Научная статья на тему 'ФРУСТРАЦИЯНЫҢ ДАМУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТЕТІКТЕРІ'

ФРУСТРАЦИЯНЫҢ ДАМУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТЕТІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
127
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ФРУСТРАЦИЯЛЫқ МіНЕЗ-құЛЫқ / ФРУСТРАЦИЯғА ТОЛЕРАНТТЫЛЫқ ДәРЕЖЕСі / ФРУСТРАЦИЯЛЫқ ЖАғДАЯТТАР / қОРғАНЫС МОТИВТЕРі / АГРЕССИЯ ТЕТіГі

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Бапаева М. К.

Мақалада эмоциялық күйлердің бірі фрустрацияның пайда болуы, фрустрациялық мінез-құлықтың түрлері және олардың сипаттамасы берілген.Фрустрациялық күйдің ерекшеліктерін зерттеген шетелдік, ресейлік ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалынған. Фрустрацияның құрылымы жүйелі топтастырылып, олардың адамның жас және тұлғалық ерекшеліктеріне, өмірлік тәжірибесі мен тәрбиесіне, мінез бітістері мен өзінің кикілжіңдерін ұғыну дәрежесіне, толеранттылығының деңгейі мен басқа да ішкі факторларға байланысты болатындығы қарастырылған.Сондай-ақ фрустрация жағдайындағы тұлғаның негізгі қорғаныс тетіктерінің кешеніне талдау жасалынып, олардың әрқайсысына нақты анықтамалар берілген.Фрустрацияның көрініс беруінің жеке-дара ерекшеліктері, сыртқы факторлар саналатын импунитивті, интрапунитивті, экстрапунитивті түрлері немесе индивидтің жеке дара ерекшеліктері, тәжірибесі, патологиялық қорғаныстарды сипаттайтын ішкі факторларға байланысты болады. Сонымен фрустрацияланған мақсаттардан саналы бас тартып, оның жаңа, едәуір қолайлы, қол жетімді түрлеріне бағдарлану нағыз адами бейімделудің жоғарғы түрі саналады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CAUSES OF DEVELOPMENT AND PSYCHOLOGICAL MECHANISMS OF FRUSTRATION

The article considers the causes of the manifestation of the emotional state as frustration, the types of frustration behavior and their characteristics. Also has given an analysis of foreign, Russian works investigated features of the state of frustration. The model of frustration is systematically structured, the influence of frustration on the age and personality characteristics of a person, life experience and upbringing, personality traits and the level of awareness of personal conflicts, the level of tolerance and other internal factors are considered. At the same time, analysis to complex of basic defensive individual’s mechanisms in the states of frustration is given and definitions are given to each of them. Individual features of manifestations of frustration, impunitive, intropunitive, extrapunitive types of frustration, which are external factors or individual characteristics of the individual, his experience, pathological protection in the form of internal factors. A conscious refusal of frustrated goals, and a focus on its new, most comfortable species, is the highest human adaptation.

Текст научной работы на тему «ФРУСТРАЦИЯНЫҢ ДАМУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТЕТІКТЕРІ»

ГТАХР: 15.21.41

ФРУСТРАЦИЯНЬЩ ДАМУ СЕБЕПТЕР1 ЖЭНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ТЕТ1КТЕР1

М.К. Бапаева пс.г.к., профессор м.а.

Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi Алматы, Казацстан, email: [email protected]

Мацалада эмоциялыц кYЙлердiн 6ipi фрустрациянын пайда болуы, фрустрациялыц мшез-ц^лыцтын тYpлеpi жэне олардын сипаттамасы беpiлген. Фрустрациялыц кYЙдiн еpекшелiктеpiн зерттеген шетедщк, pесейлiк галымдардын енбектеpiне талдау жасалынган.

Фрустрациянын ц^рылымы жYЙелi топтастырылып, олардын адамнын жас жэне т^лгалыц ерекшелжтерше, вмipлiк тэжipибесi мен тэpбиесiне, мшез бiтiстеpi мен взiнiн кикiлжiндеpiн ^гыну дэpежесiне, толеранттылыгынын денгейi мен басца да шш факторларга байланысты болатындыгы царастырылган.

Сондай-ац фрустрация жагдайындагы т^лганын негiзгi цорганыс тетiктеpiнiн кешенiне талдау жасалынып, олардын эрцайсысына нацты аныцтамалар беpiлген.

Фрустрациянын квpiнiс беpуiнiн жеке-дара ерекшелжгер^ сыртцы факторлар саналатын импунитивп, интpапунитивтi, экстpапунитивтi тYpлеpi немесе индивидтщ жеке дара еpекшелiктеpi, тэжipибесi, патологиялыц цорганыстарды сипаттайтын iшкi факторларга байланысты болады. Сонымен фрустрацияланган мацсаттардан саналы бас тартып, онын жана, едэуip цолайлы, цол жетiмдi тYpлеpiне багдарлану нагыз адами бейiмделудiн жогаргы тYpi саналады.

Туйт свздер: фрустрациялыц мтез-цулыц, фрустрацияга толеранттыльщ дэрежесi, фрустрациялыц жагдаяттар, цорганыс Momuemepi, агрессия тетт, сублимация, рационализация

Каз1рп кезенде психология гылымында стресс, мазасыздану, аландаушылыц, регидтшк жэне фрустрация сияцты психикалыц ^йлерге ерекше мэн бершуде. Фрустрация адамнын кейб1р цажеттшктерд1 цанагаттандыра алмаган жагдайларда пайда болатын жагымсыз психикалыц куй. Н.Д.Левиттщ пЫршше, фрустрация алга цойган мацсатца цол жетюзуде немесе нацты м1ндеттерд1 шешу барысында туындайтын циыншылыцтардын эсершен пайда болган кYЙзедiстеp мен мшез-цулыцца тэн ерекшелштермен ягни квщлдщ цалуы, решш, вкшш, ыза, наразылыц, Yмiтсiздiк тYpiнде квршю беред1 [1].

