Научная статья на тему 'ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР СЕМАНТИКАСИДА ИДИОМАТИК МАЪНО ДАРАЖАСИНИНГ ҚИЁСЛАНИШИ'

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР СЕМАНТИКАСИДА ИДИОМАТИК МАЪНО ДАРАЖАСИНИНГ ҚИЁСЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
41
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фразема / фразеологик бутунлик / фразеологик чатишма / фольклор / метафора / ҳосила маъно / лексик маъно / муболаға / омонимлик / гешталт / лисоний онг / ассоциатив структура / phrase / phraseological unit / phraseological combination / folklore / metaphor / derived meaning / lexical meaning / exaggeration / homonymy / gestalt / linguistic consciousness / associative structure.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — N. Rajabov

Фразеологиязмларнинг таркибидаги лексемалар билан муносабати асосида икки семантик тури атрофлича таҳлил қилинди. Фразеологик бутунлик ва чатишмалардаги идиоматик маъно даражаси қиёсланиб кўрилди. Метафора йўли билан ҳосил бўлаётган фразеологик бутунликларга алоҳида ёндашиш илгари сурилди. Чунки улар ҳосила маъно бўлсада лексик маъносини сақлаган контекст билан боғлиқ бирликлардир. Фраземалар эса бундан мустасно.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARISON OF THE LEVEL OF IDIOMATIC MEANING IN THE SEMANTICS OF PHRASEOLOGICAL UNITS

Based on the correlation of phraseological units and lexemes, two semantic types are carefully analyzed. Phraseological integrity and the level of idiomatic meaning of phrases were compared. A separate approach to phraseological units formed by metaphor is put forward. Because they are context-sensitive units that retain their lexical meaning even if they have a derived meaning. Phrases are an exception.

Текст научной работы на тему «ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР СЕМАНТИКАСИДА ИДИОМАТИК МАЪНО ДАРАЖАСИНИНГ ҚИЁСЛАНИШИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР СЕМАНТИКАСИДА ИДИОМАТИК МАЪНО ДАРАЖАСИНИНГ ЦИЁСЛАНИШИ Ражабов Нуриддин Мустафоевич https://doi.org/10.5281/zenodo.7165606

Аннотация. Фразеологиязмларнинг таркибидаги лексемалар билан муносабати асосида икки семантик тури атрофлича та^лил цилинди. Фразеологик бутунлик ва чатишмалардаги идиоматик маъно даражаси циёсланиб курилди. Метафора йули билан %осил булаётган фразеологик бутунликларга алощда ёндашиш илгари сурилди. Чунки улар уосила маъно булсада лексик маъносини сацлаган контекст билан боглиц бирликлардир. Фраземалар эса бундан мустасно.

Таянч сузлар: фразема, фразеологик бутунлик, фразеологик чатишма, фольклор, метафора, уосила маъно, лексик маъно, муболага, омонимлик, гешталт, лисоний онг, ассоциатив структура

СРАВНЕНИЕ УРОВНЯ ИДИОМАТИЧЕСКОГО ЗНАЧЕНИЯ В СЕМАНТИКЕ

ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ

Аннотация. На основе соотношения фразеологизмов и лексем тщательно проанализированы два семантических типа. Сопоставлялись фразеологическая целостность и уровень идиоматического значения фраз. Выдвинут отдельный подход к фразеологизмам, образованным метафорой. Потому что они являются контекстно-зависимыми единицами, сохраняющими свое лексическое значение, даже если они имеют производное значение. Исключением являются фразы.

Ключевые слова: словосочетание, фразеологизм, фразеологическое сочетание, фольклор, метафора, производное значение, лексическое значение, преувеличение, омонимия, гештальт, языковое сознание, ассоциативный строй.

COMPARISON OF THE LEVEL OF IDIOMATIC MEANING IN THE SEMANTICS OF

PHRASEOLOGICAL UNITS

Abstract. Based on the correlation of phraseological units and lexemes, two semantic types are carefully analyzed. Phraseological integrity and the level of idiomatic meaning of phrases were compared. A separate approach to phraseological units formed by metaphor is put forward. Because they are context-sensitive units that retain their lexical meaning even if they have a derived meaning. Phrases are an exception.

Keywords: phrase, phraseological unit, phraseological combination, folklore, metaphor, derived meaning, lexical meaning, exaggeration, homonymy, gestalt, linguistic consciousness, associative structure.

