг созлизини тиклаш учун цилган харажатларини компенсация цилиш, уаёт ва соглицца зарар етказилганда маънавий зарарни ундириш масалаларини ууцуций тартибга солишни такомиллаштириш долзарб тусга эга. Шу сабабли мацолада фуцаронинг уаёти ва соглигига етказилган зарарларнинг фуцаролик ууцуций асослари, бундай зарарлар тушунчаси ва турлари каби масалалар таулил цилинган.

Калит сузлар: деликт, зарар, жабрланувчи, ууцуцца хилоф уаракат, жавобгарлик, зарар етказувчи, зарарни цоплаш, сабабий богланиш, айб.

ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ ВОЗМЕЩЕНИЯ ВРЕДА, ПРИЧИНЕННОГО ЖИЗНИ И ЗДОРОВЬЮ ГРАЖДАНИНА

Санаев Ботир Уролович

Магистр права

АННОТАЦИЯ

Актуальность статьи обусловлена, прежде всего, тем, что предоставление права на компенсацию отражает общую тенденцию усиления защиты прав частных лиц, имевшую место в Узбекистане в последние годы. Необходимо безотлагательно совершенствовать правовое регулирование вопросов возмещения вреда, причиненного жизни и здоровью граждан, возмещения расходов, понесенных на восстановление их здоровья, взыскания морального вреда в случае причинения вреда жизни и здоровью. В связи с этим в статье анализируются такие вопросы, как гражданско-правовые основания причинения вреда жизни и здоровью гражданина, понятие и виды такого вреда.

Ключевые слова: правонарушение, вред, потерпевший, противоправное деяние, ответственность, причинитель вреда, возмещение вреда, причинно-следственная связь, вина.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

КИРИШ

Янги Узбекистонда демократик, хукукий, ижтимоий давлатни ривожлантириш, фукаролик жамиятини шакллантириш жараёнларининг диккат марказида Конституцияда бевосита мустахкамланган шахс, унинг фукаролик хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш, инсон хукуклари ва эркинликларини хар томонлама таъминлаш юкори ижтимоий ахамиятга эга.

Зиён етказишдан келиб чикадиган мажбуриятларни вужудга келиш асоси эса зарар хисобланса, зарарнинг юзага келиш асоси булиб эса хукукбузарлик факти хисобланади. "Хукукбузарлик" юридик категория сифатида фукаролик хукуки фани назариясида лотинча "деликт" атамаси билан юритилади. Деликт сузи лотинча булиб, узбек тилига таржима килинганда хукукбузарлик маъносини англатади. Мазкур атама назарий жихатдан "зарар етказишдан келиб чикадиган мажбуриятлар" маъносида хам кулланилади.

Фукаронинг хаёти ёки соглигига етказилган зарар унинг улимида ёки шикаст етказишда ёки соглигига бошка зарар етказишда ифодаланади. Уз навбатида, одамнинг улими унинг танасининг хаётий фаолиятининг тухташи булиб, у турли омиллардан келиб чикади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Согликка зарар етказиш узининг хусусияти ва огирлик даражасига кура турли хил булиши мумкин. Хукук ва тиббиётда "шикастланиш" каби атама мавжуд булиб, уни огир тан жарохати деб тушуниш керак1: органнинг тулик ёки кисман йуколиши (куллар, оёклар, буйраклар, талок), тулик ёки кисман йуколиши, орган функцияларининг шикастланиши (куриш, эшитиш ва хоказоларнинг йукотилиши ёки ёмонлашиши.), умуман соглигининг сезиларли даражада ёмонлашишига олиб келган бошка тан жарохатлари (масалан, амнезияга олиб келган бош жарохати) ва бошкалар.

Огир окибатларга олиб келмаган тан жарохатлари (шикастланиш) согликнинг бошкача шикастланишига тегишли хисобланади. Жарохат ташки таъсир натижасида келиб чикадиган инсон организми ва тукималарнинг хар кандай шикастланишини англатишини хисобга олсак, "жарохат" атамаси "шикастланиш" атамасидан кенгрок булиб, уни камраб олиши англашилади. Жарохатлар (шикастлар) турли омиллар натижаси булиши мумкин: механик (яралар, контузиялар, ёриклар, кукаришлар); кимёвий (захарланиш, захар билан терининг шикастланиши); термик (куйиш, музлаш) ва бошкалар. Улар киска

1 Узбек тилининг изохли лугати

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

муддатли ва, коида тарикасида, ташки омилларга бир марталик таъсир килиши билан тавсифланади2.