Квптеген зерттеушшердщ аныцтамалары бойынша д1ттеген мацсатца жетуде кедергшерд1 женуге тырысу фрустрациялаушы жагдаяттын цажетп белгшер1 саналады, мэселен, мацсатца жетудеп кедергшер физикалыц, биологиялыц, психологиялыц жэне элеуметпк-мэдени болып бвлшедь Адам вм1ршдеп фрустрациялаушы жагдаяттарга байланысты кYЙдеp баршылыц. Фрустрациялыц жауап берудщ б1рнеше тYpдеpi аныцталган:

- цозгалыстын цозуы - мацсатсыз жэне ретс1з реакциялар;

- апатия (Р. Баркер, Т. Дембо жэне К. Левиннщ зерттеулер1нде фрустрациялаушы жагдаятца тап болган баланын б1р1 жерге жатып алып, твбеге царап жатып алады) [2];

- агрессия жэне деструкция (кез келген фрустрация агрессияга тYpткi болады деген болжам жасалынган эр1 бул реакция жи квршю береди Мысалы Йель университетшщ психологтары фрустрация жагдайына душар болган студенттердщ жауаптарын зерттеу барысында фрустрация орын алган 145 жагдайда 113 рет агрессиямен жауап бершген: свзбен царсыласу, кшалау, фрустрацияга себепш1 болган адамга кYш кврсету);

- стереотипизация — белгшенген мшез-цулыцты квзс1з цайталау; цорганыс теттнщ цосылуы.

- регрессия - индивидтщ вм1р жолында бурындары басым болган мшез-цулыцтын царапайым тYpдеpiне оралу.

Фрустрациянын мшез-цулыцтагы «салдары» немесе фрустрациялыц мшез-цулыц фрустрация кYЙi жайлы ацпараттыц цажет квзше айналуы мYмкiн. Онын экстрапунитивт1, интрапунитивт жэне импунитивт тYpлеpi кездеседь

Экстрапунитивт мшез-цулыц агрессивт реакциялармен байланысты. Ашушандыц, ыза, цырсыцтыц, вюну - адамды квздеген мацсатца цайткен ^нде де жетуге умтылдыруы мYмкiн. Мшез-цулыцтын цалыпты икемдшп жогалып царапайымдалады, бурында эдет болган тYpлеpi квршю бере

6aCTa^bi. Сонымен ^rap aдaм eзiнiц сэтсiздiктеpi Yшiн eзiнен бacкaныц бapлыFын, жaFдaйды, eзге aдaмдapды кiнaлaйды.

Интpaпyнитивтi мшез-к¥лык бapысындa aдaмдa мaзacыздык, т¥нжыpaцкылык, т^йьщтьщ бaйкaлaды. Сэтсiздiктеpiн тек eзiнен Farn кepедi, кызыFyшылыктapы шектеле бaстaйды, тaлaптaнy децгеш тeмендейдi, кей жaFдaйлapдa e3rn кдбшетаз сaнaп, сaлы cyFa кетш, бapлыFынaн 6ac тapтaды. Импyнитивтi мiнез-к¥лыктa aдaм жaFдaятты мaцызcыз немесе овдй тYзелетiн деп кaбылдaйды.

Фpycтpaциялык мшез-^лыщтыц сипaты aдaмньщ жеке-дapa психологиялык еpекшелiктеpiне де бaйлaнысты. Мысaлы, жYЙке-жYЙесi элаз aдaмдapдa фpycтpaцияныц интpaпyнивтi тYpi бaйкaлca, жYЙке-жYЙесiнiц кYшi Ryarra aдaмдap эктpaпyнитивтi тYpiне бейiм келедi. Б^л жaFдaйдa aдaмньщ тэpбиесi мен жеке дapa кacиеттеpiнщ де ыкпaлы зоp.

Фpyстpaция — ецcеpiлмейтiн киындыктapдaн тyындaFaн жэне мшез-к¥лыктьщ еpекшелiктеpi мен кYЙзелiстеpiнде rapirnc беpетiн пcихикaлык кYЙ. Фpyстpaция pенiш, кYЙiнy, eкiнiш, aшy, тоpыFy, жaбыFy,бyлыFy, жaбыpкay, arçcay, кямыгу, кaЙFы, 3ap, кYнэ сынды эмоциялы кYЙлеp apкылы кepiнiс беpедi.

Психологиядa фpycтpaциялык ^йдщ дaмyынa т¥paктылыкты белгiлеy Yшiн «фpyстpaцияFa толеpaнттылык» ¥Fымын aлFaш pет С.Розенцвейг колдaнFaн. M¥44a т¥ЛFaньщ фpyстpaцияFa толеpaнттылык дэpежеciнщ ыкпaлы бaйкaлaды жэне фpyстpaция кYЙiн же^ Yшiн колдaнылaтын ^pFamic тетiктеpi сипaттaлaды [3].

Фpycтpaция ^шнщ ^вдеятей^ к¥Pылымы тypaлы т¥жыpымдaмaны A.A. Нaлчaджян ¥cынaды. Ол фpycтpaцияFa пpоблемaлык фpycтpaциялayшы жaFдaятты, сол жaFдaяттaFы т¥ЛFaньщ пcихикaлык кYЙiн жэне жaFдaяткa жayaп pетiнде кepiнic беpетiн ^pFamic тетiктеpiнiц кешенiн косып ^^отуд ^^raFa^ Фpycтpaция теоpияcыньщ дaмyы Yшiн оныц кез келген aзды-кeптi фpycтpaциялayшы жaFдaяттa т¥ЛFa 6ip Faнa окшayлы тетшпен Faнa емес, 6ipi жетекшi екшшю к¥Pылымдык peлдi aткapaтын коpFaныc pеaкциялapыньщ кешенiмен жayaп беpедi деген идеясыньщ мэнi мaцызды болды

[4].

Ол, э^есе кapкынды элеyметтiк eзгеpicтеp кезещнде т¥тacтaй элеyметтiк там^дья фpycтpaцияcы оpын aлyы мYмкiн деп болжaFaн. Элеyметтiк топтap мен оны к¥Payшы жеке дapa индивидтеpдщ фpycтpaцияcыныц ¥кcacтыктapы мен aйыpмaшылыктapы кeп жaFдaйдa сол топтapдыц ayызбipшiлiriнщ децгешне бaйлaныcты болaды. Оц^й жaFдaйдa топтык жэне жеке-дapa ^щл-^^ KоpFaныc тетiктеpiнiц топтык жэне жеке-дapa кepiнic беpy кaлыптacyы жэне т.c.c.бipшaмa жaкын болaды.

