CC BY
19
07.00.00.илм^0и ТАЪРИХ ВА БОСТОНШИНОСИ 07.00.00.ИСТ0РИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ 07.00.00.HIST0RICAL SCIENCES AND ARCHEOLOGY
07.00.02. ТАЪРИХИ ВАТАН 07.00.02. ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ 07.00.02. HOME HISTORY
УДК930.85 (100) ББК 63.2-1
АЗ ТАЪРИХИ Цуразода Цамшед Хабибулло, ХУНАРХОИ СИЛОХСОЗЙ доктори илмуои таърих, профессор, ректори ВА КОРДГАРЙ МДТ "ДДХ ба номи академик Б.Гафуров " ДАР ОСИЁИ МИЁНА (Тоцикистон, Хуцанд)
ИЗ ИСТОРИИ РЕМЕСЕЛ ПО Джуразода Джамшед Хабибулло, доктор
ОРУЖЕЙНОМУ ДЕЛУ И исторических наук, профессор, ректор ГОУ «ХГУ ИЗГОТОВЛЕНИЮ НОЖЕЙ имени академика Б.Гафурова» В СРЕДНЕЙ АЗИИ (Таджикистан, Худжанд)
FROM THE HISTORY Jurazoda Jamshed Habibullo, Dr. of History, Professor,
OF WEAPONS AND president of the SEI «KS U named after academician
KNIFE MAKING IN B. Gafurov», (Tajikistan, Khujand)
CENTRAL ASIA E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: Осиёи Миёна, таърихи цунарцо, оуангари, силоусози, яроцу аслиуа, шамшер, корд, зиреу
Дар мацола таърихи инкишофи яке аз намудуои уунарманди - силоусози ва кордгарй мавриди барраси царор гирифтааст. Муаллифи мацола дар такя ба сарчашмауои хатти, асаруои олимони ватани ва хорицй (олимони рус) масоили умдаи омода сохтан ва истифодабарии либосу аслиуауои цангиро аз цониби ниёгони тоцик дар даврауои мухталифи таърихи инкишофи он таулил намудааст. Зикр шудааст, ки дар набардуо намудуои гуногуни силоу, аз цабили пайкон,тег (шамшер), ночах (табарзин), цавшан, даура, найза, ханцар, сипар, зиреу ва г. истифода мегаштанд. Инчунин, дар бораи силоууои оташфишон - замбураку аррода, ки дар асри XVIII ба таври васеъ истифода мегардиданд, маълумот дода шудааст. Дар мацола тарзи тайёр кардани анвои корд низ мавриди омузиш царор гирифтааст.
Ключевые слова: Средняя Азия, история ремесел, кузнечное дело, изготовление оружия, орудие, сабля, нож, кольчуга
В статье основное внимание уделяется изучению истории таких таджикских народных ремесел, как оружейное дело и изготовление ножей. На основе древних письменных источников, трудов отечественных и зарубежных авторов (русских исследователей) анализируются важнейшие вопросы изготовления и использования военных доспехов предками таджиков в разные исторические периоды. Указывается, что с древних времен в боях предки ираноязычных народов, в том числе таджики, применяли различные виды оружия, такие как дротики, мечи, секиры, кольчуги, копьи, кинжалы, щиты и др. Кроме того, даны сведения о применении огнестрельных орудий - фальконетов, которые широко использовались в XVIII веке. В статье раскрыто искусство и способы изготовления разнообразных ножей.
Key words: Central Asia, history, crafts, blacksmithing, weapons manufacturing, tools, saber, knife, chain mail
The author of the article pays his own particular attention to the study beset with the history of one of the types of handicrafts and knives making. Proceeding from the ancient written sources, works belonging to the pen of home and foreign authors (Russian researchers), the author analyzes the most important issues concerned with the preparation and use of military armor from the side of Tajik ancestors at different historical periods. It is indicated that various types of weapons were used, such as darts, swords, axes, chain mail, spears, daggers, shields, etc. Into the bargain, the author adduces information about the
usage of Falconet firearms referring to the XVIII-th century. The article discloses the art and methods of making different kinds of knives, upon the whole.
