CC BY
109УДК 008(476)« 15/16»
Г. Ф. Швед, выкладчык (БДТУ) БЕЛАРУСКАЕ БАРОКА
Беларускае барока, адметны варыянт еурапейскага, мела значныя мастацшя каштоунасцг Дзякуючы спалучэнню кшжных i фальклорных традыцый, барока стымулявала на Беларуа пераход да новай лггаратуры. Па сутнасщ, гэта быу першы агульнанацыянальны стыль, бо ён ахопл1вау усе класы i саслоу1 таго часу, усе ввды беларускай культуры. З'явшся новыя вщы i жанры мастацкай вытворчасщ. Адкрыуся больш шырош погляд на свет i чалавека. Веданне гэтага спрыяе развщцю лшгвакультуразнаучай кампетэнцьп, пашырэнню кругагляду будучых спецыялютау.
Belarusian Baroque as a distinctive variant of European had significant artistic values. Thanks to the combination of book and folk traditions, Baroque enchased transition to the new literature in Belarus. Essentially, it was the first "nation-wide" style, since it has covered all classes and estates of that time, all genres of Belarusian culture. New types and genres of art had developed an wider view of world and man had opened. Knowledge of this helps to develop linguocultural competence, broadening horizons of future specialists.
Уводзшы. У цэлым культура эпох1 Контр-рэфармацьи разв1валася у юрунку барока. 1дэйна-мастацюя крынщы яго стылю асабл1ва яскрава выявшся у паэзп (С1меон Полацю, Андрэй Белабоцю 1 шш.), арх1тэктуры, скульптуры, выяуленчым 1 дэкаратыуна-прыклад-ным мастацтве.
Кгрунак барока узшк у другой палове XIX ст. у 1талп 1 1спанп, у сярэдзше стагоддзя дасягнуу межау Беларуси дзе знайшоу спрыяль-ную глебу.
Беларуская л1таратура I мастацтва канца XVI - першай трэщ XVIII ст., эпох1 Контррэ-фармацьп, разв1валася пераважна у рэчышчы барока. Творчыя дасягненш у гэтым стыл1, бе-зумоуна, выкарыстоувалюя контррэфарматара-м1 у сва1х щэалапчных мэтах. Аднак барока як ускладнены (у параунанш з Рэнесансам) мас-тацю юрунак (стыль) умяшчае у сябе намнога больш шырою сэнс, чым толью кансерватыу-ныя у цэлым ¿дэ1 каталщкай Контррэфармацьи: ён юнавау не толью у каталщюм, але 1 у пратэс-танцюм, праваслауным, ушяцюм асяроддзях (г. зн. стау агульным для беларускай нацыяналь-насщ), быу здольны выказваць 1 «прагрэс1уныя з'явы эпохЪ> (Дз. Л1хачоу). Будучы другасным (зноу жа у дачыненш да Рэнесансу) 1 таму вель-м1 фармал1заваным, барока легка пераступала класава-саслоуныя, нацыянальныя 1 канфесш-ныя бар'еры.
Асноуная частка. У развщщ беларускай л> таратуры I мастацтва эстэтыка барока з'явшася значным крокам наперад, таму што яна несла з сабой новае, ускладненае бачанне свету I чалавека, макра- 1 мшракосмасу. Узрасло ¿мкненне творау да сштэзу, што прывяло да з'яулення сштэтычных жанрау (школьная драма, паста-ноую якой суправаджалюя спевам1, танцам! \ беларусюм1 штэрмедыям1). У розных рэпёнах Еуропы, у тым л1ку I у беларуска-украшска-л1-
тоусюм, агульныя барочныя тэндэнцьп легка 1 хутка уваходзш1 у кантакт з мясцовым1, часта народным! традыцыям1, што прыдавала тво-рам, яюя нарадзшся на таюм рубяжы, непау-торнасць 1 нацыянальны каларыт. Гэтае агуль-нае сцвярджэнне легка прашюстраваць прык-ладам1, узятым1 з беларускага культавага I гра-мадзянскага дойлщства, выяуленчага, музыч-нага, тэатральнага I дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва (асабл1ва ярюя з ¿х - драуляныя цэр-квы на Палесс1, партрэты Радз1вшау, пастаноу-ю нясв1жскага прыдворнага тэатра, карэлщюя габелены, шкло, створанае у нал1боцкай 1 урэцкай гутах).