Эз зеpтеyлеpiнде М.А. М^тчян фpycтpaцияньщ к¥Pылымын одaн эpi кецейте тYCтi. Ол фpycтpaцияны кейiнipек жaцa фpycтpaциялapдыц кaлыптacyынa негiз болaтын aлFышapттapымен бipге, т¥ЛFa к¥PылымындaFы caлдapы бойыншa тaлдayды оpынды деп есептед^ eйткенi т¥ЛFaныц эpтектi зиянды ыкпaлдapFa толеpaнттыFыныц децгешн тeмендетедi. Ондaй caлдapдыц apacындa бipiншi кезекте толымсыздык кешеш жэне aдaмньщ деpбеc т¥ЛFacыньщ жоFapы к¥ВДыль^ы ceз етiлyде.

Фpycтpaцияньщ кецейтшген к¥Pылымы тeмендегiдей жiктеледi:

- пcихикaлык кyaткa кaнык мaкcaттapдьщ тYзiлyi жэне олapмен деpбеc ^шишн^ мэшнщ бaйлaныcтыpылyы;

- мaкcaттapды фpycтpaциялaйтын жaFдaяттapдыц тyындayы, сол мaкcaттapFa кол жеткiзy мYмкiн емес екендiгiн ¥Fынy;

- ^pFamic тетiктеpiн колдaнy (aгpеccия, cyблимaция жэне т.с.с.);

- жеке-дapa психологиялык жэне элеyметтiк-пcихологиялык caлдapы (мшездщ еpiктi бЫст^ш^, толымсыздык кешендеpiнщ немесе т¥ЛFaньщ жоFapы к¥ВДыль^ыньщ кaлыптacyы, болaшaккa Yмiттiц жоFaлyы немесе этaлонды элеyметтiк топтapдa конфоpмдылыктьщ кYшеюi жэне т.с.с.) [5].

Фpycтpaцияньщ м¥ндaй к¥Pылымдык блоктapыньщ жеке-дapa aйыpмaшылыктapы 6ap жэне aдaмньщ жac шaмacынa, жинaктaFaн eмipлiк тэжipибеciне, aлFaн тэpбиеciне, мiнез бiтicтеpiне, eзiнiц кикiлжiцдеpiн ^ыну дэpежеciне жэне т¥ЛFacыньщ еpекшелiктеpiне, толеpaнттыFыньщ децгешне жэне бacкa дa шю фaктоpлapFa бaйлaныcты болaды. Сонымен 6ipre фpycтpaциялык жaFдaятпен т¥ЛFaны ынтaлaндыpaтын дэл кaндaй Ryarrarç тежелгенiн бiлген де мaцызды. Шынaйы aдaмдык фpycтpaциялap биологиялык кaжеттiлiктеpдiц емес, кeп жaFдaйдa aдaмныц элеyметтiк-психологиялык кaжеттiлiктеpi мен к¥ВДылык бaFдapлapыньщ тежелгенiне бaйлaныcты болaды. Aдaм

Ka^b^ip K^errrnKKe birna^i тyындaп, нaкты зaттык iс-эpeкeт apкылы оны кaнaFaттaндыpyFa дeнe нeмeсe психикaлык мYмкiндiктepi болмaFaн жaFдaйдa тyындaйды. Ондaй фpyстpaциялapдыц жинaктaлyы кaйсыбip коpFaныс тeтiктepiнiц колдaнылyынa нeмeсe оныц iлгepiдeгi дaмyынa, бaFыттылыFынa, aдaмды коpшaFaн жaйлы нeмeсe жaйсыз элeyмeттiк aхyлFa бaйлaнысты кypылымыныц пaтологиялык кaйтa кypылyынa yлaсyы мYмкiн.

ФpyстpaцияFa тэн сыpткы сeбeптepгe тyлFapaлык дay-дaмaйлap, олap eз кeзeгiндe iшкi кикiлжiцдepдiц тyындayынa сeбeпшi болады, eйткeнi элeyмeттiк оpтaмeн кякты'ыс, кapсылыккa кeздeсy болaшaк ^-ape^ir^ мотивi peтiндe тyлFaлык жэнe топтык кундылык бaFдapлapдыц apaсындa тaцдay жaсay кaжeттiлiгiнe экeлeдi. Тэpбиeнiц дypыс болмayы жeкe жэнe топтык мaксaттapдыц жэнe кундылык бaFдapлapдыц apaсындa Yйлeсiмсiздiктi тyдыpып, ^ш^ген бaскa дay-дaмaйлapдыц aлFышapтынa яFни фpyстpaцияFa aйнaлaды. ТyлFaныц элeyмeттeнyiнiц бapысындa дaмy жолындaFы тyлFaFa бypыс тypFыны колдaнy apкылы дay-дaмaйлapдыц тyындayынa тypaкты aлFышapт-фpyстpaциялapды кaлыптaстыpып aлмay Yшiн бapлык жaFдaйлap жaн-жaкты eскepiлyi тиiс.

Фpyстpaция кeп жaFдaйдa aдaмныц eзiнiц KS^rne, оныц мaзмyны мeн нэтижeлepiнe кaнaFaттaнбayынbщ сaлдapынaн дa дaмиды. Адaм eз мYмкiндiктepiн толык пaйдaлaнбaFaндыFын, «гeнeтикaлык жоспapыныц» толыктaй жYзeгe aсыpылмaFaндыFын сeзiнe бaстaйды, яFни eзiн-eзi кeмeлдeндipy кaжeттiлiгi кaнaFaттaндыpылмaйды. Адaм eмipдiц бipaз aсyлapын eqœprn, eзiнiц мYмкiндiктepiн бapыншa aшa aлмaFaндыFын yFынFaндa eзiнiц eмipлiк кYш-кyaтын тeккe жyмсaп, одaн дa жaксы жумыс жaсaй aлaтындыFы жaйлы ойлaнa бaстaйды.

Cтpeсс жaйлы шмнщ нeгiзiн кaлayшы Г.Ceльe осы тypFыдa: «Адaм кapтaйып, мaнсaбыныц aяктaлyынa жaкындaFaндa eз жeтiстiктepiнiц мaцыздылыFынa кYмэндaнa бaстaйды. Ол элдeнeнi eдэyip жaксыpaк жaсaй aлFысы кeлгeндiгi жэнe жaсayFa мYмкiндiгiнiц толык жeтeтiндiгi жaйлы ойдaн кYЙpeп, Yмiтсiздiк сeзiмiнe дyшap болaды. Ондaй aдaмдap eмipiнiц кaлFaнын eз сэтсiздiктepiнщ сeбeбiн элдeкiмдepдeн кepiп элeк болaды, eзiнeн бaскa eзгeдeн кepyгe болмaйтындыFын мойындaмay Yшiн aшyлaнып, жaFдaйдыц болмaFaндыFынa, мaсыл болFaн отбaсылык мiндeттepгe кYцipeнeдi» [6].

