Научная статья на тему 'ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ'

ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
32
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
LEKSIKLASHUV / FRAZEOLOGIYA / SO‘Z YASALISHI / FRAZEOLOGIK SHAKLLANISH / FONETIK / SINTAKTIK-LEKSIK / AFFIKSATSIYA / KOMPOZITSIYA / QISQARTMA

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жумаев Б.Х.

Ushbu maqolada tilning leksik boyligini ta’minlovchi ichki omillar bo‘lgan leksiklashuv va frazeologiya hodisalarining mohiyati yoritilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUISTIC ANALYSIS OF PHRASEOLOGICAL UNITS

This article describes the essence of the phenomena of lexicalization and phraseology, which are the internal factors that ensure the lexical richness of the language.

Текст научной работы на тему «ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ»

Жумаев Б.Х.

Термиз давлат университети

ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАХЛИЛИ

Abstrakt. Ushbu maqolada tilning leksik boyligini ta'minlovchi ichki omillar bo 'lgan leksiklashuv va frazeologiya hodisalarining mohiyati yoritilgan.

Kalit so'zlar: leksiklashuv, frazeologiya, so'z yasalishi, frazeologik shakllanish, fonetik, sintaktik-leksik, affiksatsiya, kompozitsiya, qisqartma.

Jumaev B.Kh.

Termiz State University

LINGUISTIC ANALYSIS OF PHRASEOLOGICAL UNITS

Abstract. This article describes the essence of the phenomena of lexicalization and phraseology, which are the internal factors that ensure the lexical richness of the language.

Keywords: lexicalization, phraseology, word formation, phraseological formation, phonetic, syntactic-lexical, affixation, composition, abbreviation.

Тилшуносликда тил системаларини шакллантирувчи тил бирликларини, уларнинг мохиятини хамда улар асосида тил системаларининг шаклланиши билан боглик тил ходисаларини, уларнинг назарий ва амалий масалаларини тадкик этишга жиддий эътибор каратила бошланди. Тилнинг хар бир сатхи системаси тадкики шу системани шакллантирувчи тил бирлигини белгилашдан бошланади. Шу маънода ясама суз, ясама бирлик, ясама сузнинг таркиби, суз ясалиш асоси, фразеологик шаклланиш каби тушунчалар узаро муносабатда урганилиши ва тадки; этилиши талаб этилади.

Лингвистик манбаларда лексикализация - тил элементларининг ёки элемент бирикмаларининг алохида сузга ёки унга мукобил булган бошка лугавий бирликка айланиши, суз бирикмаларининг тилнинг алохида суз мукобили сифатида амал киладиган тургун элементларига айланиш жараёни, эркин суз бирикмасининг бир тушунча ифодалайдиган, бир гап булаги вазифасини бажарадиган сузга айланиши, синтактик бирлик (суз бирикмаси ёки гап)нинг лексик бирликка (лугавий бирликка), яъни суз ёки тургун иборага айланиши каби изохланади.

Жахон тилшунослигида суз ясалиши, фразеологик шаклланиш, уларнинг диахрон ва синхрон аспектдаги тараккиёти, суз ясалиш жараёнида лексикализация, фразеологик шаклланиш жараёнида фразеологизация ходисаларининг мохияти, уларнинг юзага келиш

сабабларини тадкик этиш, уларни янгича замонавий йуналишлар асосида баён этиш хам долзарб хисобланади.

Дархакикат суз ясалиши тизими, фразеологик шаклланиш тилларнинг мунтазам бойиб боришига хизмат килади, у ёки бу тилнинг тараккиёт даражасини белгиловчи мухим омиллардан бири сифатида каралади. Жахон тилшунослигида суз ясалиш йуллари ва усуллари атрофлича талкин ва тавсиф этилган. Х,ар кандай тилининг бойиб боришидаги омиллардан бири тилнинг суз ясалиш тизимидир. Х,ар кандай тилнинг бойиб боришида, ифода имкониятларининг кенгайиб боришидаги самарали омиллардан бири тил лугавий бирликлари маъноларидаги семантик-услубий силжишлар хисобланади. Тилшунослигимизда суз ясалиши масалалари А.Гуломов, Азим Х,ожиев1, М.Миртожиев, А.Нурмонов ва Н.Махмудов каби олимлар томонидан тадкик этилган[2]. Таъкидланган тадкикотларда суз ясалиши тилшуносликнинг алохида сохаси сифатида эътироф этилади. Суз ясалиши урганилган лингвистик адабиётларда суз ясашнинг иккитадан еттитагача булган тури курсатилади[3]. Шу билан бирга, хозирги узбек тилида аффиксация ва композиция усуллари суз ясашнинг кенг кулланадиган энг унумли ва етакчи турлари сифатида эътироф этилади[4]. Рус тилшуноси Л.Шчерба суз ясалишининг морфологик, фонетик ва синтактик куринишлари мавжудлигини таъкидлаган эди[5].

