CC BY
8
СПАДЧЫНА
«Як па твару пазнаюць чалавека, так па песн асабл'ва народнай, пазнаецца цэлая нацыя, яе характар I душа»
Антон Грыневч, Беларуси каляндар «Нашай н1вы», 1912 г.
Янша Грыневiч,
загадчык сектаразахавання фальклорнайспадчыны Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтратуры НАН Беларуа, кандыдат фiлалагiчных навук
З ЖЫЦЦЯ НАРОДА:
ПАЗААБРАДАВАЯ Л1РЫКА БЕЛАРУСАУ
Народныя лiрычныя песн1 - адна з самых распаусюджаных жанравых разнаввд-насцей беларускага фальклору. Сёння 1х можна пачуць у вёсцы i горадзе, падчас сямейных i грамадскiх святау, на фестывалях i канцэр-тах самадзейнасцi. Гучаць яны 1 у электронных сродках масавай шфармацьи - на радыё i тэлеба-чаннi. Прычына такой папуляр-насц1 народнай песеннай л1рык1 -у нязменна актуальных «жыццё-
вых» тэмах 1 каштоунасцях, што ляжаць у яе аснове.
Сюжэты л1рычных песень раз-гортваюцца вакол тыповых побыта-вых с1туацый, у цэнтры як1х ста1ць чалавек са сва1м асаб1стым лёсам, доляй, той быцшнай катэгорыяй, канстантай i каштоунасцю, якая факусуе у сабе усе астатшя. Перса-нажы песень - дзяучына, хлопец, муж, жонка, мац1, бацька, свякроу, свёкар, казак, салдат, рэкрут, гусар, чумак, бурлак 1 шш. -перажываюць першае каханне, спатканн1, падман, здраду, расстанне, немагчымасць
быць разам з каханым 1 адсутнасць пары. У шматлМх творах рэалi-зуецца матыу будучага шлюбу, якi бачыцца паваротным, вызна-чальным для далейшага жыцця момантам:
«- Ты каму, краса, дастанешся, а ц стараму, а Ц маламу, а Цроунаму, разудаламу?» [1]
Расказваюць песш 1 пра сямей-ныя узаемаадносшы: вяселле з нялюбым па волi бацькоу, жыццё у няроднай сям'1, стасунк1 з мужам, свёкрам 1 свякрухай, дзе-
верам i залоукай, цяжкая прымац-кая доля 1 туга па бацькоускаму дому - гэтыя сямейныя сггуацьп яскрава адлюстраваны у народных песенных творах. Асобная тэма - кал1зп салдацкага, казац-кага, батрацкага, чумацкага i бур-лацкага лёсу: развгганне з родным домам, адыход на службу у войску щ на вайну, ад'езд у Крым щ Адэсу. Сумныя тэмы: хваробу 1 нават смерць - таксама не абы-ходз1ць народная л1рыка. Аднак над ус1м1 жыццёвым1 нягодам1 нязменна узвышаецца 1дэал уза-
емнага кахання, дружнай сям'1, вяртання дадому:
«Не там шчасце, не там доля, дзе багаты людзi, а хто бярэ па мтосщ, той шча^вы будзе» [2].
Частка акрэсленых тэм не губляе сваёй актуальнасщ у сучаснасщ. Папулярным1 застаюцца любоу-ныя 1 сямейныя л1рычныя песн1, напрыклад «Замуж выйсц1 трэба знаць...», «I туды гара, 1 сюды гара...», «Маруся, мая Маруся...», «Учора ня быу...» 1 шшыя. У знач-
най ступен1 песш пра каханне 1 сямейнае жыццё пераважаюць над сацыяльна-бытавым1 (салдац-юмь казацкiмi, бурлацкiмi, чумац-кiмi, батрацкiмi i iншымi). Сюжэты большасцi з iх вядомыя па запiсах 40-х гг. XIX - першай паловы ХХ ст.