КИРИШ

Халкимиз узининг азалий кадриятлари, ноёб анъаналари ва кадим маданиятини мужассамлаштирган кух,на ва навкирон тили билан жах,он сайёхдарининг кизикиши ва хдвасини ошириб келмокда. Маърифатпарвар адиб А.Авлоний таъбири билан айтганда, дунёда х,ар миллатнинг борлигини курсатадиган унинг тили ва адабиётидир. Ана шу бобомеросда узлигимиз, уз сузимиз, яъни х,еч нарса билан киёслаб булмайдиган ибораларимиз мавжудки, уни х,ар томонлама урганиш, маъно томонини кенг тадки; этиш долзарб вазифа булаётир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ШТЕКМАТЮМЛЬ 8С1БОТ1Р1С ГОШ1ЧАЬ УОШЫБ 1 188иБ 6 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Фразеологиязмларнинг таркибидаги лексемалар билан муносабати асосида икки семантик тури фарк килинади: 1) фразеологик бутунлик; 2) фразеологик чатишма. [Турсунов, 1992:74]. Ушбу дарсликда фраземалар таркибидаги лексемалар маъноси асосида изодланса бутунлик, агар бундай булмаса, чатишма эканлиги айтилади. Нуткимизда жуда фаол кулланиладиган топни ёгини яламоц, чучварани хом санамоц, пашшадан фил ясамоц, томдан тараша тушгандай, бир ёцадан бош чщариб иборалари бор. Мана шу бирликларни таркибидаги уз маъноси билан изодлаб булмайди. Биринчи иборани эшитганимизда тасаввуримизга "ёг ялаш" эмас, балки "айёр" тушунчаси гавдаланади. Кейингиларида дам худди шундай. Лекин кунглини очди, кунглида кири йуц, багри цаттиц, бир огиз, ичи цора каби ибораларда англашилаётган маъно лексемаларнинг муносабати асосида, адамият беринг, досила маъно билан юзага чикади. Ва бу фразеологик бутунликнинг таърифига мос келади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Бундай фраземанинг умумлашган кучма маъноси фразема таркибидаги лексемалар маъноси билан изодланади. [Жамолхонов, 2013:337]. Шу нарса аникки, биринчи гуруддаги фразеологик чатишмалар аслида маданий корпусни шакллантириб беради. Бу бирликларнинг ифодалаётган маъносини деч нарса билан киёслаб, улчаб булмайди. Идиоматик маъно даражаси энг юкори. Керак булса, кундалик даётимизда дар унта одамнинг бирида бу ибораларни учратамиз.

Шу нуктаи назардан бу бирликларга нисбатан соф фраземалар дея ёндашишимиз зарур. Фраземага берилган таърифда дам икки ва ундан ортик лексемаларнинг маъно мустакиллигини йукотиб, бир умумий, яхлит маънони ифодалаши айтилади. [Турсунов, 1992:74]. Иккинчи семантик гурудга жамланган фразеологик бирликларда маъно ифодаси купинча метафора асосида юзага чикиши билан биринчи гуруддан бутунлай фарк килади. Негаки чатишмаларда фольклорга хос бурттириш, муболага оданглари сезилади. Бу ибораларнинг шаклий томонини шартлилик асосида кабул килмасдан фольклордан кидиришимиз керак булади.

Масалан, упкасини цултицлаб келмоц, бир ёцадан бош чицармоц каби фраземалар эртакларда куп учрайди. Фразеологик бутунликлардаги кучма маъно буёги, ички образнинг ифодаланишида дам номувофикликни кузатамиз. Яъни бу гурудга кирадиган кузи цинидан чициб кетмоц, огзи цулогида, дупписини осмонга отмоц бирликлари билан ичи цора, кунгли очиц, юраги буш, багри кенг ибораларидаги идиоматик маъно даражасини бир тизимга куйиб булмайди. Факат таркибидаги лексемалар маъноси бир гурудга кириши учун асос буляпти. Энди эътибор беринг, инсон газаблангандаги эмоционал долати ёки кутмаган нарсасини устидан чикиб колса, биринчи, кузнинг меъёридан катталашишини назарда тутиб айтилади. Бу иборада маъно метфора билан досил буляптими ёки бошкачами? Куз соццаси терминида соцца сузининг цин сузи билан ифодаланиши метафора, лекин кузи цинидан чициб кетмоц фраземасининг ифода этаётган тушунчасида метафорадан кура муболаганинг устуворлиги намоён буляпти. Огзи цулогида иборасида дам худди шундай. Лекин дупписини осмонга отмоц иборасида тушунча ифодаси бошкача. Чунки ота-боболаримиз аввал дуппида юришган.

Медр-окибат, яхшилик, бир-бирига ёрдам бериш каби инсоний фазилатлар одат булган ва одамлар нимадандир хурсанд булишганда дупписини отишган. Бу соддалик ва бегуборликнинг рамзи десак дам хато эмас. Мана шундай иборалар маданий корпусни

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

шакллантириб, бугун лингвокультурология фани урганяпти. Демак, бу иборада кучма маъно йук. Урф-одат булиб, лисоний онгимиздан урин олган. Шу нарса аёнки, бу иборалардаги маъно буёги юлдузни бенарвон урмоц, чучварани хом санамоц каби фраземаларидаги тасвир буёги билан бир тизимга тугри келади. Ичи цора, кунгли очиц, юраги буш, багри кенг бирликлари ифода этаётган тушунчалар эса факат метафора асосида хосил булган.