Хунархои мардумй таърихи кухан доранд. Бозёфтхои бостоншиносон аз он далолат медиханд, ки мардуми Осиёи Миёна аз даврони ташаккули тамаддун, яъне наздик 5,5 хазор сол инчониб бо хунармандй машгул будаанд. Хдфриёти(маснуоти кулолгарй, коркарди филизот)-и Саразми Панчакент аз кадимй будани хунархо шаходат медихад.
Кашфи филизот, ба монани мис, биринчй ва охан пешрафти босуръати инсониятро ботаъмин кард. Ба хусус, баъди ихтирои охдн олоти мехнат ва воситахои истехсол такмил ёфта, суръати тараккй намудани башарият баланд гардид.
Кашфи охан дар хама самтхои фаъолияти одамон муассир гашта, дар кишоварзй, шикор ва кулли сохахои зиндагй асбобхои наву мусоид сохта шуданд.
Муаррих -мардумшиноси номй О.А. Сухарева дар мавриди таснифи хунархо маълумот дода, касбхои марбут ба коркади филизотро ба шаш сохаи мустакил таксим кардааст:
1. Охангарй, челонгарй, ки вобаста ба сохтани асбобхои зарурй ба тешагар, наългар, кулфсоз, сузангар ва мехчагар таксим мешаванд.
2. Дегрезй, ки пайравони ин касб ба ;олаб дег ва ё дигар ашёи рузгорро мерехтанд ва ин касбро позагарй ва ё манкалрезй хам меноманд.
3. Мисгарй хунари аз мис сохтани асбоби рузгор, аслиха ва ашёи гуногун.
4. Рехтагарй, ки намояндагони ин касб зангуласозй, манкалрезй ва давотсозй хам мекарданд.
5. Заргарй хам дар навбати худ ба намудхои даспонасоз, халкапеч ва амсоли инхо таксим мегаштанд. Мутахассисони тозакунандаи зар аз дажголро гохбандй мегуфтанд (7,16-17).
Ба гуфти О.А. Сухарева танхо дар сохаи коркарди филизот зиёда аз 22 касб мавчуд будааст, ки яке аз он хунари истехсоли яроку аслиха ва кордсозй махсуб меёбад.
Яке аз кашфиёти бузурги мардуми Шарк дар сохаи охангарй омухтани тарзи тайёр кардани пулод буд. Пулод аз охани сахт куфташуда мустахкамтар ва барои сохтани асбобхои бурранда ва тегхо созгортар буд. Ватани пулод Х,индустон буд ва ба дигар кишвархои олам ин навъи охан пахн гашта буд. Ба Осиёи Миёна низ пулод аз Х,индустон омадааст ва ба ин иддаои мо иборахои «теги хиндй», «шамшери хиндй» шохид гашта метавонад, ки дар ашъори шоирони зиёд ба назар мерасад. Мурод аз «теги хиндй» хамон пулод аст, ки дар сохтани аслиха ва ярок истифода мегардиданд ва хаммаънои тезй ва мустахкамй гаштаанд.
Ба теги хиндй гу: дасти ман чудо бикунанд, Агар бигирам манрузе остини туро.
Рудакй
Бар он бораи пахлавй барнишаст, Яке теги хиндй гирифта ба даст.
Фирдавсй
Зури бозую шучоат барнатобад бо ачал, Чун цазо омад, намонад куввати рои разин. Теги хиндй барнаёяд рузи пайкор аз ниём Шермардеро, ки бошад марг пинхон дар камин.
Саъдй
Пулодро дар Панчоби Х,инд тайёр мекарданд ва дар шакли кулча мерехтанд, дар яке аз лахдахои ;адими хиндй «вутс» ном дошта, ;утраш 13 ва баландияш 1 см буда, кариб як кило вазн дошт. "Вутс"-хо аз ин кишвари афсонавй тавассути корвони бозаргонон ба кишвархои дигар бурда мешуданд.Барои тайёр кардани ханчар ва ё шамшери мукаррарй 2-2,5 «вутс» лозим буд(5,10).Калимаи «пулод» шакли тагйирёфтаи калимаи санскритии "phaulad"(12) ё авастоии «palavad» (11 ) аст. Ч,узъи '^аи" - пу дар санскрит ба маънои "тоза, соф, покиза кардан" аст ва «lad», ки аз асоси «lauha»- лауха ба маънии филиз аст. Аз ин чо'^аиМ" маънии "филизи покизашуда"-ро дорад(12). Калимаи «пулод» дар шакли "bulat" ба забони туркй гузашт ва аз туркй ба забони русй дар шакли «булат» (10, ч.1., 238)ва ба забони арабй бошад, дар шакли «фулод» ворид гаштааст.