Тыя ж агульныя заканамернасщ выявшся 1 у тагачаснай беларускай л1таратуры. Яна з'яу-лялася састауной (на жаль, яшчэ не вядучай) часткай шматмоунай л1таратуры Беларуси ку-ды уваходзш творы на польскай, лацшскай, царкоунаславянскай 1 шшых мовах. Барока тут з'яулялася тады вядучым, але не адзшым кь рункам. Яно выступала у спалучэнш з сярэд-невяковым1, рэнесансным1 1 раннекласщыстыч-ным1 з'явамь
Беларускае барока мела шмат агульнага з Рэнесансам I Сярэдневякоуем, а таксама I ад-метнага ад ¿х. У цэлым эстэтыка барока, як 1 сярэдневяковая, з'яулялася ¿дэалютычнай. Прягожае - сцвярджал1 яе тэарэтыю, у тым л1-ку М. Сарбеуск1, як1 выкладау у Полацкай ка-лег11 на пачатку XVII ст., — у рэальнасщ не ю-нуе. Выток1 яго - у духоуным, у душы тсь-менн1ка. Прамое, непасрэднае адвображанне замянялася ускосным, адлюстраваным, за-шыфраваным. Л1таратурны твор ператварауся у суцэльную метафару, дзе сапраудны, скрыты сэнс адной з'явы перадавауся праз нешта другое, падобнае або палярна супрацьлеглае, на-бывау шматзначнасць. Чытач або глядач не па-в1нен быу суадносщь прачытанае ц1 убачанае з
жыццём, а толью парауноуваць з шшым1 тво-рам1, штэрпрэтаваць у адпаведнасщ з уласнай фантаз1яй. Усё гэта паядноувала новы юрунак з Сярэдневякоуем.
Аднак барока з'явшася не толью адмаулен-нем рэнесансных традыцый, але 1 ¿х працягам. Сярэдневякоуе тут сштэзавалася з Рэнесансам, што выявшася ва узаемапрашкненш мастацка-га 1 навуковага мыслення, «прыемнага» 1 «карыснага». Было прадоужана распачатае Рэнесансам разбурэнне сярэдневяковага све-тасуз1рання. Жыццё стала паказвацца больш усебакова - у яго дыялектычнай зменшвасщ 1 супярэчл1васщ, дынам1чным руху, складаных сувязях.
Характарызуючы агульныя рысы барока (супярэчл1вае, кантрастнае спалучэнне розных традыцый 1 тэндэнцый, ¿рацыянальнага 1 рацыя-нальнага пачаткау, апеляцыя да пачуццяу, эмо-цыяу, перавага формы над зместам, алегарыч-насць, арнаментальнасць, эмблематычнасць 1 шш.), трэба акцэнтаваць увагу на тых яго асаб-л1васцях, яюя мел1 ютотнае значэнне для фар-мавання новай беларускай л1таратуры, беларус-кага мастацтва.
Найперш тут трэба сказаць, што у парау-нанш з Рэнесансам 1 класщызмам эстэтыка барока адрозшвалася большай метафарычнасцю, адкрытасцю, «талерантнасцю». Прыхшьшкам1 новага юрунку не толью пашыралюя агульна-еурапейсюя каноны, але I дапускатся адхшен-ш ад ¿х. Барока хутка I лёгка засвойвала мяс-цовыя традыцьп, у кожнай краше набывала ш-дывщуальнае абл1чча. Усходнеславянскаму, у тым лшу 1 беларускаму барока, такую ¿ндывь дуальную непауторнасць надавал! в1зантыйска-царкоунаславянсюя традыцьп, арыентальныя (усходшя) павевы, выклшаныя кантактам1 (у тым лшу 1 ваенным1) з мусульмансюм светам (туркам!, татарам!), урэшце, глыбшная 1 тры-валая сувязь з народнай творчасцю, язычнщ-кай м1фалопяй. Барока з'явшася тут першым мастацюм юрункам, яю актыуна сштэзавау (у беларускай песеннай л1рыцы, штэрмедьп, сатыры) кшжныя, агульнаеурапейсюя элементы з фальклорным1, мясцовымь Такая ас1мшя-цыя народных традыцый садзейшчала перахо-ду да новых мастацюх формау, развщцю нацыя-нальных л1таратур, прыпыняла утварэнне у ¿х класщыстычных тэндэнцый, варожых у дачы-ненш да фальклору. Новы юрунак адкрывау прамы, хаця 1 нялёгю, шлях да стварэння новай беларускай л1таратуры.