Ецщ фpyстpaцияныц сyбъeктивтi дeтepминaнттapын a^i^ra^i^ Фpyстpaцияныц тyындayы жэнe оныц aйкындылыFы объeктивтi жaFдaйлapмeн Faнa eмeс, тyлFaныц epeкшeлiктepi мeн оныц фpyстpaцияFa толepaнттыFымeн - «шыдaс бepy кaбiлeтiнe» дe бaйлaнысты болады. Адaмныц eмipлiк тaптaypындapы eзгepiскe yшыpaFaндa кeп жaFдaйдa кaжeттiлiктepдiц YЙpeншiктi кeшeнiнiц кaнaFaттaнyы бyзылaды. Осы тeктeс YЙpeншiктi жaFдaйлap эскep кaтapынa шaкыpылFaндa, тypFылыкты мeкeн жaйды ayыстыpFaндa оpын aлaды. Yйлeнy тойы сиякты кyaнышты сэттiц eзi дe фpyстpaциялayшы эсep eтyi ыктимад eйткeнi кaлыптaскaн бaйлaныстap Yзiлeдi, мiнeз-кyлык тaптaypындapы бyзылaды.

Iшкi кикiлжiцдep дe фpyстpaцияныц сyбъeктивтi сeбeпшiсiнe aйнaлyы мYмкiн.Осы оpaйдa К Лeвин оныц тepт типiн aжbIpaтaды:

1. Mэнi бойыншa тeц дэpeжeлi мYмкiндiктepдiц кaктыFысы нeмeсe eKi тaцдayдыц apaсындa кaлып, aдaмныц кызыFyшылыFы бipiнeн-бipi aсып тYCкeн, aлaйдa eкeyiнe бipдeй кол жeткiзyгe болмaйтын жaFдaЙFa тaп болFaндa; дay-дaмaйлapдыц, кикiлжiндepдiц осы тeктeс тYpлepiнiц epeкшeлiгi aдaм кaндaй тaцдay жaсaсa дa жeцiс тaбaды, сол сeбeптi мyндaй кaктыFыс элсiз фpyстpaцияFa yшыpaтaды.

2. Mэнi бойыншa тeц дэpeжeлi тepiс мYмкiндiктepдiц кaктыFысы нeмeсe eKi жaйттыц жeцiлдeyiн к^гау жaFдaйы: aдaм жaFымсыз eKi мYмкiндiктiц 6ÍP^ тaцдayдыц aлдындa кзлады; кaндaй тaндay жaсaсa дa aдaм жeцiлiс тaбaды, сондыктaн кaктыFыстыц мyндaй типтeгi фpyстpaция eц кyaттысы сaнaлaды. Myндaй pea^^ кeп жaFдaйдa кaшy эpeкeтiнe экeлeдi, ол мYмкiн болмaсa aшy ыта кepнeйдi.

3. ЖaFымды-тepiс мYмкiндiктep apaсындaFы дay-дaмaй, нeмeсe «тaццay мэсeлeсi» яFни мaксaттыц жaFымды api тepiс жaFы дa бap, мысaлы токaш нeмeсe тэттi нaн жeгiц кeлeдi, бipaк толып кeткiц кeлмeйдi жэнe т.с.с; дay-дaмaйдыц дэл осы тYpi eмipдe жиi кeздeсeдi. Осы тeктeс кaктыFыстapдыц тYЙiнiн шeшкeндe aлFaшындa жaFымды бeтбypыс бaсымдылык тaнытaды - aдaм ниeт-тiлeгiнe жол бepeдi, бipaк кeйiннeн тaндayдыц дypыс болмaFaндыFынa бaйлaнысты eкiнiш оpын aлaды. Дay-дaмaйлapдыц осындaй типiндeгi фpyстpaцияныц кyaты оpтaшa болады [7].

Эpинe фpyстpaция кYЙi бipдeн оpын aлмaйды, оныц пaйдa болуы фpyстpaциялык тaбaлдыpыкты жeцyмeн сипaттaлaды. Ол бipкaтap сэттepмeн aныктaлaды:

- кaнaFaттaнбayшылыкты кaйтaлay: кaнaFaттaнбayшылык кaйтaлaнFaндa (сэтсiздiктe) eткeн

шадтагы сэтшздштен калган эмоциялы кYЙмен посылу;

- данагаттанбушылыдтыц терендiгi: дажеттшк негурлым дуатты болса, фрустрация табалдырыгы соншалыдты темен болады;

- эмоциялы дозгыштыд: ол негурлым жогары болса, фрустрациялыд табалдырыд согурлым темен болады;

- адамныц талаптану децгешнщ децгеш, оныц жетютшке эдеттенуi: талаптану децгеш негурлым жогары болса эрi адам сэтсiздiктi узагырад кешiрген болса, оныц табалдырыгы да соншалыдты темен болады;

- ю-эрекеттщ кезецi: егер кедергi iс-эрекеттiц басында пайда болса, агрессияга, сэтсiздiкке адам дорытынды кезецде кездескенмен салыстырганда элсiздеу керiнiс бередi.

Фрустрация кYЙiнiц салдарына тодталайыд. Фрустрация адамныц iс-эрекетiне эрдилы ыдпал етуi мYмкiн. Кейбiр жагдайларда ол мотивтiц дуатын арттырып, адамды уадыты бойынша алыс мадсатда дол жеткiзуге ынталандыруы мYмкiн. Алайда ондагы мшез-дулыдтыц далыптары дорганыс тетiктерiн долдана отырып, импульсивтi эрi иррационалды сипатта болуы мYмкiн. Адам алмастырушы эрекеттердщ кемегiмен даулы жагдаяттан дашуы мYмкiн (тиым салынган немесе дол жетсмшз мадсат ойша жYзеге асырылады немесе жартылай гана шешiмiн табады, не болмаса езге удсас мiндет шешiледi), немесе iс-эрекеттен мYлде бас тартады.

Фрустрация адамга ынталандырушы ыдпал еткен ^ннщ езiнде де оныц эсершен жYзеге асырылган мшез-дулыд тYрлерi эдетте импульсивтi жэне иррационалды (ойсыз) сипатта болады. Сол себепт сэтсiздiктiц немесе жетютшке жете алмаудан адамда пайда болган агрессия мен депрессияны элшрету дажет. Фрустрациялыд кYЙдi кешiру тэсшдершщ бiрi шешiлуi диын мiндеттi едэуiр жецiл тYрiне алмастыру. Нелiктен мадсатда дол жеткiзiлмегендiгiн тYсiндiру келесi бiр оцтайлы эдiстердiц бiрiнен саналады.