Пулод дар таркибаш 2% карбон дорад. Аз ин хотир он мустахкам мешавад. Охангарони кадима онро дар кураи махсус об карда, аз дарунаш танхо баъди хунук шудани тафдон пулоди хосилгаштаро мегирифтанд. Тайёр кардани пулод ё «вутс» осон набуд.
Аз пулод яроку аслиха месохтанд. Худи "вутс" ярок набуд, аммо санъати коркарди он асрори зиёдеро дорад, ки олимон то кунун аз пайи кашфи он хастанд. Вутсро ба таври хос гарм кардан ва куфтан лозим буд. Барои тайёр кардани силох аз пулод охангарон вакти зиёд ба харч медоданд. Аввал лозим меомад, ки онро об карда ба якчанд кабати тунук таблил диханд ва бо рохи задан ва куфтани зиёд ярок истехсол мегардид.
Дар мамлакатхои Шарк дар баробари пулод барои истехсоли яроку аслиха пулоди димишкй хам истифода мегардид. Дар асри XV Амир Темури Курагонй ба шахри Димишк лашкар мекашад ва бехтарин устохои охангари ин шахрро ба Самарканд ва дигар шахрхои Осиёи Миёна меорад. Баъди ин ходиса пулоди димишкй дар истехсоли яроку аслиха дар тамоми Осиёи Миёна, Эрон, Туркия ва ^афкоз пахн мегардад (5, 12).
Охири асри XIX дар Осиёи Миёна коркарди махсулоти пулод аз байн меравад, зеро зарурат ба сохтани яроку аслиха то андозае аз байн рафта буд.
Аслихаи филизии аз хама зиёд пахншуда дар Осиёи Миёна шамшер будааст. Мухаккик И.А. Аржантсева расмхои девории ёдгорихои Панчакент, Афросиёб, Варахша, ^алъаи Кдхкахаи нохияи Шахристонро тахкик карда, доир ба навъхои шамшер дар ибтидои асрхои миёна маълумоти илмй додааст. Дар расмхои Афросиёб шамшери ашрофони турк бо дастахои дилшакл ва ё себарга тасвир гаштааст, кухистонихо шамшери саркач, Чагониён бошанд, шамшерхои дароз доштанд.
Дар ёдгории Варахша тасвири шамшерхои рост дар тарафи чапи камар мушохида шуда, гилофи шамшер хеле хуб оро дода ёфтаанд. Дарозии вокеии шамшерхои дар Кдлъаи ^ахкаха тасвиршуда баробари 110 - 112 см мебошад.
Мухаккик И.А. Аржантсева хулоса кардааст, ки дар Осиёи Миёна то рушд кардани камонварй муддати тулонй яроки асосии чангй шамшер ба хисоб мерафтаст (1, 121-133).
Дар «Одобу-л-харб ва-ш-шучоа»-и Мухаммад Мансури Муборакшохи Марвазй, ки дар асри дувоздах таълиф гаштааст, доир ба аслихахои чангй ва ярокхои давр маълумот дода шудааст. Дар фасли ёздахуми ин китоб аслихахои чангй ва тарзи истифодабарии онхо мавриди баррасй карор дода мешавад, ки дар ин чо шархи чанд аслихаро тибки маълумоти асари мазкур, ки барои истехсоли онхо махсулоти охангарй истифода мегардиданд, дида мебароем.
