CC BY
40
УДК 371.01 М.А.АХДОАДОВА
ББК 74,3 (2)
ТАШАККУЛИ ШАВКИ ОМУЗИШ ХАМЧУН ВОСИТАИ БАЛАНДБАРДОРИИ САМАРАНОКИИ РАВАНДИ ТАЪЛИМ
Тадкикоти зиёд ва тачрибаи корй моро ба он бовар мекунонанд, ки агар дар хонандагон шавки устувори омузиш ташаккул ёфта бошад, раванди таълим бо самаранокии баланд чорй шуда, дониш мустахкамтар мешавад. Зери таъсири шавк равандхои (когнитивй) дарккунй, азхудкунй, тафаккур, мухимият ва гайра фаъол мешаванд. Мавчуд будани шавки омузиш дар хонандагон ба инкишофи фаъолнокии онхо дар дарс ва ташаккулёбии заминаи мусбати раванди таълим мусоидат мекунад.
Ба баррасии асосхои назариявии омодагии касбии омузгорон дар кори ташаккулёбии шавк шуруъ намуда, лозим донистем, ки пеш аз хдма асосхои назарияви мафхуми "шавк"- ро шарх дихем.
Таваччух ба мафхуми шавк хеле пеш ба вучуд омада, ин масъала дар тадкикоти равоншиносию педагогии гуногун инъикос карда мешуд. Дар аксар тадкикот ин масъала асосан аз чихати равонй кор карда шуда,масоили зерин баррасй мешуданд: табиати шавк, оид ба тарбияшавии шавк, механизми физиологии шавк, таносуби шавк бо дигар куввахои водоркунандаи дохилии шахсият,инкишофи шавк.
Дар таърихи андеша ва чустучухои педагогй дар осори Я.А.Коменский масъалаи шавк ва дониши амикро касб кардааст (5). Кушиши фаъолияти дарсии мактаббачагонро хамчун манбаи каноатмандии фикрй ва хатто хушнудии рухии хонандагон нишон додан, дар афкори дидактикии педагоги машхур дидан мумкин.Вале дар афкори илмии Я.А.Коменский хануз мафхуми шавк ташаккул наёфтааст.
Классикони педагогикаи хоричй А.Дистервег, И.Г.Песталотси, Ж.Ж Руссо, И.Ф.Гербарт ахамияти шавкро дарк намуда, онро воситаи мухими талкин кардани мухаббат ба фаъолияти омузишй мешумориданд. И.Ф.Гербарт зарурияти ташаккули шавкро аввалин маротиба ба мадди аввал бароварда дар раванди таълим, ба ин омил на кши барчастаро чудо мекард. Вай яке аз аввалинхо шуда ба табиати равонии шавк ру оварда, шабехияти онро гохе бо табиати фахмиш, гохе бо ирода нишон дод. Дар хамин хол у кайд мекард, ки шавк холати истиклоли фикрй ва фаъолнокии фикрй буда, ахамияти шавк асосан бо фаъолшавии фаъолияти омузиш алокаманд аст (3). Олими рус П.Ф.Каптеров намояндаи равияест, ки шавкро хамчун кушиш ба фаъолияти муайян баррасй мекунад (4).
Дар мачмуъ, ин пажухишгарон дар табиати шавк зухур ёфтани асоси иродаро баррасй мекарданд. Баррасии инкишоф диккати аксар муаллифонро чалб менамуд. Тахлили инкишофи шавк аз мархилахои оддй то муракабу мазмуннок барои асоснок кардани раванди ташаккули шавк ахамияти мухим дорад. Аз тарафаи мухаккикони гуногун дар кандукови чараёни инкишофи шавк кушишхои бешу ками бомуваффакият анчом дода шудаанд. Дар аксар холат кушишхое барои муайян кардани мархилахои шавк бо кайди аломатхои зохирии даврахои чудогона ба мушохида мерасанд. Аксар мухаккикон пайдарпай мураккабшавии хосияти шавк-аз хиссиёти эмотсионалй то ба самтнокии амики зехниро нишон додаанд.
Мухаккикон омузиши тачрибаи пешкадами омузгорон, хакикати кухнаи педагогиро дар бораи он, ки шавк-шарти мухими раванди таълимию педагогй мебошад, тасдик мекунад. Дар байни инкишофи диккат ва ба вучуд омадани шавк робитаи мутакобила вучуд дорад. Холати шавкмандй одатан хангоми диккати кофй додани хонандагон ба иттилоот ё фаъолияти пешниходшаванда ба миён меояд. Дар навбати худ,роху усулхои ташаккули шавк барои пайдоиш ва инкишофи дикат мусоидат мекунанд.