Фрустрация жагдайындагы тулганыц негiзгi дорганыс тетштерш Yш топда жiктейдi: керi шепну тетштерц агрессия тетiктерi; ымырашыл жэне алмастырушы тетштер.

Фрустрациялыд жагдайларда адам фрустраторлардыц ецсерiлмейтiн дуатыныц салдарынан керi шегiнуге мэжбYP болады. Киял керi шегiнудiц эдеттегi тетiктерiнiц бiрi, мэселен, ез мадсаттарын жYзеге асыру барысында сэтсiздiкке ушыраган адам талап- тшектерш ойша жYзеге асырган жагдаяттарды елестете бастайды, шынайы емiрдегi мYмкiндiктерiн шектеген физикалыд жэне психологиялык кедергiлерден еркш сезiнуге тырысып багады. Киялдагы жагдаяттарда фрустраторлар еш диындыдсыз жецiледi. Киялдыц осы тектес алмастырушы дызмет адамныц психикалыд денсаулыгын садтауга кемектесетiндiгi сезшз, эрi Т. Шибутанидiц пiкiрiнше, адамга тэн далыпты феномен саналады. ТYC керу де ырыдсыз диялдыц мацызды бiр тYрi болгандыдтан олар да дорганыс дызметш атдаруы мYмкiн.

Психологияда керi шегiнудiц егжей-тегжейлi зерттелген тетшнщ бiрi - регрессия. Корганыстыц бул тYрi фрустрациялаган тулганыц бейсаналы тYPде езiнiц дамуындагы ерте кезецдерiне оралып, фрустратордан дорганыс iздеу эрекетiнен байдалады. Ол да далыптасдан эдеттер мен бешмделу тэсiлдерi шынайы емiрдiц жагдайларымен дарама-дайшылыдда тап болгандагы адидаттан дашуы, дегенмен ол да мшез-дулыдтыц далыпты тYрi саналады.

Санадан жагымсыз ойларды ыгыстыру, адамдардыц кYнделiктi долданатын дорганыс тетiктерiнiц бiрi. Психоанализде бул дубылысда даншалыдты мацызды релдiц тиесiлi екецщп белгiлi. Ыгыстыру тетiгi унамсыз жайттар мен жагымсыз одигаларды умыту, тштен езiмiзге унамайтын жэне тiлектерiмiздiц жYзеге асырылуына кедергi келтiретiн дYниелерден зейiнiмiздi саналы турде тазарту жагдайларымен де тYсiндiруге болады.

Психологияда «дорганыс мотивЬ> аталатын дорганыс тYрi дызыгушылыд тудыруда. К.Обуховский бойынша мотив екi элементтен дуралады: iс-эрекет багдарламасынан жэне ю-эрекет мадсатынан [8]. Алайда багдарламаныц мотивпен нусдаланган мадсатты жYзеге асыруга дабшетп бола бермейтiндiгiн ескеру дажет. Мадсат алдамшы болуы мYмкiн, бiрад ол багдарламаны жYзеге асыруды жалгастыру Yшiн дажет. Кррганыс мотивтерiнде рационализация жэне тагы басда элементтер бар. Кандай жагдайда да мундай кYPделi де дызыдты дубылыс эрi дарай зерттеуд талап етедi. Корганыстыц тагы бiр тYрi агрессия тYрiнде керiнiс береди Агрессивтi мiнез-дулыд бул — фрустрациялаушы, даулы, диын жагдайдан бас саугалау. Мундай мiнез-дулыд эртYрлi керiнiс бередк кYрделi мiндеттерден, жауапты тапсырмалардан дашу, бадылау жумысы болса сабадтан дашу, Yйден дашып кету жэне т.с.с.

Этшштен бас тарту, тиым салу, цауш тецщру, тш тигiзе отырып, келюпейпндшн бiлдiру; адамды кiргiзбейтiн, цуып шыгатын, жабысып, мазасын алатын, шабуыл жасайтын жэне т.с.с. жагдайлар - барлыгы субъектшщ нацты эмоцияларын - екшш, ренiш, ыза, наразылыц, цаhар тудырып, агрессивтi мшез-ц^лыц мотившщ цалыптасуына непз болады. М^ндй кYЙлердi кYЙзелy психикалыц цысымды элсiретy цажеттшшн тудырып, абстрактш мацсаттыц цалыптасуына ^ласады: ягни ренж^кен адамды жазалау, оны даудыц басы ретшде жою, цорлау, зиян кел^ру, езшщ ар намысын сацтап цалу тэсiлiн аныцтау. Мшез-ц^лыц тэсшшщ тацдалуы сыртцы жагдайлармен эрi адамныц тэрбиешмен, тэжiрибесiмен де аныцталатын болады. Олар аталмыш кезецде тiкелей агрессивтi мшез-ц^лыцты, вербалды эрi физикалыц тYрiн де жанама-агрессивт тYрiне алмасытырып, оган тосцауыл болады.

Фрустрациялыц теория бойынша агрессия эрцашан да фрустрацияныц салдарынан орын алады, ал фрустрация эрдайым агрессига ^ласады. Б^л т^ргы аса дэлелдi бола цойган жоц. Л. Берковитц бойынша фрустрациядан кешн оятушы ц^рылым ретiнде ашу жYредi, ал оныц соцынан агрессивтi реакцияны iске цосатын тiтiркендiргiштер орын алады. Ашу субъектшщ эрекетi багытталган мацсаттарга цол жетюзу б^гатталганда туындайды. Алайда кептеген психологтар б^л теорияны аса цолдай цоймайды. Мысалы, А. Бандура ашулану эмоциясыныц агрессияныц цажетп, не жеткiлiктi шарты емес деп есептейдi. Агрессивтi мшез-ц^лыц Yйретy теориясыныц т^ргысынан эрi мотивацияныц когнитивтiк теорияларыныц т^ргысынан да тYсiндiрiледi. Сyбъектiнiц мшез-ц^лыцыныц мiндеттi стандарттарына багдарлануы мацызды (мысалы, Х1Х гасырда дворяндар ар намысына цорланганда ренжткен адамды дуэльге шацыруга мiндеттi болса, цогамныц теменгi сатыларындагы адамдарда ондай дэстYP болган жоц). Сол себепт бiр гана жагдаят элдекiмдi агрессивтшкке экелсе, екiншi бiреy Yшiн ол мацызды болмауы мYмкiн [9].