1.Пайкон - ин сари тири камон аст, ки барои харб бо душманон ва шикори хайвонот истифода мегардид. Тири камонро аз чуби сафедор сохта, ба нугаш пайкон мешинониданд. Хдр як намуди он бо номхои «тири новак», «азра;», «малахак», «донгсанг», «нимдонганг», «чуволдуз» зикр мешуд (3,251). Пайкон аз охан, пулод, мухраи мохй дар шаклхои барги бед, ришта, пойи мургобй сохта мешуд, онро асосан бар зидди хасми зирехпуш ва сипардор ба кор мебурданд. Истилохоти баёнкунандаи мафхуми «тир» дар «Шохнома» фаровон истеъмол шудаанд: «тири ялй», «тири бепар», «пари тир», «пари у;об», «тири хаданг», «пайкони пулод», «пайкони алмос», «тири охангузор», «тири пулодпайкон» ва монанди инхо. Аз ин мисолхо дида метавонем, ки пайкон ва навъхои гуногуни онро охангарон тайёр мекардаанд.
2. Тег ё шамшер - бинобар таъкиди Муборакшох шамшер ва тегро Ч,амшед - подшохи асотирии эронй ба вучуд овардааст. Дар ин асар таъкид мешавад, ки барои ба даст овардани тег сад сол вакт лозим будааст: «Тегро Ч,амшед берун овардааст ва он кифояту киёсати у будааст ва уро дар ин боб бар чумлаи ахли олам миннат аст. Ва сад сол дар он кард, то охан аз куххо берун оварад ва тег кардан фармуд ва раъбу хайбати шамшер беш аз дигар силоххо аст ва силохи муборизон ва диловарон аст» (3, 257-258). Аз ин иктибос боз аён мегардад, ки барои пайдо кардани навъи дилхохи охан барои сохтани тег фурсати зиёд сарф мегардад.
Дар ин асар навъхои мухталифи тег муаррифй гардидаанд. Муаллиф навиштааст: «Аммо тег чанд навъ аст - чинй ва русй ва хазарй ва румй ва фарангй ва ямонй ва сулаймонй ва шохй ва алой ва хиндуй ва кашмирй чумла тегхои номдоранд»(3,258).
Муборакшох таъкид мекунад, ки навъе аз шамшер аст, ки он дар хазина ва аслихахонаи подшохон як дона беш нест ва номи ин тег «балорак», «палорак», «паролак» аст. Ин навъи тег намуди мавчи дарёро доштааст «онро ба сабаби бисёрии банд мавчи дарё хонанд, киматитар ва зарифтар аз хамаи тегхо бошад»(3,258). Муаллифи асар дар бораи тегхои мардуми Хуросон хам сухан кардааст ва сифати онхоро номбар мекунад: «дар замини
Хуросон ва Ирок бештар теги бохарй бошад, нек гавхардор набошад, аммо чарб бошад ва дар осеб расидан ва захм задан кам шиканад» (3,258).
1.Ночах ё табарзин - ин навъи силохро Муборакшох хоси подшохон медонад ва чунин навиштааст: «Ночах силохи подшохон аст, ки хам дустро шояд ва хам душманро. Дустро аз мухраи ночах зананд ва ба чойи гурз кор кунад ва душманро бар вай ночах зананд ба чои шамшер кор кунад» (3,260).
2.Дашна - навъе аз тег аст ва онро Муборакшох, яроки дуздону айёрон номидааст.
3.Да^ра - шамшери дудум, шамшере аст, ки сараш ба ду тараф майл дорад. Ин навъи силохи оханинро чонбонон, мухофизони подшохон истифода мебурдаанд (3,260).
4.Найза - низ силохе аст, ки нуки он аз охан сохта мешуд. Муборакшох доир ба найзахои Хуросон чунин гуфтааст: «Ва дар Хуросону Ирок бештар найза аз чуби бед кунанд ва онро пайи бисёре зананд, лааби саворй ва халка рабуданро нек аст бад-ончи сабук аст ва хар силох, ки сабуктар аст дар чанг ёригиртар бошад»(3,261).
5.Сипар - ин силохи мухофизатй низ аз охан сохта мешуд.
Дар китоби номбурда инчунин дар бораи силоххо - асбобхои дорандагони касбу кори гуногун маълумот дода шудааст, ки хамаи онхо аз охан сохта мешуданд, ки зикри онхо ин чо бамаврид мебошад.
«Сореъ - силохи чупонон ва галабонон аст.
Катуии оуанбаста - силохи шутурбонон аст.
Табар - силохи шубонон .. .аст.
Дос - силохи кишоварзон аст.
Цавоууа - силохи бушён аст.
Бел - силохи богбонон ва обдорон аст.
Теша - силохи дурудгарон аст.