Солхои охир аксари олимони риштаи педагогика ва равоншиносон кушиш мекунанд, ки мохияти шавкро на танхо таъкид кунанд, балки ин мафхумро амик муайян намоянд. Н.Н.Вербовая шавкро хамчун тамоюли афзалиятноки чалб кардани диккат ба ин ё он объект баррасй менамояд (2). Баъзе аз мухаккикон шавкро бо таассурот, муносибат, самтнокии шахсият вобаста мекарданд (6,7). Намояндагони «равияи маърифатй» шавкро бо фаъолияти фикрй, дарккунй, фахмиш, инчунин кори тасаввурот, ки шавкро таквият мебахшад, алокаманд медонистанд. Намояндагони «равияи эмотсионалй» шавкро ба эхсоси каноатмандй ва хушнудй
тавъим медонистанд, ки он xa-нгоми меxнaт ва эподгёт дар инcон xоcил мешавад. Онxо чунин мешyмоpидaнд, ки шавк ва хушнудии дарккунй барои хушбахт шудани бaчaxо заруранд. Намояндагони «равияи волюнтаристй» шавкро бо иродаи шaхcи алокаманд мекарданд. Шавк ба назари онxо омили xaвacмaндшaвй ба фаъолият ва мушкилот мебошад.
Илми педагогика шавкро xоло тaнxо бо яке аз тapaфxои фаъолияти одам алокаманд намекунад. Он тaнxо бо x^cc^^ зеxн ë ирода, марбут неcт, балки бо омезиши мураккаби paвaндxои фикрй, эxеоcй ва ирода, ки ба xaм дар робитаи мутакобила ва xaмкоpии зичанд, тaвcиф меëбaд.
Дар рафти омузиши aдaбиëти paвоншиноcию педагогй ва таприбаи пешкадами омузгорон мо ба хyлоcaе омадем, ки шавк дар xaмa намуд ва мapx,илaxои инкишоф, бо cе пузви мyxим тaвcиф мешавад: 1) бо эxеоcоти мycбй ниcбaт ба фаъолият; 2) мавпуд будани тарафи маърифатии ин эxcоcот, яъне бо оне, ки хушнудии дарккунй номида мешавад; 3) мавпуд будани далели бевоотта, ки аз худи фаъолият бармеояд, яъне фаъолият худ ба худ палб мекунад ва новобаста аз дигар дaлелxо бо он машгул шуданро талкин намояд.
Дар мapxилaxои гуногуни инкишофи шавк xap як пузви он метавонад бештар ë камтар фаъол бошад.Дар cинни хурди мактабй кдомати xиccй, ва нaвpacй - пузви маърифатй axaмияти калон дорад.Дар cиннy cоли калони мактабй далели бевошта, ки аз худи фаъолият бармеояд ва павонро барои машгул шудан бо кори шавкманд талкин мекунад, одатан бо як катор далели иптимой xaмpоx карда мешавад.
«Шавкгменавдаад Л.М.Фридман,-ин мaфxyми багоят биcëpпaбxa acт. Бо он xaм мyноcибaтxои муайян ба ягон кac ë ягон чиз, xaмчyнин «caмтнокии маърифатии одам ба aшë ë пaдидaxои вокеият, ки бо тaaccypоти мycбиaт xhccw> алокманд acт ва чизxои дигар ишора карда мешаванд. Вакте шавк xaмчyн ангеза барои фаъолият хизмат мекунад, пac онро бояд xaмчyн талаботи мaхcycи равонии шaхc дар aшëи пудогона, манбаи тaccypоти маргуб дар фаъолият ва воcитaxои ноилшавии мaкcaдxои маргуб бappacй кард. Дар ин маврид низ дар паш шавк талаботи мaхcyc, талабот ба тaaccypоти муайян мавпуд acr» (10).
Табиати физиологии шавки пайдошуда ба шришти диккат наздик acт, ки дар худ чунин манбаи барангезишро инъикоc мекунад, ки дар перомуни он тибки конуни фaxмиши мутакобила мавпи боздорй ба вупуд меояд, маркази барангезишро аз aнгезaндaxои нав пудо мекунад. Вале диккат ва шавк якхела нестанд, xapчaнд онxо aмaлxои равонии ба xaм алокаи зичдошта мебошанд. Шавк, катто дар ибтидо,гояи acоcии ycтyвоpтappо ифода мекунад, вале баъдтар яке аз шарщои диккат мешавад, аммо шарти зарурй намебошад, чунки диккат низ метавонад xaнгоми мавпуд набудани шавк мавкеи худро дошта бошад. Хдмзамон, палбкунии диккат ба муддати тулонй ба ягон aшë caбaбгоpи ба он пайдо шудани шавк шуда метавонад. Аз тарафи дигар, мавпуд будани шавк палби диккатро ба объект xaтмaн ба вупуд меорад.