Субъектшщ тандаган мшез-ц^лыц тэсiлiне царай вербалды жэне физикалыц агрессия ажыратылады. Ондай мшез-ц^лыцтыц Yшiншi, дербес тYрi жанама агрессия деп аталады. Жеке жагдайларда фрустраторга цатысты ашыц агрессивтi мшез-ц^лыц бейiмделyдiц шынайы тYрi болуы мYмкiн, алайда цогам ондай реакцияныц дерею тYрлерiне жол бермейдi. Сол себепт агрессия жанама тYPде керiнiс берш, шынайы фрустратор анаг^рлым элсiз нысанга алмастырылады. Б^л ц^былысты спорттыц ойындардан жэне iс-эрекеттiц элеyметтiк цолайлы тYрiнен байцауга болады. Барлыц жагдайларда фрустрацияланган т^лга ез циындыгыныц себепшiсiнен «еш алуга» цолайлы «эдютЬ> табады деуге болады.

Е.П. Ильин жогарыда керсетшген топтастыруды аса цолайлы деп есептемейд^ ейткенi оныц пiкiрiнше вербалды эрi физикалыц агрессия да жанама болуы мYмкiн. Мысалы, бiрiншiсi жацын адамдарымен ^рысцанда адам «шшен» салгыласу тYрiнде керiнiс бередi. Оныц ез кезегшде даулы жагдайга еш цатысы болмауы мYмкiн. Екiншiсi, кетiп бара жатып, еикп тарс жабу, цатты ашудан Yстелдi ж^дырыцтап, ^ру, заттарды лацтыру, сындыру жэне т.с.с.керiнiс берyi ыцтимал. Е.П. Ильин тура жэне жанама вербалды агрессияны, сондай-ац тура жэне жанама-физикалыц агрессия туралы айтцан цисынды деп есептейдi. Олар эрцилы дэрежеде кершю берyi мYмкiн, немесе кершю беруге бейiмдiлiгi эртYрлi болуы мYмкiн: жанама вербалды агрессия жанама физикалыц агрессияга цараганда екi есе айцындылыцпен керiнiс бередi; сонымен бiрге ер адамдарда физикалыц агрессия, ал эйелдерде - жанама вербалды агрессия басым (ол ез кезегшде эдебиетте сипатталган ер адамдардыц агрессиясы эйелдерге цараганда басымдырац деген мэлiметтердi нацтылайды); екшшщен, жанама вербалды агрессияныц керсеткiштерi агрессияныц цалган басца тYрлерiнiц керсеткiштерiмен аса кеп айцаса бермесе, жанама физикалыц агрессияныц керсеткiштерi агрессияныц цалган басца тYрлерiнiц керсеткiштерiмен (тiкелей вербалды жэне тшелей жанама агрессиямен) сенiмдi байланыста болады [10].

Осылайша, кешендi психологиялыц феномен ретiнде агрессивтi мшез-ц^лыц туралы сез цозгауга болады. Алайда, кептеген шетелдш авторлар сияцты агрессивтi мшез-ц^лыцты оган бейiмдiлiкпен (интегралды т^лгалыц ^й ретiндегi агрессивтiлiкпен) жэне агрессивтi мшез-ц^лыц (даyкестiк) мотивiнiц цалыптасуын жецiлдететiн немесе циындататын езге де т^лгалыц сипаттамалармен шатастыруга болмайды,

Эш алу - ешпецщ агрессияныц ерекшi тYрi, оган агрессияны сэл кдарш керсету тэн. Оныц мацсаты уацыты келгенде решш, цаЙFы-цасiреттiц есебiн алу. Эш эрцилы болуы мYмкiн. Тiптен еш алу оЙFа цонбайтын эрекеттердi жYзеге асырyFа ^ласуы да эбден мYмкiн. Мысалы, кене грек

ацызында керсетшгендей Медея Ясон есiмдi ^йеушен еш алу Yшiн, балаларын елпруден басда еш алу жолын таба алмаган сиядты.

Аффективтi мiнез-дулыдтыц непзш адам Yшiн емiрлiк мацызы бар дайсы^р дажеттiлiктерiн данагаттандыра алмаудыц салдарынан туындаган терiс эмоциялы кYЙзелiстер дурайды. Талаптану децгейi жогары болганда орынсыздыд аффектiсi орын алады. Адам Yшiн езiнiц шарасыздыгын мойындау езiн-езi багалау дабiлеттiгiн садтау дажеттiлiгiне дарсы келумен тец. Бiрад ол оган жол берпс келмейдi. Осы туста жетютшке деген орынсыз реакция туындайды, ол аффективп мшез-дулыд тYрiнде кершю бередi. Ол датты ренжу, дырсыгу, негативизм, туйыдтыд, эмоциялыд турадсыздыд тYрiнде керiнiс бередi. Мундай жагдайдагы аффективп реакция дорганыс тYрiнде дызмет етедь

Шагымдану - басда адамдарга немесе «инстанцияларга» бастамашыл етiнiш бiлдiру, шагымдану дау-дамайды пайда болган кYЙзелiстерiмен белюу умтылысымен аныдталады; ол адам езш ренжiткенде немесе устанымы езге адамдардыц устанымына сэйкес келмей, кYЙзелiске душар болган жагдайларда ересект езара тYсiнiстiкпен дарауга жэне жанашырлыдда шадыру мадсатында туындаган дажеттiлiк.

Жиi дайталанган фрустрациялар тулгадагы турадты агрессивтiлiктi тудыруы мYмкiн. Мундай дубылыс психопатологияда досымша Yшiн нысандарды iздеген «еркiн жYЗген» ашу атауымен белгiлi. Адам сырттай фрустрациялаушы жагдайларда езiн даударсыз сезiнгенде агрессивтшп езiнiц тулгасына багытталады. мундай жагдайларда кебшде езiн орынсыз сынау, сирек жагдайларда - ез-езiне дол жумсау эрекеттерi орын алуы мYмкiн.

Фрустрациялаушы ыдпалын жоя алмайтын агрессормен удсастыд тетiгi фрустрациялаушы тулга элиздшнщ белгiсi саналады. Мундай тетiкпен кеп жагдайда фашистiк концентрациялыд лагерьлердегi сатдындыд жагдайларын тYсiндiруге тырысады.