Корд - силохи кассобон аст.
Каланд... - силохи гулкорон аст.
Асо - силохи ахли салох ва сайёхон аст.
Деворкан - силохи дурудгарон ва равгангарон.. ,аст»(3,262-263).
Дар гузашта охангарон зиреххо ва асбобхои мухофизатии тани чанговаронро низ аз охан месохтанд, ки ба онхо хафтон, худ, чавшан дохил мешуд. Ч,авшан барои мухофизати бадани чанговар аз тиру найзаву шамшер хидмат мекард, хафтон бошад, аз халкахои оханин сохта мешуд ва вазифаи он низ мухофизати тани чанговар ба шумор мерафт.
Дар худ хар гуна ороишотро чой медоданд, инчунин дар зиреххоро ороиш медоданд.
Барои мухофизати шахрхо дарвозахои оханин месохтанд. Дар сахифахои таърих доир ба дарвозахои оханини Самарканд, Бухоро, Хучанд, Фаргона ва минтакахои дигар зикр гардидаанд, ки он хам нишондихандаи кори охангарон ба хисоб меравад.
Дар замони кунунй бинобар гум шудани зурурат ниёз ба сохтани дашна, найза, шамшер, ханчар, хафтон, худ, тоскулох ва амсоли инхо намондааст. Агар шамшерро охангарон созанд хам, на барои набарду чанг, балки барои армугон тахия мекунанд.
Мухаккикони мардумшинос таъкид мекунанд, ки охангарони точик дар даврахои кадим як навъи шамшерро месохтанд, ки он шоф ном дошта, аз маъдану охани махаллй сохта мешуд. Аз байни аслихахо асоханцар ачоиб будааст. Он дар гилофи чубин нигох дошта мешудааст ва хамчун асо сохибаш онро истифода мекардааст, дар хангоми зарурат тег аз даруни гилофи чубин берун карда шуда хамчун ханчар кор фармуда мешуд(8,207).
Дар байни охангарони точик инчунин нафароне хам ёфт мешуданд, ки ба сохтани яроки оташфишон машгул мегардиданд. Онхо милтики поядорро хам месохтанд, ки бо номи «милтики шохдор» маълуму машхур аст. Ин навъи силох дар шикор ва хангоми зарурат дар чангхо хам истифода мегардиданд (8,207).
Охангарони точик дар давраи нав, яъне дар асрхои асрхои XVIII - XX барои истехсоли яроку аслихаи оташфишон машгул буданд. Дар ин бора муаллифи асари «Тухфат-ул-хонй» Мухаммадвафои Карминагй низ маълумоти муфид додааст. Дар асари номбурда чанд асбоби чангй зикр гаштааст, ки бешубха аксарияти онхоро устохои махаллй месохтанд. Дар ин радиф аз чанд силох, ки дар асари номбурда оварда шудааст, тавакуф мекунем.
Бундуца - навъе аз тири чангй буда, он бо мил парронида мешуд. Дар контекст чун бундукаи туфанг ва бундукаи милтик хам омадааст. гаштааст. Касонеро, ки бундукаро истифода мебурданд, бундукадор мегуфтаанд. «Ва шароити калъадориро мураттаб намуда,
аз дуру наздик бундукахои милтик ва сафшиканхои аждармисол ба чониби асокири зафаримтисол рохй месохтанд»(4,254).
Дар тад;и;оти муха;;и;они аврупой доир ба навъе аз туфангдорон сухан меравад, ки ононро «мушкетёр» ё мушкетдор(мушкет аз калимаи фаронсавии mousguet - оташафруз.- 10, 4.3., 20) меноманд. Чунин навъи лашкариён дар урдуи Мухаммад Рахимхон низ чой доштанд ва онхоро «мирак» ва шакли чамъаш миракон мегуфтанд. «Ва фавч-фавч мираконони туфангдор, ки дидаи муру мор мешикофтанд, ба шабаи тиру милтик ва калаи туфанг оташи чонгудоз дар дили душманон меандохтанд» (4,122).
Ч,азоир - низ навъе аз силохи оташфишон аст, ки дар бораи он дар асари мавриди назари мо маълумот чой дода шудааст.
