Научная статья на тему 'FRAZEOLOGIK LUGʻAT TUZISHGA YANGICHA YONDASHUV'

FRAZEOLOGIK LUGʻAT TUZISHGA YANGICHA YONDASHUV Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

5
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
til oʻrganish / an‟anaviy va elektron lugʻatlar / ikki va undan ortiq tilga tarjima / yaxlit koʻchma ma‟noli ifodalar / frazeologik lugʻat / nutqiy vaziyat

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Pulat Djuramurodovich Nazarov

Maqolada ikki va undan ortiq tilli frazeologik lugʻatlarining til oʻrganishda tutgan oʻrni qarab chiqilgan. Shuningdek, unda muallifning nemis mutaxassisi PhD Manfred Frühauf bilan hamkorlikda yaratgan nemischa-oʻzbekcha-ruscha frazeologik lugʻatining tuzilishi va afzallik tomonlari bayon etilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «FRAZEOLOGIK LUGʻAT TUZISHGA YANGICHA YONDASHUV»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

FRAZEOLOGIK LUG'AT TUZISHGA YANGICHA YONDASHUV

Pulat Djuramurodovich Nazarov

p.f.n., Tillar kafedrasi professori Samarqand xalqaro texnologiya universiteti Email: nazarov.pulat@rambler.ru

ANNOTATSIYA

Maqolada ikki va undan ortiq tilli frazeologik lug'atlarining til o'rganishda tutgan o'rni qarab chiqilgan. Shuningdek, unda muallifning nemis mutaxassisi PhD Manfred Fruhauf bilan hamkorlikda yaratgan nemischa-o'zbekcha-ruscha frazeologik lug'atining tuzilishi va afzallik tomonlari bayon etilgan.

Kalit so'zlar: til o'rganish, an'anaviy va elektron lug'atlar, ikki va undan ortiq tilga tarjima, yaxlit ko'chma ma'noli ifodalar, frazeologik lug'at, nutqiy vaziyat

ABSTRACT

The role of bilingual or multilingual phraseological dictionaries in language learning has been shown in this article. It has been also described the structure and advantages of the German-Uzbek-Russian phraseological dictionary created by the author in collaboration with the German specialist PhD Manfred Fruhauf there.

Keywords: language learning, traditional and electronic dictionaries, translation into two or more languages, integrated figurative expressions, phraseological dictionary, speech situation

Bugungi kunda hayotimizda yuz berayotgan integratsion, global voqea-hodisalarni tavsiflovchi axborotlar olami shunchalik yuksalib ketdiki, bu ma'lumotlar orasidan aynan eng keraklilariga murojaat qilishni bilish hamda mazkur axborotlar mazmunini yaxshi tushunib olish uchun nafaqat ona tili, balki dunyo darajasida e'tirof etiladigan bir nechta xorijiy tillarni o'zlashtirish talab etilmoqda. Tabiiyki, xorijiy tillarni mukammal darajada o'zlashtirish hammaga ham nasib etavermaydi. Shu sababli ham inson bunday ma'lumotlarni tez va qulay tarzda qabul qilishda bevosita tarjima lug'atlariga murojaat etadi.

Ma'lumki, aynan ikki va undan ortiq tilli tarjima lug'atlari kitobxonga muayyan voqea-hodisa to'g'risida ma'lumot beradi, uni o'z va o'zga tillardagi so'z hamda birikmalar bilan tanishtiradi; tilni, uning lug'at tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam beradi.

99

April 23-24, 2024 International Scientific and Practical Conference

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikainiliiliiiii^^^^^^^Bim

O'zbekistonda bunday ikki va undan ortiq tilli tarjima lug'atlar tuzishga 20 asrdan boshlab katta e'tibor qaratila boshlandi. Agarda XIX asrgacha yurtimizda arab-o'zbek, fors-o'zbek, turk-o'zbek ikki tilliligiga asoslanib yoki aksincha tartibda tuzilgan tarjima lug'atlari mavjud bo'lgan bo'lsa, 20 asrga kelib ruscha-o'zbekcha, nemischa-o'zbekcha, inglizcha-o'zbekcha, fransuzcha-o'zbekcha kabi ikki tilli lug'atlar yaratildi. Hozirgi davrda esa mamlakatimizda ingliz, nemis, fransuz, rus, ispan, italyan, yapon, koreys, turk, hind tillari ishtirokidagi ikki va undan ortiq tilli tarjima lug'atlarning nafaqat an'anaviy, balki yana elektron shakllarini yaratish an'anaga aylangan.