Адам езшщ фрустрациялану сезiмiн элсiрету Yшiн езгелердщ жагдайы езiнен де нашар деп сендiру (адамгершiлiк-саяси есеюiнiц децгейi жеткшкн болмаганда), кейде тiптен езгенiц дайгысына дуанган жагдайлар агрессияныц енжар тYрiне жатады. Бул дубылысты данагаттангысыздыд бага алган одушылардан байдауга болады: олар сэтаздштершщ себебiн тYсiндiргеннiц орнына сол тектес сэтаздшке душар болган басда одушыларга назар аударуга тырысады.

Адам жш эрi узад мерзiмдi фрустрациялардыц салдарынан дордыныш пен мазасыздыдтыц турадты психикалыд ^йше душар болып, мшез-дулды езiн-езi доргауга багытталган жагдайлар да агрессия тенпмен байланысты. Ондай тулга жагдайды дурыс багалауга дабiлетсiз болып, ешдандай дажеттiлiк туындамаса да агрессияга жол беруi мYмкiн. Осылайша, узад мерзiмдi фрустрациялар адамныц мiнез-дулдын айдын иррационалды етедi.

Агрессивтi мiнез-дулыдтыц эртекн тYрлерi элеуметтiк тургыдан дадагаланады, ейткеш олар езiмшiлдiк багыттылыдда ие. Дегенмен, элеуметпк белсендi эрбiр тулганыц фрустрациялардан дашып кете алмауы агрессивтiлiктiц дайсы^р елшемiн тудырады, сол себептi жас урпадты тэрбиелеу барысында агрессияны айдындаудагы алмастырушы тYрлерiнiц зиянсыз жэне бадыланатын эдеттерi мен бейiмдiктерiн далыптастыру мацызды [11].

Сонымен, дорганыс тетштершщ Yшiншi тобын ымырашыл жэне алмастырушы ракциялар дурайды. Ымырашыл реакциялардыц бiр тYрi ретiнде ез кезегiнде А.Фрейд сипаттаган реакцияларды далыптастыруды айтуга болады. Адам езшщ элеуметпк долайлы тiлектерiнiц кершю беруше жол бермегенде оныц терю тiлектерi мен умтылыстары далыптаса бастайды, бiрiншiсi угынылмай далады. Мысалы, езшщ жыныстыд дажеттiлiктерiн еркiн данагаттандыра алмаган адамдар тым адылгей моралистке айналуы мYмкiн [12].

Адамныц дербес тiлектерi мен эуестiктерi езiне дол жетiмдi болмаганда, оларды езге адамдарга проекциялай бастайды, езшдеп тiлектердi соларга телцщ, езi болса фрустрациялаушы ыдпалдан бiршама босайды. Корганыстыц осы тYрiнiц адамда мелшерден артыд дамуы кYдiкшiлдiктiц далыптасуына уласады (мысалы, ерлi-зайыптылардыц езара датынастарында).

Ымырашылдыд реакциялардыц аса дызыдты тYрiнiц бiрi - сублимация. Психоанализде оны сексуалдыд дуатты ыгыстырумен байланыстырып, ю-эрекеттщ жогары тYрлерiнде сексуалды дуатты (либидоны) долданудыц элеуметтiк долайлы тэсiлi ретшде керсетедi. Бiраз уадытда дейiн психологтардыц кепшiлiгi сублимацияны жодда шыгарса, немесе оны мойындаганымен З. Фрейдтiц тYсiндiрмесiнiц аясында далдырган болатын. Алайда, А.А.Налчаджянныц зерттеу жумыстары бул дубылысты психоаналитиктердщ кепiшiлiгiмен байдаусыз далган анагурлым кец аудымды тургыда

дарастыруга болатындыгын керсетп [4]. Ол белсендшктщ фрустрациялаушы жогары тYрлерiнен дарапайым тYрлерiне кешудi антисублимация деп жаца угым енгiзедi. Сонымен бiрге тiлек пен ic-эрекеттщ нысанына байланысты елшемге датысты сублимацияныц бiрiншi жэне екiншi реттегi тYрлерiн ажыратып керcетедi.

Сублимацияныц далыптасуы мен керiнic беруiнiц барысында (басда да дорганыс тетiктерi сиядты) тYпcаналы белcендiлiктiц релi ете мацызды. Эдеби шыгармашылыдда арналган ецбектерде (М. Арнаудов, М.А. Мазманян и др.) бул мэселе тещрегшде дызыдты деректер мен болжамдар бар. Сублимациямен езшщ «даралыд психологиясында» А.Адлер баса керсеткен орнын толтыру жэне мелшерден артыд орнын толтыру тетiктерi байланысты. Кейбiр авторлар туншыдддан тiлектер сублимацияга дараганда элеуметтiк тургыдан едэуiр долайлы мшез-дулыд тYрлерiнде керiнic беретiн субситуцияны да сез етедь

Рационализация тетiгi жеткшкп дэрежеде зерттелмегенiмен, мацызы зор дубылыстардыц бiрiнен саналады. Фрустрацияланган тулга езшщ мадсаттарын жYзеге асыра алмайтындыгын угынган кезде езiн сыртды кезге ойга донымды дэлелдермен cендiргi келедi. А.А.Налчаджянныц орынды еcкертуi бойынша барлыд элемдш мэдениеттiц рационализацияга толы болгандыгы соншалыдты осы тетштщ жан-жадты терецiнен зерттелуi тек психологияга гана емес, мэдениеттану, эдебиеттану, тарих жэне езге де гылымдар Yшiн ете мацызды болары cезciз. Кейбiр авторлар айтдандай рационализация, кебшде бейсаналы процесс, сол себепт тулга бул тетiктi жиi долданатын болса оныц адидатты дабылдау дабшет бурмалануы мYмкiн [4].