Маълум аст, ки Мухаммад Рахимхон бисёр калъахоро кушодааст ва барои калъакушой аслихахои махсус ба монанди манчаник, аррода, сафшикан ва амсоли инхо ба кор мерафтааст. Барои ба даст овардани хисорхои хасин аз тупхо ва замбуракхо истифода мебурдааст. Дар тасвири яке аз мухорибахо, ки бо истифодаи тупу замбурак набард гарм гаштааст, чунин оварда шудааст. «Х,ар тире, ки аз хонаи туп кушод ёфта, ба даруни хисори шахр меафтод, чандин газ ба зери замин фуру мерафт ва баъд аз фурсате, ки доруи даруни хонаи туп оташ гирифта, ба чониби боло сууд мекард ва сад пора гардида, дару деворро мунхадим месохт. К^итъахои пайкону порахои охан, ки дар авсати чавфи у мамлу ва машхун буд, хар кадоме лахчаи оташ шуда ба хар тараф муталошй мешуд»(4,122). Дар ин чо дида метавонем, ки чй тавр ба даруни замин фуру рафтани тири туп ва оташ гирифтани атрофи он ба хушй тасвир гаштааст.
Аз мисолхои болой аён мегардад, ки охангарони силохсоз дар охири асри XVIII аллакай ба сохтани силоххои оташфишон пардохта буданд ва замбураку аррода ва тири тупро месохтанд. Хдрчанд силохи оташфишони онхо аз силохи аврупой нисбатан сифати паст дошт, аммо дар мухорибахо фаровон ба кор мерафтанд.
Дар мачмуъ хунари охангариро ниёгони точикон хуб аз худ карда буданд ва дар хар дарву замон онро такмил дода тавонистаанд. Имрузхо хам ин хунар дар манотики гуногуни Точикистон ривочу равнак дорад. Дар нохияи Ашти вилояти Сугд бошад, устохои кухансоли охангар зиндагй мекунанд. Дар байни мардум гузаронидани маросими анчумани охангарон ва баргузор кардани камарбандй бо тамоми чузъиёташ ба назар мерасад. Ба кавле ин хунари ачдодй аз насл ба насл идома дорад.
Бояд тазаккр дод, ки хунари тегсозии кадима имрузхо аз байн рафтааст, аммо касби кордсозй, ки бо хунари тегсозй ало;аманд аст, рушду нумуъ дорад.
Кордро асосан аз пулод месозанд ва дар гушаю канори Точикистон устохои номдор бо сохтани ин асбоби зарурии рузгор машгуланд. Овозаи кордсозони шахри Истаравшан бошад тамоми оламро фаро гирифтааст. Мухаккик Дилшод Рахимов кисмхои кордро чунин овардааст: тег, гулубанд, даста, сарбанд. Ин олим доир ба навъхои пулод, ки чихатии кордсозй ба кор меравад, чунин маълумот додааст: «Кордсозон ду навъи пулод: пулоди сафедро барои кордхои армугонию рузгорй ва пулоди сиёхро, ки сахту буротар аст, барои кордхои шикорй ба кор мебаранд. Гулубанди кордро аз 3-4 хел маъдан тайёр мекунанд. Он бештар аз мис, сурб, калъагй, нукра сохта мешавад. Дастаи кордро аз шоху устухонхои хайвонот (бузи кухй, оху, гов), чуб, баъзан аз филиз, шиша ва маъданхои дигар низ месозанд. Аз хама корди гаронбахо дастааш аз шохи каркадан ва очи фил ба шумор меравад. Сарбанди корд низ ба монанди гулубанди он аз мису сурб ва ё нукра сохта мешавад» (6,44).