Aynan o'zbek kitobxonlari uchun o'zbekcha-nemischa va nemischa-o'zbekcha lug'atlarni yuzaga kelishiga olimlarimizdan Y.Benyaminov, S.Saidov, Z.Bo'tayev, Yu.Ismoilov, Sh.Karimov, A.Boymatov, O.Rahmonovlar munosib hissa qo'shishgan. (Qarang: Y.Benyaminov, S.Saidov. O'zbekcha-nemischa o'quv lug'ati, 1992; Z.Butayev, Yu.Ismoilov, Sh.Karimov. Nemischa-o'zbekcha lug'at, 2007; A.Boymatov, U.Inomov va boshqalar. Nemischa-o'zbekcha lug'at, 2016; O.Rahmonov, R.Rahmonova. Nemischa-o'zbekcha lug'at, 2017; Yu.Ismoilov, Sh.Karimov. Nemiischa-o'zbekcha, o'zbekcha-nemischa lug'at, 2021.) [4, 1-2]

Yuqorida qayd etib o'tilgan bu lu'atlarning barchasi ikki tilli, leksik birliklar tavsifiga bag'ishlangan tarjima lu'atlari hisoblanadi. Bu o'rinda shuni ta'kidlab o'tishimiz joizki, xorijiy til matnlaridagi til unsurlariga kognitiv tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashuvda, tabiiyki, ma'lum bir xorijiy tildagi frazeologik birliklar, tasviriy ifodalar kabi yaxlit ko'chma ma'noli ifodalar yetarlicha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Shu boisdan ham xorijiy tillar ishtirokida frazeologik lu'atlar tuzish va ulardan til o'rganishda samarali foydalanish masalasi leksikografiyaning ustivor vazifalaridan biri sifatidsa tan olinadi.

Yurtimizda, bunday turdagi frazeologik lug'atlarni yaratuvchilari sifatida sanoqli olimlarning, jumladan M.Sodiqova (Ruscha-o'zbekcha frazeologik lug'at, 1972) hamda M.E. Umarxo'jayev, Q.N. Nazarovlarning (Nemischa-ruscha-o'zbekcha frazeologik lug'at, 1994) nomlarini qayd etib o'tishimiz mumkin. Ayniqsa, M.E. Umarxo'jayev va Q.N. Nazarovlar tomonidan hamkorlikda tayyorlanilgan frazeologik lug'at uch tilda yaratilgani bilan alohida e'tirofga loyiqdir.

Biz ham o'zimizning "Abenteuer Redensarten" nomli nemischa-o'zbekcha-ruscha fraseologik lug'atimiz bilan ustozlarimiz boshlab bergan ishni davom ettirdik.

Biroq, biz tomonimizdan taqdim etilayotgan frazeologik lug'at M.E. Umarxo'jayev, Q. Nazarovlarning frazeologik lug'atidan qisman farq qiladi. Agarda yuqorida nomi zikr etilgan olimlarimiz davr taqozosidan kelib chiqib, lug'atlarini nemischa-ruscha-o'zbekcha shaklda yaratishgan va alohida olingan frazeologik

April 23-24, 2024

100

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hjrChiä^ävlitiiidiSoSikaBniviiii^^

birlikni gap doirasida ishlatilishini ko'rsatish uchun dastlab iboraning nemischa izohi, keyin esa uning ruscha va o'zbekcha tarjimalari hamda mazkur ibo ra ishtirok etgan jumla yoki nutqiy vaziyatdan foydalanishgan. Biz tomonimizdan havola etilayotgan lug'atda esa davr talabidan kelib chiqqan holda frazeologik birliklarining o'zbekcha tarjimalari ikkinchi o'ringa, ruscha tarjimalari esa uchinchi o'ringa o'tkazilgan. Unda nemis tilidagi frazeologik birliklarga bu tilda izoh berilmasdan, tog'ridan-to'g'ri tegishli nutqiy vaziyatga murojaat etilgan. Shuningdek, kitobxonga iboralarning anglatgan semantik ma'nosi yanada tushunarli bo'lishi uchun biz tomonimizdan tanlangan nemis tilidagi 1500 dan oshiq frazeologik birliklar asosida kundalik hayotda tez-tez uchraydigan va bir-biri bilan uzviy bog'liq bo'lgan voqea-hodisalar 1373 ta nutqiy vaziyat yordamida ifoda etilgan.

Agarda, M.E. Umarxo'jayev, Q.N. Nazarovlarning frazeologik lug'ati bilan o'zimizning lug'atimizni qiyoslasak, bu ikki lug'at o'rtasida quyidagi farq va tafovutlarni ko'rishimiz mumkin:

Jumladan, ustozlarimizning frazeologik lug'atida "von A biz Z" iborasiga quyidagicha tavsif berilgan: von A biz Z (umg.) von Anfang bis zum Ende

разг. от начала до конца = от доски до доски; от А до Я бошдан оёк, ипидан игнасигача, миридан сиригача Er hat mir die Geschichte von A biz Z erzählt. [2, 6]

Bizning lug'atimizda esa bu iboraga quyidagicha tavsiflangan:

von A bis Z lesen - boshidan oxirigacha o 'qimoq - читать от начала до конца (от А до Я)