Дархакикат, хар кандай тилнинг ривожланиши ва бойиш даражасини белгилайдиган асосий омиллар тилдаги бирликлар ва уларнинг маъно ифодалаш имкониятлари хисобланади. Сузларнинг ясалиши, фразеологик бирликларнинг шаклланиши, уларнинг маъно тараккиёти, маъновий узгаришларни урганиш хам мухимдир. Тил лугат фондининг бойишидаги омиллардан бири суз ва суз бирикмасининг маъносидаги семантик-услубий силжишдир. Тил бирликларининг маъно тараккиётида узгаришлар юз бериб, янги-янги тушунчаларни ифода этади ва бу янги маъновий узгаришлар аста-секинлик билан тилда баркарорлашиб, нутк жараёнида фаол кулланила бошлайди.

Лексикализация ва фразеологизация ходисаларининг тилда мавжудлиги тилнинг ички имкониятлар асосида бойиш конуниятининг таркибий кисми сифатида каралади. Шунинг учун тил бирликларини, уларни юзага чикарувчи ходисаларни, жумладан лексикализация ва фразеологизация ходисаларига инсоннинг яратувчилик фаолияти доирасида караш зарур. Шу маънода суз ясалиш жараёнида фаол иштирок этадиган лексикализация ва фразеологизация ходисаларининг мохиятини урганиш хам долзарб вазифалар доирасида каралади. Лингвистик адабиётларда суз ясалишининг семантик (ёки лексиксемантик), 2) фонетик, 3) синтактик-лексик, 4) аффиксация, 5) композиция,6) аббревиация усуллари мавжудлиги кайд этилсада, аффиксация ва композицион усуллар асосий усуллар эканлигини эътироф этилади. Суз ясаш усулларининг

кандай тасниф этилишидан катъий назар, хакикатдан хам тилнинг тарихий тараккиёти давомида ягона лексемага айланиш, синтактик бирликдан лексик бирликка утиш ходисаси мавжудлиги асосланади. Суз ясалишининг лексикализация тури мохиятида муайян эркин бирикманинг ( синтактик), юзага келган кушма сузни (лексик) ифодалаши ва намоён булишидир.

Тилимиздаги суз боши, эллик боши, юз боши, минг боши каби кушма сузлар асосида эркин бирикмаларининг грамматик алокани йукотиб, кушма сузга айланиш жараёнидир. Эркин бирикманинг кушма сузга айланиши, суз семантикасининг узгариши (семантик узгариш натижасида янги суз хосил булиши) деб бахолаш керак булади. Суз бирикмаси тил тараккиёти процессида сузга айланганда, бирикма компонентлари бир маъно марказига бирлашади, бу компонентлар сузлик хусусиятини йукотади, шу сабабли улар уртасидаги синтактик алока хам йуколади. Натижада суз бирикмасини хосил килган сузлар узак-негиз холига утади, суз бирикмаси кушма сузга айланади. ошпичок (ош пичоги), даламудир (дала мудири), мингбоши, чаласавод (чала саводли), кимматбахо (киммат бахоли) кушма сузлари худди шундай суз билан ясалган. Бу ясалиш процессида синтактик (суз бирикмаси) ва лексик (суз айланиш) ходиса иштирок этганлигини хисобга олиб, суз ясалишининг синтактик-лексик усули деб аташ мумкин. чаласавод - соф дил, бошяланг - оёк яланг, кушбуйин - дутор буйин тоголча, токилон, мош ранг, содда дил,бошогрик, белбог, ишбоши, кулкоп, кузойнак каби суз бирикмалари хеч кандай суз ясовчи кушимча олмаган холда суз бирикмасининг компонентлари бир маъно марказига бирлашади, бирикма таркибидаги сузлар сузлик холатини йукотади, суз бирикмаси грамматик ва фонетик жихатдан хам бир бутун холга келади хамда унинг структурасида атир+гул, беда+поя, ватан+гадо, гул+даста, дов+юрак, ер+ёнгоц, кана+кунжут, 9 катта+цургон, келин+бармоц, цизил+иштон, шоли+поя, цирц+бугин, гул+тожи+хуроз каби икки ёки ундан ортик суз ётади. Фразеологик бирликлар ва лексикализация ходисасининг узаро муносабати масалаларини тадкик этиш, уларнинг тил бирлигими ёки нутк бирлигими каби масалаларга аниклик киритиш имкониятини яратади.