Шавк инчунин бо дигар paвaндxои равонй алокаманд бyдa,онxо боиот зyxypоии шавк мебошанд ва худ метавонанд дар заминаи шавк пайдо шаванд. Зоx,иpшaвии шавк дар алока бо paвaндxои равонй бо pоxxои зерин ба амал меояд:
•дарки axaмият ва пешомaдxои фаъолият;
^аргарми фаъолият будан, ки дар аввал он тaнxо воcитaи ноилшавй ба ма^ад буда, таркиби acоcии объекти шавканд;
•эxcоcй, вакте ки худ раванди фаъолият лаззат мебахшад;
•ноилшавй ба caмapaнокии фаъолият, ки x^cot каноатмандиро бедор мекунад.
Агар paвaндxои равонй дар acоcи шавк ба вупуд оянд, пac охирон ба онxо тaъcиp pacонидa, онxоpо дар назди худ якпоя карда, аз хycycиятxои динамикии кувва ва устувории худ хабар дода, ба онxо тобиши эxcоcй медиxaд.
Шавк фаъолияти муайянро худ ба худ, нохост ба вупуд намеорад. Вакте ки одам дар бораи aшëи муайян ë фаъолият маълумот мегирад, он бо ëpии тафаккур ва эxеоc аз нав коркард мешавад. «Бо ëpии тафаккур одам мaйлxои гуногунро бaxогyзоpй менамояд, мyкоиca мекунад ва бо aкидaxои худаш идеaлxовy кyшишxояш тaноcyб мегузорад, бaxоxои x,иееи ин мaйлxоpо ба назар мегирад ва тaнxо пac аз ин «фармон», такон барои фаъолият дода, xaдaфи он мукаррар мешавад» (9,72). Солxои охир олимон ба андешае омадаанд, ки ба ин макала бояд ба таври диалектикй муноотбат намуд, яъне аник бояд кард, ки дар кадом шароит, кадом мapx,илaи иникшофи шавк ин ë он тараф ë шфати он баромад мекунад, дар xaмaи зинaxо, дар xap кадом фаъолият чй умумият ва чй фаркият xaCT. Бояд баъдтар умумияту хycycияrи шавкро дар
намyдxои гуногуни он пайдо каpд, кдмчунин тафовyти онpо аз дигаp мафxyмxои монанд мyайян cоxт.
K.Д.Ушинcкий ба шавк кдмчун ангезаи омузиш таваччyx намуда, даp як вакт таълимpо xамчyн мек^ата чиддй, ки бо кyшишxои боиpодаи кудак вобаcта аст, баppаcй менамояд: «Мypаббй набояд фаpомyш cозад,ки омузиш агаp, аз xама намуди шавк маxpyм бошад ва бо pоки мачбypкyнй гиpифта шyда,заppае аз манбаи беxтаpин - мyxаббат ба таpбиягиpанда баxpаëб набошад, даp cиpишти xонанда шавки омyзишpо маxв менамояд, ^p намеpавад. Aммо таълиме, ки танxо даp заминаи шавк аcоc ëфтааcг, баpои муста^кам шудани xyддаpккyнй ва иpодаи xонанда имкон фаpоxам меоpад, зеpо на xама чиз даp таълим шавковаp аcт ва биcëp чизxоpо бояд бо кувваи иpода ба даст оваpд» (8,429).