Мухаккики номбурда чараёни сохтани кордро хам дар асари худ муфассал шарх медихад. «Ч,араён ва усули сохтани корд чунин аст: тахтапулодро дар оташи кура сурх карда, болга куфта, ба шакли тег медароранд. Х,амин тавр, пулодро 3-4 бор дар оташ сурх намуда, бо болга куфта, дар об меандозанд, ки ин амалро «обутобдихй» меноманд. Тавассути обутобдихй зичии пулод сахт мешавад. Теги хосилшударо нахуст дар чархи сангаш дагал, сипас дар санги махинтар, баъдан дар санги резинй (чармй) ва намадй (муйина) дошта, тунуктару хамвор мекунанд. Дастаи кордро аз устухон ва ё шохи хайвонот бурида, дар чарх чойхои дагали онро хамвор намуда, мобайнашро барои гузаронидани дастаи тега мувофик мегардонанд. Дастахо ду хел мешаванд: яклухт (сухма), ки аз миёнаш сурох мекунанд ва дукафон (ёрма) - аздутарафи даста ду устухонро бо мехи мисин пайванд менамоянд. Дар кисми болои даста колаберо омода карда, ба он нукра, биринч, сурб ё маъдани дигареро гудохта, мерезанд. Онро бо сухон соида, ба шакли гулубанд табдил медиханд. Сарбанди корд низ дар колаб аз нукра,
сурб, биринч ва гайра рехта мешавад. Баъзе сарбандхо кач буда, барои аз даст наафтидани корд мувофик кунонда мешаванд. Гулубанду сарбанд аз дутарафи даста чой гирифта, дастаро аз чудошавй нигох медоранд. Дар кордсозй накшхои ислимй, хандасавй, занчира, тасвири офтобу моху ситора ва гайра ба кор меравад. Накшхоро дар тегу даста ва гулубанду сарбанд ба тарзи хаккокй, насбнамой ва рангубор додан анчом медиханд» (6,45).
Гилофсозй низ дар баробари кордсозй тараккй кардааст. Доир ба санъати гилофсозй гуфта мешавад, ки гилофхоро аз чарм месохтанд ва дар замони кунунй бошад, онхоро аз чарми сунъй хам месозанд, хамчунин шохи оху, буз, чуби дарахтон низ барои сохтани гилоф ба кор бурда мешаванд. Барои кордхои армугонй гилофро аз шохи бузу оху ва ё чуби чормагз месозанд ва онхоро бо сурбу калъагй ва нукраву рангхои гуногун ороиш медиханд (2,178).
Корд барои точикон нишонаи давлат ва сарватмандй дониста мешавад. Бехтарин хадя корд дониста мешавад. Дар маросимхои гуногун, дар маросими дур кардани чашмзахм ва амсоли инхо корд истифода бурда мешавад. Мухаккики мардумшинос Назирчон Турсунов дар маколааш гуфтахои сайёхон, шаркшиносон ва олимони гуногунро доир ба санъати кордсозии точикон овардааст (9, 165-174). У кайд мекунад, ки истифодабарии корд дар сохахои гуногун ба назар мерасанд. Бино бар маълумоти Назирчон Турсунов точикон корд ва намудхои онро дар богдорй ва зироаткорй, касбу хунархои гуногун, чорводорй, шикор ва гайрахо истифода мебаранд. Аз лихози этнографй бошад, точикон кордхои навъи кордхои ошхонагй, кордхо барои ба камар бастан, кордхо барои гузаронидани чаррохй ва чангй доштанд. Ин мухаккик кайд мекунад, ки дар тули таърих кордхои мисин, биринчй, оханин, пулодй ва амсоли инхо мавчуд будааст (9, 165-174).
Кордсозй дар таърихи тамаддуни точикон таърихи тулонй дошта, он дар хар давру замон инкишоф ёфтааст. Дар фарханги мардумй бошад корд хамчун давлат дониста шуда, барои дур кардани куввахои нопок дар хар гуна маросим истифода мегардид. Имрузхо низ кордсозй тараккй дорад ва махсулоти кордсозони точик ба тамоми кишвархои руи олам пахн шудаанд.
Х,амин тавр, Осиёи Миёна -мухимтарин маркази хунармандиву пешаварии точикон ба хисоб меравад. Дар ин минтакаи пахновар аз кадимулайём, ки сарзамини кавмхои ориёй, яъне гузаштагони халки точик будааст, аввалин шахрхо бунёд гардида будаанд, ки дар онхо сохахои мухталифи хунармандй ривоч доштааст. Яке аз хамин гуна сохаи басо мухими хунармандии минтака сохаи истехсоли яроку аслиха ва кордсозй махсуб меёфт, ки намунахои барчастаи он аз ахди бостон то ба замони мо омада расидаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аржанцева, И.А. Раннесредневековые мечи Средней Азии и проблема происхождения сабли / Древний и средневековый/И.А. Аржанцева. - М.: Наука, 1987. -С. 121-133.