Деликт сифатида фукаронинг хаёти ёки соглигига зарар етказишнинг асосий хусусияти шундаки, деярли барча холларда бундай зарарни тулик тиклаш, натура шаклида коплаш ёки бошка (пул) воситалар билан компенсация мумкин эмас. Бунинг сабаби шундаки, жабрланувчини хар кандай, хатто идеал даволаш унинг соглигини 100% га тиклай олмайди, куйилган протез йукотилган органнинг функцияларини (куллар, оёклар, буйраклар ва бошкалар) тулик алмаштира олмайди ва ундан хам мухими мархумни (мархумни) хаётга кайтариш имкони йук.

Фукаролик конунчилиги фукароларнинг хукуклари ва манфаатларини химоя килиш йулларини белгилашда, зарар учун компенсация каби усуллар катта ахамият берсада, бугунги кунда у фукаролик хукукларини химоя хукукий механизмлар тизимида муносиб урин эгалламаган, шу жумладан, фукаронинг мехнат мажбуриятларини бажараётгандахаёти ва соглигига етказилган зарар борасида хам.

Ушбу деликтнинг узига хослиги шундаки, унинг шартномасиз (гайриконуний) мажбуриятлар доирасида копланиши жабрланувчига мехнат ёки фукаролик-хукукий муносабатларда булган шахс томонидан зарар етказилган холларда хам намоён булади. Бугунги кунда ходимнинг белгиланган имтиёзларига (шу жумладан касбий касалликка) уз мехнат (расмий) вазифаларини бажаришда етказилган зарар якка тартибдаги мехнат шартномасидан келиб чикадиган муносабатларга эмас, балки деликт хукукий муносабатларига тугри келиши катъий белгилаб куйилган. Шунингдек, йуловчи ёки туристнинг хаёти ва соглигига етказилган зарар йуловчи ташиш ёки туристик-экскурсия хизматлари шартномасидан келиб чикадиган мажбуриятлар доирасида эмас, балки деликт мажбуриятлар коидаларига кура копланади.

Деликт мажбуриятлар доирасида жабрланувчига бошка шахс манфаатлари учун фукаронинг ёлланма мехнати билан боглик шартномалар: пудрат, топширик, хак эвазига хизмат курсатиш ва бошка шартномалар асосида муносабатда булган шахс томонидан фукаронинг хаёти ёки соглигига етказилган зарар копланади. Амалдаги фукаролик кодексига кура, иш берувчи томонидан ходимга етказилган зарарни коплаш тугрисидаги коидалар харбий

2 Исмоилов Ш.А. Ходимнинг етказган зарари учун иш берувчи жавобгарлигининг фукаролик-хукукий муаммолари: юрид. фан. номз. дис. ... автореф. - Тошкент: 2008. - 24 б.

274

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

хизмат, хукукни мухофаза килиш идораларида хизмат килиш муносабатларига тааллуклидир (фукаролик кодексининг 936-моддаси). Шу билан бирга, конуннинг мохиятига кура жабрланувчининг корхона ёки ташкилот ходимлари штатига киритилганлиги мухим эмас. Вактинчалик ва штатда булмаган ходимлар доимий ишчилар ва ходимлар билан тенг равишда етказилган зарарни коплашни талаб килиш хукукига эга хисобланадилар.

Конуннинг бундай ёндашуви, бизнинг фикримизча, шартнома мажбуриятлари доирасида, коида тарикасида, жабрланувчига нисбатан купрок микдордаги компенсация ёки купрок имтиёзли компенсация шартлари такдим этилиши билан боглик, масалан, ошикча хавф манбаи томонидан етказилган зарар. Куриниб турибдики, жабрланувчига унинг мехнат ёки шартнома мажбуриятларини бажариш пайтида етказилган зарарни коплашда фукаролик хукуки нормаларини куллаш асосан фукаронинг манфаатлари ва хукукларини максимал даражада химоя килишга каратилган.

Бундан ташкари, айрим холларда конун (фукаролик кодексининг 1005-моддаси) жабрланувчига етказилган зарарни коплашнинг фукаролик конун хужжатларида белгиланганидан юкори микдорларига имкон беради. Жумладан, Узбекистон Республикасининг 2016 йил 22 сентябрдаги "Мехнатни мухофаза килиш тугрисида"ги УР^-410-сон конуни кабул килинган булиб, унинг 33-моддаси иккинчи кисмига кура, ходимнинг соглигига шикаст етказилганда "мехнат кобилиятини йукотиш даражасига мувофик булган фоизлардаги хар ойлик туловдан, шунингдек ходимнинг бир йиллик иш хакидан кам булмаган микдорда бир йула бериладиган нафака туловидан хамда одимнинг соглиги шикастланишидан келиб чиккан кушимча харажатларни компенсация килишдан иборатдир".