Адным з першых зашсау 1 апу-блжавау л1рычныя песн1 у збор-н1ках «Вясковыя песн1 з-над Нёмана i Дзвшы» (1844 г.) i «Вясковыя песш з-над Нёмана 1 Дзвшы, некаторыя прыказю i iдыятызмы» (1846 г.) беларусю паэт Ян Чачот. Багатыя падборк1 песень змясц1л1
http://innosfera.by
/ №2 (204) / Февраль 2020 / НАУКА И ИННОВАЦИИ 83
СПАДЧЫНА
у свой час у зборшках К. Тышкев1ч, П. Гiльтэбрант, П. Шэйн, З. Рад-чанка, Е. Раманау, У. Дабравольск1, А. Розенфельд, С. Малев1ч, М. Кос1ч, Дз. Булгакоускь М. Гарэцкi, Р. Шырма, I. Зданов1ч, С. Сахарау, Н. Плев1ч, М. Чурк1н 1 Г. Щтов1ч.
Новы падыход да зб1рання песен-нага фальклору абазначыуся у пра-цах А. Грыневiча - этнамузыко-лага, кампаз1тара 1 педагога. Сабра-ныя падчас фальклорных экспеды-цый узоры народнай творчасцi ён актыуна прапагандавау - у аутар-скай апрацоуцы яны увайшл1 у збор-нiкi «Беларускiя песнi з нотамЬ (у двух тамах), «Народны спеушк» i «Беларускi дзiцячы спеушк». У «Школьным спеушку» - першым беларускiм музычным падруч-н1ку для школы - апрача народных, надрукаваны 1 песш на словы бела-руск1х паэтау Я. Купалы, Я. Коласа, Г. Леучыка. Акрамя таго, А. Грынев1ч уклау 1 выдау уласным коштам дапа-можн1к «Навука спеву», мэтай якога была папулярызацыя народных песень шляхам стварэння школьных хароу. Праз гэтыя выданн1 зб1раль-н1ку удалося вывесщ у шырок1 свет сапраудныя шэдэуры л1рычнай песн1.
Паказальна, што менавгта яны былi абраны у тыя часы для прэ-зентацы1 беларускага народу 1 яго фальклору на м1жнароднай арэне. У 1914 г. студэнты з Нью Нам каледжа Кембрыджскага ушвер-сiтэта Алена 1ваноуская (сястра Вацлава 1ваноускага, вядомага беларускага палгтычнага 1 грамад-скага дзеяча 1 навукоуца) у супра-цоушцтве з малодшым сынам гене-рал-губернатара Новай Зеландып Гуя Онславам змясцШ у адным з найбольш аутарытэтных наву-ковых перыядычных выданняу у гал1не фалькларыстык1, лондан-скiм часопiсе «Бо1к-Ьоге» («Фаль-клор») тэксты пятнаццацi бела-рускiх пазаабрадавых песень з нотамi, запiсаных у ваколщах вёскi Лябёдка (сёння Шчучынсю раён Гродзенскай вобласц1).
Справа збiрання i захавання лепшых творау народнай песен-най творчасц1 працягваецца 1 у другой палове ХХ ст. Пачынаючы з 1960 гг. значная колькасць паза-абрадавых песень была сабрана супрацоунiкамi 1нстытута мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору АН Беларус1 у час палявых экспедыцый 1 захоуваецца у Калек-цыi фальклорных зашсау. Лiрыч-ным песням прысвечаны асобныя тамы зводу «Беларуская народная творчасць», створанага калекты-вам шстытута. Увайшлi яны так-сама у шэраг рэгiянальных збор-шкау (шматтомнае выданне «Тра-дыцыйная мастацкая культура беларусау», зборнiкi «Беларускi фальклор у сучасных запiсах», прысвечаныя Брэсцкай, Гомель-скай i Мiнскай абласцям, «Фальклор Магшёушчыны» 1 шт.), як1я раскрылi спецыфiку i лакальныя асабл1васц1 народнай л1рык1.