Als Hayotbek zehn Jahre alt war, kaufte sein Vater für ihn einen Detektivroman. Hayotbek begann, ihn zu lesen. Er las ein wenig in dem Buch und fand es langweilig. Da sagte sein Vater: „Um den Inhalt zu verstehen, musst du den Roman von A bis Z lesen." [3, 7]

Shuningdek, biz tomonimizdan yaratilgan lug'atda ayrim iboralar ikki ma'nosida qo'llanilgan. Masalan, M.E. Umarxo'jayev, Q.N. Nazarovlarning frazeologik lug'atlarida "jmdm. einen Bären aufbinden" iborasi bir ma'noda izohlanilgan bo'lsa, ya'ni:

jmdm. einen Bären aufbinden (fam)

jmdm etwas Unwahrscheinliches oder Unwahres erzählen;

jmdm belügen

разг. наврать (с три короба) кого-л.; надуть кого-л.

боплаб кетмок, ДOFда колдирмок, товламок, K^^FEra лаFмон илмок

April 23-24, 2024

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

Sie hat dir erzählt, sie sei jetzt Chefsekretätarin? Da hat sie dir aber einen Bären aufgebunden! Sie kann je nicht einmal stenografieren und maschinenschreiben. [2, 11]

Mazkur ibora bizning lug'atimizda quyidagicha izohlangan:

1. j-m einen Bären aufbinden -firib bermoq, aldab ketmoq, qulog'iga tepmoq -надуть кого-л.

Während des Karnevals versuchen die Leute gerne, anderen einen Bären aufzubinden.

2. j-m einen Bären aufbinden - gaplariga ishontirmoq - расказывать кому-л. небилицы.

Hayotbek bindet anderen Leuten oft einen Bären auf: er erzählt komische Geschichten und hofft, dass die Leute seine Geschichten für wahr halten. [3, 33] Shu bilan birga M.E. Umarxo'jayev, Q.N. Nazarovlarning lug'atida har bir iboraga bitta jumla yoki nutqiy vaziyat misol tariqasida keltirilgan bo'lsa, bizda esa ayrim nutqiy vaziyatlarda ikkita, ayrimlarida esa uchta frazeologik birikma bitta nutqiy vaziyatda jamlanganining guvohi bo'lishingiz mumkin. Masalan, quyida keltirilgan nutqiy vaziyatda uchta frazeologik birlik ishtirok etgan. Haare auf den Zähnen haben - tili achchiq bo'lmoq - быть зубастым ein Haar in der Suppe finden - igna orasidan qil qidirmoq; har qanday ishdan ayb topmoq- быть мелочным; находить недостаток в чем-л. graue Haare bekommen - sochlariga oq tushmoq, erta qarimoq -состариться раньше времени

Die Schwägerin von Hayotbek hat Haare auf den Zähnen. Außerdem versucht sie stets, ein Haar in der Suppe zu finden. Wegen dieser Charakterzüge seiner Frau hat Hayotbeks Bruder schon graue Haare bekommen.

Yana shunga e'tibor qaratish kerakki, frazeologik lug'atimizda alifbo tartibiga qat'iy rioya etish maqsadida nemischa iboradagi u yoki bu tayanch so'zni tegishli harflarga moslab ostiga chizilgan.

Frazeologik lu'atimizda eski, ya'ni 2-3 asr oldin nemislar tomonidan ishlatilgan iboralar deyarli ishlatilmagan, biz lug'atni yaratishda asosan zamonaviy nemis tilida, shu jumladan, nemis yoshlar tilida qo'llanilayotgan frazeologik birliklarga murojaat etishga harakat qildik.

Shuningdek, lug'atdan o'rin olgan nutqiy vaziyatlar o'zbek milliy madaniyatiga asoslangan holda bayon etilganligi bois, tanlangan frazeologik birliklarga xos misollarning lingvistik nuqtai nazardan sofligiga emas, balki ularning idiomatik tarzda nutq jarayonida qo'llanilishiga ko'proq e'tibor qaratdik.

102

April 23-24, 2024

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiiniVlililili

O'ylaymizki, mazkur lug'at olimlarimiz tomonidan nemis frazeologiyalari sohasida yangi-yangi ilmiy tadqiqot ishlari yaratilishi uchun muhim manba vazifasini o'taydi.

REFERENCES

1. Бинович Л.З., Гришин Н.Н. Немецко-русский фразеологический словарь. -М.: Русский язык, 1975.

2. Умархужаев М.И., Назаров К.Н. Немисча-русча-узбекча фразеологик луFат, -Тошкент: Укитувчи, 1994.

3. Manfred Frühauf, Pulat Nazarov. Abenteuer Redensarten (Deutsch-usbekischrussisch phraseologisches Wörterbuch) -Samarkand: SanSIFL, 2024.

4. https ://n.ziyouz.com/kutubxona/cate gory/3 0 -lug-atlar

5. https://cyberleninka.ru/article/n/lug'at-ustida-ishlashning-lingvistik-asoslari.

103

April 23-24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.