Другой асабл1васцю барока, вельм1 важнай для разумения заканамернасцей развщця беларускай л1таратуры I мастацтва гэтага перыяду, з'яуляецца тое, што яно штэнс1фшавала пра-цэс узаемадзеяння культур, стымулявала аб-
мен мастацюм1 каштоунасцям1 пам1ж славян-сюм1 крашам1 1 рамана-германскай Еуропай. Узшкнуушы у другой палове XVI ст. у 1талп 1 1спанп, новы юрунак да канца таго ж стагод-дзя дасягнуу межау Чэхп 1 Польшчы, а адтуль -украшсюх 1 беларусюх зямель, дзе знайшоу спрыяльную глебу. У рол1 пасрэдшка выступала тут польская л1таратура, чые прадстауш-ю (Д. Набароусю, А. Карманоусю, 3. Морш-тын, М. Сарбеусю) нарадзЫся або жыл1 1 працавал1 на тэрыторьп Беларусь Прашкнен-ню на Беларусь новага мастацкага стылю I мыслення садзейшчала таксама украшская л1таратура, выкладчыю паэтыю 1 рыторыю Клева-Магшянскай калегп (акадэмп). У сваю чаргу беларуская л1таратура з'явшася, як I украшская, правадшком барочных эстэтыч-ных канцэпцый далей на усход, у Расшскую дзяржаву (С1мяон Полацю, Андрэй Белабоцю, аутары беларусюх штэрмедый, што выконва-люя у Смаленску 1 Цверы).
Беларускае барока, безумоуна, узшкла I разв1валася на хвал1 Контррэфармацы1, сярод феадальнай эл1ты - у магнацк1х палацах, шля-хецк1х маёнтках, манастырск1х школах. Аднак няправшьна было б, як гэта рабшася у працах часоу татал1тарызму, зводз1ць усе яго праявы да рэакцыйна-арыстакратычнага «в1ц1йства», «пляцення славес». Новы к1рунак вызначауся разнастайнасцю, шматпланавасцю. Па сутнас-ц1, гэта быу першы «агульнанацыянальны» стыль, бо ён ахопл1вау усе класы 1 саслоу1 таго часу, усе в1ды беларускай культуры. I справа тут не у «стракатасщ», якая, па словах Д. Чыжэускага, арган1чна уласц1ва барока, а у тым, што у межах агульнага к1рунку эпох1 спа-лучал1ся розныя ¿дэйна-пал1тычныя 1 фармальна-стылёвыя тэндэнцы1.
Барока мела тры «шц1л1», што прыйшл1 па спадчыне з антычнай паэтык1. Высок1 «шцшь», як1 адрозн1вауся ускладненасцю формы, ры-тарычнай прыузнятасцю I метафарычнасцю, знаходз1у на Беларус1 прых1льн1кау пера-важна сярод апалячанага ужо магнацтва, вы-шэйшага катал1цкага, праваслаунага, ун1яцка-га 1 пратэстанцкага духавенства. На гэтым узроун1 аутары часцей за усё карысталюя не беларускай, а больш «высоюмЬ» - польскай, лац1нскай 1 царкоунаславянскай мовам1 (ста-ражытнабеларуская ж, якая сустракалася ужо давол1 рэдка, арха1завалася, насычалася цар-коуна-славян1змам1 1 лащшзмам1). Таму улас-набеларуская л1таратура указанага перыяду амаль не ведала таюх жанрау высокага «шц1лю», як гера1чная паэма, ода або траге-дыя. Мы можам гаварыць пра ¿снаванне гэтых жанрау у беларускай лп-аратуры тольк1 на польскай 1 лацшскай мовах.