Фрустрацияныц психикалыд жагдайы мадсатда дол жетюзу жолында ецcерiлмейтiн диыншылыдтарынан туындап, сасдаладтау мен торыгудан, ренiш пен наразылыдтан агрессияга дейiн тYрлi эмоциялыд кYЙлердi басынан кешiредi. Адамныц мадсатда умтылу жолындагы физикалыд, биологиялыд, элеуметтiк, мэдени кедергшер фрустрациялыд дысымныц дамуына уласатын жагдайларды далыптастырады. Кьюым фрустрациялыд мшез-дулыд ардылы керiнic бередi, мэселен дысым жогары болган сайын адамныц мшез-дулды бадылаусыз «апатты» жагдайга дейiн жетш, бурыс жолга тYcе бастайды. Фрустрацияныц кершю берушщ жеке-дара ерекшелiктерi импунитивп, интрапунитивтi немесе экcтрапунитивтi тYрлерi сыртды (ситуативп) немесе iшкi (индивидтiц жеке дара ерекшелiктерi мен емiрлiк тэжiрибеci, патологиялыд дорганыстарды долдану сипаты жэне т.с.с.) факторларга байланысты болады. Дорыта айтданда фрустрацияланган мадсаттардан саналы бас тартып, оныц жаца, едэуiр долайлы, дол жетiмдi тYрлерiне багдарлану нагыз адами бейiмделудiц жогаргы тYрi саналады.

И.П.Павлов мидыц Yлкен жарты шарларыныц дабыгындагы жагымсыз кYЙлердi тудыратын емiрдегi диындыдтар туралы дисынды пiкiр айтдан болатын. Ол: «... емiр - удайы унамды бола бермейдi, ол тек диындыдтардан дуралады, ал сол диындыд жYЙке жYЙеciне нудсан келгенде гана бiлiнедi. вмiрдi эрдайым да диын деп есептеген жен-ау», - деген болатын[13]. Алайда емiрдегi диындыдтарды екi тYрлi категорияга белуге болады. Жецуге болатын диындыдтар болады, бiрад оларды жецуде бiраз кYш жумсау дажет болады. К.Д. Ушинский керсеткендей, эрбiр ецбек диындыдпен сабадтасады. Ол диындыдтарды жецу адамныц психикалыд дамуыныц эрi кэciби бiлiктiлiкке ие болуыныц дажеттi шарты саналады.

ПайдаланFан эдебиеттер

1 Левитов Н.Д. Фрустрация как один из видов психических состояний. -М ., 2000. - С. 76.

2 Баркер Р. Эффект фрустрации в когнитивной среде. - М., 2004. С.185.

3 Rosenzweig S. An Outline of Frustratio Theory // Personality and behavior disorders. Hunt V., 1949.

4 Налчаджян А. Агрессивность человека. Том 1. Агрессивность и психическая самозащита личности. Ереван, 2013. - 217 с.

5 Мкртчян М. А. Проблема фрустрации и защитные механизмы личности / М. А. Мкртчян // Психология состояний: хрестоматия / сост. Т. Н. Васильева, Г. Ш. Габдреева, А. О. Прохоров / под. ред. А. О. Прохорова. - М.: ПЕР СЭ; СПб.: Речь, 2010. - С. 416-421.

6 Селье Г. Что такое стресс? / Г. Селье // Психология состояний: хрестоматия / сост. Т. Н. Васильева, Г. Ш. Габдреева, А. О. Прохоров / под. ред. Прохорова А. О. - М.: ПЕР СЭ; СПб.: Речь, 2004. - С. 298-30

7 Левин К. Разрешение социальных конфликтов / Пер. с англ. - СПб.: Речь, 2000 а. - 408 с.

8 Обуховский К. Психология влечений человека. - М.: 1972. -248 с.

9 Bandura, S. Aggression: A Social Learning Analysis. Engelewood Cliffs. 1973.

10 Ильин Е.П. Психофизиология состояний человека / Е.П. Ильин. СПб. : Питер, 2005.-232 с.

11 Ацажанова А.Т. Девиантология: Оцу ц^ралы. - Алматы: Н^р-пресс 2009. - 126 б.

12 Фрейд, З. Тревога / З. Фрейд // Психология эмоций: хрестоматия / сост. В. К. Вилюнас. -СПб.: Питер, 2007. - С. 378-388. Источник: https://superinf.ru/view_article.php?id=214

13 Павлов И.П. Лекции о работе больших полушарий головного мозга. - М., 2001.

ПРИЧИНЫ РАЗВИТИЯ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ФРУСТРАЦИИ

М.К. Бапаева к.пс.н., и.о профессора Казахский государственный женский педагогический университет Казахстан, Алматы, email: [email protected]

В статье рассмотрены причины проявления такого эмоционального состояния, как фрустрация, даны виды фрустрационного поведения и их характеристика. Сделан анализ трудов зарубежных, российских ученых, исследовавших особенности состояния фрустраций. Систематически структурирована модель фрустрации, рассмотрено влияние фрустрации на возрастные и личностные особенности человека, жизненный опыт и воспитание, черты личности и уровень осознания личностных конфликтов, уровень толерантности и на другие внутренние факторы. Вместе с тем дан анализ комплекса основных защитных механизмов личности в состоянии фрустрации, даны определения каждому из них. Индивидуальные особенности проявления фрустрации, импунитивные, интрапунитивные, экстрапунитивные виды фрустрации, являющиеся внешними факторами либо индивидуальные особенности индивида, его опыт, патологические защиты в виде внутренних факторов. Осознанный отказ от фрустрированных целей, направленность на его новые, наиболее удобные виды является наивысшей человеческой адаптацией.

Ключевые слова: фрустрированное поведение, уровень толерантности к фрустрации, фрустрирующие ситуации, защитные мотивы, механизмы агрессии, сублимация, рационализация

CAUSES OF DEVELOPMENT AND PSYCHOLOGICAL MECHANISMS OF FRUSTRATION

M.K. Bapayeva Cand. Sci. (Psychology), Professor Kazakh State Women's Teacher Training University Kazakhstan, Almaty, email: [email protected]

The article considers the causes of the manifestation of the emotional state as frustration, the types of frustration behavior and their characteristics. Also has given an analysis of foreign, Russian works investigated features of the state of frustration. The model of frustration is systematically structured, the influence of frustration on the age and personality characteristics of a person, life experience and upbringing, personality traits and the level of awareness of personal conflicts, the level of tolerance and other internal factors are considered. At the same time, analysis to complex of basic defensive individual's mechanisms in the states of frustration is given and definitions are given to each of them. Individual features of manifestations of frustration, impunitive, intropunitive, extrapunitive types of frustration, which are external factors or individual characteristics of the individual, his experience, pathological protection in the form of internal factors. A conscious refusal of frustrated goals, and a focus on its new, most comfortable species, is the highest human adaptation.

Key words: frustrated behavior, tolerance level to frustration, frustrating situations, protective motives, aggression mechanisms, sublimation, rationalization

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.