Юкоридаги иборалардан фарки бунда идиоматик маъно даражаси паст эканлиги кузатиляпти. Агар бу метафораларни фраземалар каторида санасак, метафора билан фраземаларни бир-биридан ажратиш сурок остида колади? Иккинчидан, бу фраземалар нуткда хохлаганча узгариши мумкин. Масалан, багри кенг-цалби кенг-ичи кенг; ичи цора-юраги цора-дили цора. Биз эса фраземани узгармас, яхлит, баркарор тил бирлиги деймиз. Булар бир-бирига зид келяпти. Бундан ташкари тилимизда парафразалар хам бор. Чарм цулцоп устаси, дещоннинг цаноти, дала маликаси бирикмаларида хам кучма маъно, образли ифода бор. С.Шодиев бу мавзуни изохталаб эканлигини, чунки парафраза компонентлари уз лексик маъносини тарк этмаслигини ёзади. [Шодиев, 2020:13]. МУ^ОКАМА

Шундан келиб чикиб, юкоридаги метафораларни узил-кесил фразема деб хисоблашда гализлик бор. Тилимизда юрак, цул, куз каби компонентли соматик фразеологизмлар куп. У.Рашидованинг тадкикотида юраги гашланмоц, юраги цинидан чицмоц, юраги цон, юраги цора, юраги безовта иборалари келтирилган булиб, уларнинг идиоматик маъноси узаро киёсланмаган. [Рашидова, 2018:15]. Келтирилган юраги цон ва юраги цинидан чицмоц бирликларида тасвир буёги баланд булиб, фразеологик чатишмага тугри келади. Юраги гашланмоц, юраги цора ибораларида метафора асосида маъно хосил булаётган булса, юраги безовта фраземасини хосила маъно деб булмайди, бу уз маъносида булиши хам мумкин.

Масалан, юраги бемор одамни тасаввур килинг? Ёки уйига шошилаётган она: "Тезроц борай, юрагим безовта буляпти", - дейди. Бу уринда ички, ботинидаги, калбидаги хиссиётлар туфайли она шундай айтади. Гапда юрак сузининг метафорик маъносини куришимиз мумкин.

Фразеологик чатишма дейиладиган иборалар уз шаклидаги эркин бирикма билан омонимлик хосил килмаслиги, фразема мохиятида муболага мавжудлиги таъкидлаб утилади. [Рахматуллаев, 1992:138]. Лекин уз ёгида узи цоврилмоц ибораси ру^ан эзилмоц маъносини ифодаласа, уз маъносида гуштни уз ёгига узини цовурмоц тушунчасини англатади. Куз юммоц ибораси лексемалар асосида маъноси ифодаланадиган бутунлик булиб, ибора маъноси куриб туриб эътиборсиз цолдирмоцни билдиради. Эркин бирикма сифатида эса шунчаки кузини юмиб олмоц тушунилади. Емаган сомсасига пул туламоц ибораси узи килмаган иш учун жавоб бермокни, уз маъносида эса бошкалар учун чунтагидан туламокни англатади. Бу ерда ибора уз маъносидан х,осил буляпти. Биринчи келтирилган уз ёгида узи цоврилмоц х,ам худди шундай, куз юммоц ибораси х,ам. Демак, фразеологик чатишмаларнинг айримлари эркин бирикмадан х,осил булганлиги куриняпти. Эътибор килсак, чатишмаларнинг карийиб хдммасида муболага, бурттириш, кучайтирув белгилари намоён булади. Иккинчи семантик гурухдаги иборалар бундан мустасно булиб, уларнинг аксариятида метафорик маъно кучиши булиб, чатишмаларга нисбатан идиоматик даражаси паст эканлиги кузатилди. Шунингдек, бу гурухдаги метафора ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бошка маъноларни фраземалар каторида санасак, контекстдаги сузнинг досила маънолари билан фраземаларни бир-биридан ажратиш сурок остида колмайдими? Очи; эшик, "берк эмас" маъносидан очщ гапирмоц, мавзуни очщ цолдирмоц, очщ одам (хушмуомала) досила маънолари пайдо булган. Бу маънолар факат контекстда юзага чикяпти. ХУЛОСА

Фразема булиши учун лисоний онгимизда яхлит бирлик, гешталтга айланиши керак. Фразеологик бутунлик деб каралаётган бирликларнинг аксарияти нуткда узгарувчанликка мойил. Мавзу модият-эътиборига кура дар иккала додиса - метафоралар дам, иборалар дам, аникроги, чатишмалар лисоний онг ва унинг ассоциатив структураси билан боглик булиб, метафорик додисаларга алодида ёндашиш максадга мувофик булади. Чунки улар досила маъно булсада лексик маъносини саклаган бирликлардир.

REFERENCES

1. Турсунов У. Х,озирги узбек адабий тили. - Тошкент, 1992. - Б. 74, 138.

2. Жамолхонов X,. Х,озирги узбек адабий тили. - Тошкент, 2013. - Б. 337.

3. Шодиев С. Тургун суз бирикмаларининг синтактик деривацияси. Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарканд, 2020. - Б. 13.

4. Рашидова У. Узбек тилидаги соматик ибораларнинг семантик-прагматик тадлили. Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. - Самарканд, 2018. - Б. 15.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.