3 пункту гледжання фармавання новай беларускай л1таратуры куды больш перспектыу-ным было «сярэдняе» барока, распаусюджанае сярод дробнай шляхты, гараджан, шкаляроу, шжэйшага духавенства. У адрозненне ад высо-кага, сярэдш «шцшь» характарызавауся боль-шай ураунаважанасцю, суз1ральнасцю (фша-софская л1рыка). Сюды лягчэй прашкал1 мяс-цовыя фальклорныя элементы (песенна-штым-ная л1рыка).
Урэшце, юнавау шзю, бл1зю да народнага «шцшь», сацыяльнай асновай якога з'яулялася беларускае сялянства, плябейсюя сла1 гарадско-га насельнщтва, збяднелая шляхта. У формах шзкага «шцшю» знаходзш сваё выяуленне ан-тыфеадальная апазщыя, настро1 народных мае. На хвал1 барока тут узшкт I разв1валюя травес-тацыя 1 бурлеск, яюя, па словах украшскага даследчыка I. 1ваньё, стал1 переходным мосщ-кам ад старажытнай л1таратуры да новай. Да арыгшальных з'явшчау беларускага «народ-нага» барока трэба аднесщ парадыйныя каляд-ю, макарашчныя вершы, батлеечную драму, част-кова штымную л1рыку. Парадыруючы узоры высокага «шцшю», прасякаючыся фальклорны-м1 элементам, творы, што узшкт на гэтым узроуш барока, садзейшчал1 адм1ранню старога шсьменства 1 фармаванню новага.
3 «высоюм» барока была звязана зыходная лшя развщця беларускай л1таратуры пераход-нага перыяду, а з «еярэдшм» 1 «шзюм» - узы-ходная. Усе тры «шцш», вядома, не юнавал1 ¿залявана. Межы ¿х акрэслены слаба. Пам1ж ус1-м1 «пластамЬ> барока ¿шло бесперапыннае узае-мадзеянне, узаемапрашкненне щэй 1 мастацюх формау, доказам чаму могуць служыць некато-рыя канты, калядю, вшшавальныя вершы.
Заканамернасщ развщця беларускай л1тара-туры пераходнага перыяду, барацьба у ёй старога 1 новага пачатку найбольш выразна вы-явшея у барочнай паэзп. Духоуная, тэацэнт-рычная вершатвочасць, якая цалкам змяшча-лася у межах высокага «шцшю» барока, усё больш рашуча выцяснялася свецкай, антрапа-цэнтрычнай, якой больш падыходзш1 сярэдш 1 шзю «шцшЬ>. У рэлпшных вершах 1 кантах з'яулялюя напауфальклорныя элементы, што разбурал1 ¿х «знутры» (вершы на прыезд у Вшь-ню бюкупа Шэмбака 1 наведанне Пшска 61с-купам Стафанам, яюя, хутчэй за усё, нале-жаць пяру Д. Руднщкага). 3 духоунай верша-творчасцю была звязана старая традыцыя, са свецкай - новыя, найбольш перспектыуныя тэндэнцьп.
Духоуная паэз1я бытавала пераважна у эл> тарных колах, уяуляла з сябе «вертоград» для выбраных. Стваралася яна на польскай, лацш-скай, царкоунаславянскай I зрэдку старабела-
рускай мовах. Сюжэты i вобразы духоунай паэзп бралюя з Ei6nii, жыщяу святых (вершы пра Мшолу, Варвару), заходнееурапейсюх мютыкау. Гэтым вершаваным творам уласщ-вы рытарычная прыузнятасць, ускладненая метафарычнасць, «цёмнасць», якую чытачу трэба было «праяенщь», напружваючы уяу-ленне. Найбольш значным1 прадстаушкам1 высокага «шцшю» у na33ii был1 С1мяон По-лацю i Андрэй Белабоцю, чыя мастацкая спадчына адначасова належыць беларускай i рускай л1таратурам. Творам гэтых аутарау уласщвы падкрэсленыя эмацыянальнасць, ri-пербал1зацыя пачуццяу, кантраснае супраць-пастауленне супрацьлеглых пачаткау i паняц-цяу - зямнога i вечнага, агщнага i цудоунага, жыцця i смерщ, зла i дабра, цемры i святла, вады i агню, яюя знаходзяцца у барацьбе, ды-ялектычным узаемапрашкненш.