Хозирги боскичда мехнат вазифаларини бажаришда зарар курган шахсларни химоя килишнинг кучайтирилган чоралари фаолиятнинг айрим турларини тартибга солувчи, фукаролик жавобгарлигини сугурталашнинг мажбурий турларини белгилайдиган конунчилик, индивидуал ва жамоавий шартномалар, шунингдек бошка чоралар билан таъминланади.

Гарчи амалдаги конунчилик буйича фукаро билан мехнат ёки бошка шартномавий муносабатларга киришган шахс томонидан фукаронинг хаёти ёки соглигига етказилган зарарни коплаш ва фукаро билан муайян хукукий муносабатларга киришмаган шахс томонидан согликка етказилган зарарни коплаш уртасида сезиларли фарк булмасада, шартномавий муносабатларга киришиш холатида жабрланувчи купрок химояланган булади.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Купинча, фукаронинг хаёти ва соглигига зарар ушбу фукаро учун таълим ва назорат функцияларини бажариши шарт булган шахс томонидан етказилади. Масалан, кичик ёки муомалага лаёкатсиз шахсга нисбатан укитувчининг "кул кутариши" натижасида ёки тегишли тарбия, назорат ёки таълим муассасасида бу шахсларнинг яшаш учун хавфсизлик шартларини бузилиши окибатида етказилган зарар. Фукаролик кодексининг 1005-моддаси мазмуни бундай холатларни ёритишга имкон беради. Бизнинг фикримизча, куриб чикилаётган коидалар доирасидан ташкарига чикадиган бундай холатларда зарарни коплашда туб фарклар мавжуд эмас.

Коида тарикасида, иш берувчи мехнат жарохати, касб касалликлари, ходимнинг улими учун нафакат рахбар (мансабдор шахслар), балки корхонанинг бошка ходимларининг айбли хатти-харакати учун жавобгар булади, бинобарин маъмурият(мансабдор шахслар) хар доим барча ходимлар ва хизматчиларнинг мехнатни мухофаза килиш коидаларига риоя этилишини таъминлаши лозим3. Бирок, адабиётларда бу борада яна бир нуктаи назар мавжуд. Унинг тарафдорлари куйидагича мисол келтирадилар. Ходим корхонага ишлаб чикаришга алокаси булмаган патрон олиб келди. Патронни маркировкалаш платаси устида портлатди. Натижада ходимлардан бирининг кузи патрон парчаси билан зарарланган. Ходимнинг харакатлари мехнат вазифаларини бажаришда содир этилмаганлиги сабабли (корхона фаолияти уларда ифодаланмаган), зарар учун мазкур ходимнинг узи мулкий жавобгар булиши керак, деб хисоблашади4 . Фикримизча, ушбу алохида холатда, етказилган зарар учун жавобгар шахсни аниклашни хал килувчи омили ходимнинг зарар етказувчи харакатни узининг мехнат функцияларидан ташкарида содир этганлиги эмас, балки корхона маъмурияти у ерда ишлайдиган фукароларнинг хаёти ва соглиги учун зарар етказилиш хавф кимдан мансабдор шахс ёки оддий ходимдан келиб чиккишидан катъий назар хавфсиз мехнат шароитларини таъминламаганлиги булиши керак. Шунинг учун, техника хавфсизлик коидалари, ишлаб чикаришда тозаликка риоя этилишини , мехнат мажбуриятларини бажаришда мехнат мухофазаси нормаларини бузган мансабдор шахс ёки хар кандай ходимнинг айбли хулк-атвори ташкилот (фукаро-иш берувчи)нинг айби мавжудлигини белгилайди5.

3 Коршунов Ю.Н. Возмещение ущерба, причиненного здоровью работника. - М.: Юрид. лит., 2007. - 119 с.

4 Гражданское право: Учебник. Ч. II / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: «Проспект», 2011. -698 с.