2. Мероси фарханги гайримоддй дар Точикистон. - Душанбе: Эр-граф, 2017. - 280 с.
3. Муборакшох, Ш.М. Одоб-ул-харб ва-ш-шучоат./Ба чоп хозиркунанда Ахмад Сухайлии Хонсорй /Ф.Муборакшох - Техрон: Икбол, 1346 ш. (1967). -692 с.
4. Мухаммадвафо, К. Тухфат-ул-хонй.Мукаддима, тахияи матн, нусхабадал, таъликот ва фехристхои Ч,.Ч,уразода ва Н.Гиёсов. - Хучанд: Ношир, 2018. - 390 с.+586 с.ф.=976 с.
5. Навороцкий, А.Г. Кузнечное ремесло /А.Г. Навороцкий. - М.: Машиностроение, 1988. - 192 с.
6. Рахимов, Д. Касбу хунархои анъанавии точикон/Д.Рахдмов.- Душанбе: Адабиёти бачагона, 2014. -160 с.
7. Сухарева, О.А. Позднефеодальный город Бухара/О.А. Сухарева. - Ташкент: АН УзССР, 1962. - 235 с.
8. Таджики Каратегина и Дарваза. Выпуск 1— Душанбе: Дониш, 1966. — 380 с.
9. Турсунов, Н. Этнокультурные аспекты использования традиционных ножей у таджиков (в свете данных письменных источников и литературы на русском языке периода XVI-начала ХХ вв.)/Н. Турсунов.// Вестник ТГУПБП. Серия гуманитарных наук. -2014. -№3 (59).-С.165-174.
10.Фасмер, М.Этимологический словарь русского языка/М.Фасмер -Москва: Прогресс, 1986.Т. 1.-576 с; 1987.- Т.3.-.832с.
11. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91 %D1 %83%D0%BB%D0%B0%D1 %82_(%D0%BC%D0 %B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%BB)
12.https://history-ru.HvejournaLcom/839906.html
REFERENCES:
1. Arzhantseva, I.A. Early Medieval Swords of Central Asia and the Problem of the Origin of the Saber / Ancient and medieval. / I.A. Arzhantseva - M.: Science, 1987. - P. 121-133.
2. Cultural Legacy of Tajikistan. - Dushanbe: Er-Grah, 2017. - 280 p.
3. Muboraksho, Sh.M. Odob-ul-harb va-sh-shujoat. / Prepared for printing Ahmad Suhaili Khonsory. / F.Muborakshom - Tex,ron: Iqbol, 1346 sh. (1967). - 692 p.
4. Mux,ammadwafo, K. Tuhfat-ul-khoni. Authors of introduction, preface, enlarged and revised by J.Jurazoda va N.Ghiyesov. - Khujand: Noshir, 2018 .-- 390 s. + 586 p = 976 p.
5. Navorotsky, A.G. Blacksmithing Craft / A.G. Navorotsky - M .: Engineering, 1988 .-- 192 p.
6. Rax,imov, D. Tajik Traditional Crafts / D.Rahimov - Dushanbe: Kids" Literature, 2014. - 160 p.
7. Sukhareva, O.A. Late Feudal City of Bukhara / O.A. Sukharev. - Tashkent, publishing house of the Academy of Sciences of the Uzbek SSR, 1962. - 235 p.
8. Tajiks Karategin and Darvaz. Issue 1 - Dushanbe: Knowledge, 1966. - 380 p.
9. Tursunov, N. Ethnocultural Aspects of the Use of Traditional Knives in Tajiks (in the light of written sources and literature in Russian from the 16th-early 20th centuries) / N.Tursunov // Vestnik TGUPBP. Humanities Series. 2014. -№3 (59) .- P.165-174.
10. Fasmer, M. The Etymological Dictionary of the Russian Language / M. Fasmer -Moscow: Progress, 1986. - V. 1.-576 p; 1987.- V.3. - 832 p.
11.https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D 1 %83%D0%BB%D0%B0%D 1%82_(%D0%BC%D0 %B5%D1%82% D0% B0% D0% BB% D0% BB)
12. https://history-ru.livejournal.com/839906.html