У параунанш з рэлшйна-панепрычнай, эл1-тарнай паэз1яй больш свецю i дэмакратычны характар мела грамадска-фшасофская л1рыка. Яе развщцё было абумоулена тым, што, звяр-таючыся да пачуццяу чалавека, барока раскрывала i яго унутраны свет, узмацняла суб'ек-тыуны пачатак у л1таратуры. Мшракосмас ча-лавечай душы щкав1у тады паэтау больш, чым аб'ектыуны свет.
Заканамернасцям1 переходу ад старой беларускай лп-аратуры да новай было абумоулена з'яуленне песенна-штымнай л1рыю (папулярнай na33ii), якая прадстаулена сёння звыш 150 тво-рам1. Яна ужо цалкам свецкая па тэматыцы, бл1зкая да фальклору па выяуленчых сродках i да гутарковай мовы па лексщы. Беларуская ль рычная песня, пераважна анашмная i рукашс-ная па спосабу бытавання, сштэзавала у сабе як л1таратурныя, так i народныя, фальклорныя традыцьн, нарадзшася на ix перакрыжаванн1. Са славянскай i заходнееурапейскай кн1жнай паэз1яй яе родняць праявы таго ж барочнага стылю: арнаментальная квяц1стасць, дэкара-тыунасць, метафарычнасць, рытарычны па-фас. Адначасова у папулярнай na33ii выразна адчуваецца фальклорная стых1я. Тут наступ1у характэрны для барока арган1чны, творчы ciM-6ie3 кн1жнага i народнага, «высокага» i «н1зкага» пачаткау, традыцыйных тэндэнцый i наватарск1х пошукау. У штымнай na33ii адб1у-ся народны погляд на каханне, як1 вызначаец-ца цвярозасцю, жыццёвай мудрасцю. Кал1 у заходнееурапейскай прыдворнай л1рыцы ма-лады чалавек тольк1 слёзна уздыхае, толью «тужыць» па аб'екту CBaix пачуццяу, дык тут герой i герашя - пераважна людз1 дзеяння. Энерпчныя, кемл1выя, яны актыуна абараня-юць сваё каханне - яно трактуецца як натураль-нае права кожнага чалавека.
Урэшце, удзячным матэрыялам для выяу-лення асабл1васцей беларускага барока з'яуля-ецца гумарыстычная 1 сатырычная паэз1я, якая адносщца, у цэлым, да таго ж «шзкага» I напау-фальклорнага «шцшю». Актуальны змест, асу-джэнне розных заган феадальнага грамадства перададзены у ¿х у алегарычна-метафарычнай форме. Найбольш щкавыя творы гэтага жанру -так званыя звярыныя гратэсю («Птушыны баль», «Нязгода птаства 1 сонд на круку», «Ашсанные птушынай хворасщ», «Ваенны па-ход грыбоу», «Камара цяжю з дуба упадак»). Кам1зм таюх творау засноуваецца на тым, што свет шбы пераварочваецца навыварат: птушю, звяры, раслшы аказваюцца у чалавечай, тыпо-вай для таго часу сиуацш. Пад уздзеяннем ба-рочнай эстэтыю, а часткова I фальклору разбу-ралюя звычныя лапчныя сувяз1, спалучалася рэальнае I фантастычнае, сапрауднае I уяунае. Звычайныя жыццёвыя з'явы гратэскна гшерба-
л1завалюя. Усе сродю был1 сюраваны на тое, каб здз1вщь чытача, ашаламщь яго нечаканас-цю задумы 1 тым самым пазабавщь.
Заключэнне. Таюм чынам, мы можам з поуным правам сёння гаварыць аб юнаванш беларускага, адметнага варыянта еурапейскага барока, якое мела значныя мастацюя каштоунас-щ. Дзякуючы спалучэнню кшжных 1 фальклор-ных традыцый, барока стымулявала на Беларус1 переход да новай л1таратуры. З'явшся новыя вщы 1 жанры мастацкай творчасщ. Адкрыуся больш шырою погляд на свет 1 чалевека.
Л1таратура
1. Мальдзю, А. I. Беларускае барока / А. I. Мальдзю // Роднае слова. - 1992. -С.105-109.
2. Энцыклапедыя лпаратуры 1 мастацтва Беларусь у 5 т. - Мшск: БелСЭ, 1985-1987.
Паступу 02.04.2010