5 Шиктыбаев Т.Т. Деликтные обязательства по законодательству Республики Казахстан: дис. ... докт. юрид. наук. - Алматы: 2007. 320 с.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Иш берувчи томонидан фукаронинг хаёти ва соглигига зарар етказишда сабабий богланишни аникдаш маълум хусусиятларга эга ва бу холат унинг икки боскичли табиати билан тавсифланади. Биринчи боскич хавфсизлик ва мехнатни мухофаза килиш нормаларини бузишдан иборат жавобгар шахсларнинг ноконуний хатти-харакатлари ходимнинг (фукаронинг) хаёти ва соглигига хавф тугдирганлигини аниклашда ифодаланади, бу уз-узидан деликт жавобгарлигини келтириб чикармайди (оммавий жавобгарликдан фаркли уларок). Иккинчи боскич хавфли мехнат шароитлари ва мулкий йукотишларга олиб келган фукаронинг хаёти ва соглигига етказилган зарар уртасидаги сабабий богланишдан иборат. Факат сабабий богланиш иккала боскичининг мавжудлиги иш берувчининг деликт жавобгарлигини келтириб чикаради.

ХУЛОСА

Бу мураккаблик, айникса, иш берувчининг ноконуний хатти-харакати билан фукаронинг хаёти ва соглигига зарар етказувчи касб касаллиги уртасидаги сабабий богланишни аниклаш зарурати тугилганда яккол намоён булади. Бунинг сабаби шундаки, купинча ишлаб чикаришнинг узига хос хусусиятлари туфайли касбий касалликларнинг асосий сабаби (ходимнинг атроф-мухитидаги ифлосланиш, зарарли моддалар чикарилиши, шовкин пайдо булиши ва бошкалар, албатта, маълум чегаралар доирасида) норматив-хукукий хужжатларда конуний деб тан олинган.

REFERENCES

1. Исмоилов Ш.А. Ходимнинг етказган зарари учун иш берувчи жавобгарлигининг фукаролик-хукукий муаммолари: юрид. фан. номз. дис. ... автореф. - Тошкент: 2008. - 24 б.

2. Гражданское право: В 2-х т. Т. II. Полутом 2: Учебник / Отв. ред. проф. Е.А. Суханов. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: БЕК, 2012. - 424 с.

3. Коршунов Ю.Н. Возмещение ущерба, причиненного здоровью работника. - М.: Юрид. лит., 2007. - 119 с.

4. Шиктыбаев Т.Т. Деликтные обязательства по законодательству Республики Казахстан: дис. ... докт. юрид. наук. - Алматы: 2007. 320 с.

5. Azimjon, I. (2022). ZARAR-YURIDIK SHAXS ISHTIROKCHILARI VA BOSHQARUV ORGANLARI FUQAROLIK-HUQUQIY JAVOBGARLIGINING ZARURIY SHARTI SIFATIDA. Educational Research in Universal Sciences, 1(3), 114-118.

6. Имамов, Н. Ф. (2014). Авеста-источник гражданского права. Молодой

277

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ученый, (5), 353-355.

7. Topildiev, B., & Khursanov, R. (2021). Legal fact based on occurrence civil rights and obligations. Ilkogretim Online, 20(3).

8. Имомов, Н. (2020). ЭСТОППЕЛЬ И ЕГО ВЫРАЖЕНИЕ В ГРАЖДАНСКОМ ПРАВЕ. Review of law sciences, 2(Спецвыпуск), 43-48.

9. Топилдиев, Б. Р. (2019). ОСОБЕННОСТИ ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ПЕРЕДАЧИ ПРЕДПРИЯТИЯ В ДОВЕРИТЕЛЬНОЕ УПРАВЛЕНИЕ. ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ ОБЩЕСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЙ, 29-33.

10. Имомов, Н. (2019). ESSENCE OF CIVIL-LAW TOOLS IN THE ANTICORRUPTION SYSTEM. Юридик фанлар ахборотномаси, (3), 41-45.\

11. Топилдиев, Б. Р. (2017). Основные условия договора доверительного управления имуществом. Юрист, (9), 15-19.

12. O'G'Li, A. A. M. (2022). KORPORATSIYA USTAV KAPITALI FUNKSIYALARI VA UNGA OID MILLIY QONUNCHILIK NORMALARINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI. Academic research in educational sciences, 3(8), 109-113.

13. Имомов, Н. (2020). АНАЛИЗ НОВЫХ ПОДХОДОВ К ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫМ СРЕДСТВАМ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПО ЗАЙМОВЫМ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ. Review of law sciences, (3), 39-45.

14. Azimjon Abdumo'min o'g, I. (2022). XO'JALIK JAMIYATINI QAYTA TASHKIL ETISHDA KREDITORLAR MANFAATLARI KAFOLATINI OSHIRISH MASALALARI. INNOVATIVE DEVELOPMENT IN THE GLOBAL SCIENCE, 7(4), 220-224.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.