Фразеологизмлар тузилишига кура суз бирикмаси ёки гапга тенг, семантик жихатдан яхлит, умумлашган маъно англатадиган, нуткка тайёр олиб кириладиган, образли, кучма маънога эга булган лугавий бирликдир. Таъкидлаш лозимки фразеологик бирликлар хамма вакт семантик ходиса деб талкин этилади.

Буни Ш.Балли, В.Виноградовлар хам эътироф этганлар. Ш.Рахматуллаев "фразеологик бирликлар ифода плани билан мазмун планининг узига хос карама каршилиги ва бирлиги асосида юзага келади, шунга кура фразеологик бирликлар алохида ёндашишни, урганишни талаб этади" деб таъкидлайди. Фразеологик бирликлар кандай колипли бирикма ёки предикатив кушилма булишига карамай нутк жараёнида юзага

келмайди, балки тилда тайёр лугавий бирлик сифатида мавжуд булади. Ана шу нуктада фразеологик бирликлар лексикализация ходисаси билан тукнашиб, фразеологик бирликларнинг лексикализация ходисаси билан узаро муносабатини аниклаштиришни такозо этади. Фразеологик бирликлар тилда тургунлашиб, муайян маънони ифодалайдиган, тил эгаларининг умуммулкига айлангунга кадар узаро бирикиш, синтактик муносабат жараёнини утаган булади. Улар эркин бирикма сифатида мавжуд булиб, кейинчалик фразеологизмлаштирилади, маъноси таркибидаги лексемалар асосида изохланадиган ва изохланмайдиган маънолар шаклланади. Бу жараёнда фразеологик бирликлар индивидуал-муаллиф фразеологизмлари сифатида нуткда яшайди.

Ш.Рахматуллаев фразеологизмлар биттадан ортик суз яхлитлигича маълум бир образ асосида, кучириш йули билан семантик тараккиётни бошдан кечиради деб таъкидлайди. Муайян образ асосида юзага келган маънони фразеологик маъно деб атайди. Шу тарика фразеологик бирлик таркибидаги сузларнинг маъносидан келиб чикиб изохланадиган ва изохланмайдиган бирликлар эканлиги маълум булди. Улар муайян семантик, лексик, лексик-семантик, семантик-синтактик

трансформацияланади. Бу жихатдан у лексикализация (лексемалашув) ходисаси билан кесишади. Буйнига куймок, ерга урмок, йул бермок,огиз очмаслик, тунини тескари киймок, кулини ювиб, култигига урмок, калаванинг учини йукотмок, калаванинг учини топмок каби фразеологик бирликлар маъноси таркибидаги лексемаларга хос маънолар асосида изохланиб, улар эркин богланма тарзда хам идрок этилади.

Аммо бошини олиб чикиб кетмок, оёгини кулига олиб, упкасини култикламок каби бирикмаларнинг асоси эркин богланмалар эмас, улар эркин богланма тарзда идрок этилмайди, инсон фаолиятида бошини олиб чикиб кетиш, оёгини кулига олиш, упкасини култиклаш каби харакатларни бажариш амалда мумкин эмас. Бу уринда суз бирикмасини унга хос булмаган тарзда ишлатиш, семантик трансформация килиш асосида фразеологик бирликка хос маъно шаклланади. Фразелогик бирликларни фразеологик бутунлик ва фразеологик чатишма каби таснифлаш: "тунини тескари киймок", "ёстигини куритмок", икки оёгини бир этикка тикмок" фразеологик бутунликлар; упкасини култикламок, юрагини ховучламок, юраги оркасига тортиб кетмок кабилар фразеологик чатишмалар сифатида талкин этиш илмий ва амалий ахамият касб этади. Умуман олганда, фразеологик бирликларнинг юзага келиши нуткий жараён хисобланиб, уни фразеологизация (иборалашув) деб аташ хамда бу жараённинг лексикализация ходисаси билан муштарак томонлари мавжуд.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Х,ожиев А. Узбек тили суз ясалиши. - Тошкент, 1989 - 111 б.

2. Узбек тили суз ясалиши тизими. - Тошкент: Укитувчи, 2007. - 168 б.

3. Миртожиев М. Узбек тили лексикологияси ва лексикографияси. -Тошкент: УзМУ, 2000. с

4. Нурмонов А., Махмудов Н. Узбек тили суз ясалишига бир назар // Узбек тили ва адабиёти. Тошкент, 1987. -№3. - Б.36-38.

5. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. - М.: Просвещение, 1964. - 87 б.

6. Маматов А. Узбек тили фразеологияси (укув кулланма). Тошкент, «Навруз» нашриёти, 2019. - 187 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.