1мкл1ва змяняецца час, а л1рыч-ныя песш 1 сёння застаюцца запа-трабаванымь Аднак чым можна патлумачыць iх нязменную папулярнасць?
Вiдавочна, што асноуная прычына заключаецца у спецыф1цы гэтай групы творау Бо лiрычныя песш - гэта сукупнасць непрымер-каваных да абрадау творау. Яны выконваюцца «калi хоч», «абы кал1», «кал1 сабяруцца». «Л1рычныя, дакладней сямейныя, песш ахо-пл1ваюць жыццё народа, спяваюцца ва усе поры года: летам, восенню, з1мою 1 вясною [3]. Яны характары-зуюцца большай варыятыунасцю у адрозненне ад абрадавай паэзи, тэксты якой менш паддаюцца зме-нам, 1 асабл1вым музычным харак-тарам. Тым не менш глебай для узшкнення 1 фарм1равання народнай л1рык1 стала больш старажыт-ная рытуальна-маг1чная, утыл1тар-ная па сутнасщ абрадавая паэз1я.
Папаунялi корпус лiрычных песень беларусау i лiтаратурныя творы, як1я па форме свайго быта-
вання стал1 фальклорнымь Так1м чынам, у традыцыйную песенную культуру аргашчна уп1сал1ся песн1 «Шумныя бярозы» 1 «Явар 1 калша» на вершы Я. Купалы, «Нёман» i «Доля батрачка» Я. Коласа, «Люблю наш край» i «Рута» К. Буйло, «Зорка Венера» М. Баг-дановiча, «Вы шумiце, бярозы»
H. Гiлевiча, «Бывайце здаровы» 1 «Вясельная-застольная» А. Русака, «Ой, рэчанька, рэчанька» М. Танка, «Рыбак» В. Таулая i iнш. Спявалi песн1 1 на словы замежных аутарау (напрыклад, «Садок вишневий коло хати», «Реве та стогне Дншр широкий», «Заповгг», «Утоптала стежечку через яр» на вершы Т. Шаучэню, верш А. Пушкша «Вязень» 1 шшыя).
Яскравы узор беларускай народнай песнятворчасщ, лiрыч-ныя песн1 адлюстроуваюць сацы-яльны аспект быцця чалавека, па-мастацку глыбока увасабляюць яго духоуны свет у аспекце узае-мадачыненняу, пачуццяу i разва-жанняу. Выкананне песн1 - момант уздыму перажыванняу, эмацый-нага выказвання 1 нават споведзь
Выдатныя узоры лiрычных песень не адно дзесящгоддзе папауняюць рэпертуар фальклорных калектывау i асобных спе-вакоу. Выкананне народных тво-рау - гэта не толью дан1на трады-цы1, але 1 магчымасць для творчых эксперыментау.
Сабраныя з першай паловы XIX ст., лiрычныя песнi дэман-струюць разнастайнасць сюжэ-тау 1 напевау, складаюць ктотную частку нематэрыяльнай культурнай спадчыны, захаванне, вывучэнне i папулярызацыя якой садзей-нiчае разуменню самабытнасцi беларусау..
СП1С ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫН1Ц
I. Пеш пра каханне / АН БССР. Iн-тмастацтвазнауства, этнаграф[[ 1 фальклору ¡мя К. Крап1вы; уклад, камент. I. Цшчани; муз. част-ка С. Н1снев1ч; рэд. А. Фядоак ( ¡нш. - Мнск, 1978. С. 48.
2. Пеш пра каханне / АН БССР. Iн-т мастацтвазнауства, этнаграфн 1 фальклору ¡мя К. Крап1вы; уклад., камент. I. Цшчани; муз. част-ка С. Н1снев1ч; рэд. А. Фядоак ( ¡нш. - Мнск, 1978. С. 156.
3. Народные белорусские песни / собраны Е.П. - СПб., 1853. С. 13.
^ http://innosfera.by/2020/02/ вelarusian_folklore