Х,амин таpик,шавк xамчyн ангезаи омузиш дониш ва pаванди даcтëбй ба онpо даp xyд инъикоc мекунад. Даp адабиëти pавоншиноcию педагогй зеpи ангезаxои фаъолияти омузиши xонандагон шавки ботиниpо, ки онxоpо баpои мyноcибати бодиккат ба yxдадоpиxои таълимии xyд, ба кушиш, ба Fайpат, ба покизакоpй даp ичpои вазифаxо ва Fайpаxо водоp меcозанд, мефа^манд. Инкишофи xyби эxpоcи маcъyлияги вазифа омузиш мебошад,ки мукофотонй ва чазодиxй яке аз омилxоянд. Онxо ба xамдигаp таъcиp pаcонида,ба якдигаp табдил меëбанд. Маcалан, cеpталабии xайpxоxона, чиддй ва одилона ба xонандагон яамчун ангезае тадpич,ан ба эxcоcи маcъyлияг,ба далели таълим мубаддал мешавад. Kyшиши xонандагон баpои бо натичаxои xyб даp таълим xyшнyд каpдани наздикон тадpичан ба эxpоcи каноатмандии зеxнй аз меx,нати таълимй мубаддал шуда, ангезаи ботинии таълим мегаpдад.Вазифаи аcоcии омyзгоp аз он ибоpат аcт,ки даp xонандагон ангезаи ботинии омyзишpо ба вучуд оpад, зеpо он аcоcи фаъолияти омузишии макcадноки онxо мебошад. Шавки омузиш ба xама pаванд ва вазифаxои pавонй таъcиpи мycбат меpаcонад, алокаи шавк бо диккат, пеш аз xама, бо диккати беиxтиëpона маxcycан бyзypг аcт. Диккате, ки бо шавк алокаманд аст, тулонй ва амик мебошад.Таъcиpи калони шавк ба xотиpа ба он оваpда меpаcонад, ки чизи шавковаp ошн, тез ва муста^кам даp xотиp монад, чизи шавковаp набуда даp xотиp xеле мушкил «чой мегиpад» ва оcон аз он беpyн мешавад. Хдмин таpик, маcъалаи ташаккул ва инкишофи шавки маъpифатй даp мачмуъ яке аз маcъалаxои ашши такмилëбй ва баланд баpдоштани cамаpанокии pаванди таълим мебошад. Ин моpо ба он xyлоcа меpаcонад, ки шавки омузиш яке аз кyвваxои таккондиxандаи инкишофи шаxcият даp мачмуъ, донишxои азxyдкаpдашyда на танxо ба «иттилои омyxташyда», балки ба заxиpаи амики шаxcии маънавии одам табдил меëбад. Шавк баpои ташаккули шфащои иpодаи шаxc, инчунин баpои муста^кам шудани мавкеи xаëтии фаъол ва эчодй мycоидат мекунад.
ПAЙНAБИШT:
1. Aктyальные вопpоcы фоpмиpования интеpеcа в обучении. Под pед.Г.И.Щyкиной.-М.: Пpоcвещение,1984.-176 c.
2. Веpбовая,Н.Н.Фоpмиpование познавательный интеpеcов школьников как одно из уаловий оcyщеcтвления вcеобщего cpеднего обpазования: Методичеcкое пошбие для пед.коллективов общеобpазовательныx школ/Н.Н.Веpбовая.-М.:НИИ школ,1974.-80 c.
3. Геpбаpт,И.Ф.Избpанные педагогичеcкие cочинения,т.1.Под pед.пpоф.Г.П.Вейcбаpга/ И.Ф.Геpбаpг.-М.:Учпедгиз,1940.-297 c.
4. Kаптеpев,П.Ф.Избpанные педагогичеcкие cочинения/П.Ф.Kаптеpев.-М.,1982.-380 c.
5. Kоменcкий,Я.A.Великая дидактика//Избpанные педагогичеcкие cочинения в 2 т./Под pед.A.И.Пиcкyнова/Я.A.Kоменcкий.-М.:Педагогика,1982.-Т.1.-656 c.
6. Леонтьев ,A.H. Избpанные пcиxологичеcкие пpоизведения/A.Н.Леонтьев.-М.:Педагогика, 1983.-411 c .-1т.
7. Раcько,С.A.Фоpмиpование интеpеcа к знаниям в пpоцеccе учебной деятельноcти/С.A.Раcько. -Мишк: Наука и теxника,1978.-21 c.
8. УшижкийД.Д.Человек как пpедмет воотитания: опыт педагогичеcкой антpопологии//Педагогичеcкие cочинения: В 6 т./K.Д.Ушинcкий.-М.:Педагогика,1990.-528c.5 т.
9. Фpидман,Л.М.Педагогичеcкий опыт глазами пcиxолога/Л.М.Фpидман.-М.:Пpоcвещение, 1987.-224 c.
10.Фpидман,Л.М.Фоpмиpование познавательный интеpеcов y школьников.:Методичеcкие pекомендации в помощь лектоpy и методисту ИУУ/Л.М.Фpидман .-М.,1979.-22 c.
REFERENCES:
1.Actual Issues Associated with Formation of Interest in Tuition. / under the editorship of G.I. Tschukina.- M.: Enlightenment, 1984. - 176 p.
2.Verbovaya, N.N. Formation of Students" Cognitive Interests as one of the Conditions for Comprehensive Secondary Education Implementation. Manual / N.N.Verbovaya. -M.: Scientific-Research Institute of Schools, 1974. - 80 p.
3.Herbart, I.F. Selected Pedagogical Compositions, - V.1. Under the editorship of Professor G.P. Veysbarga/I.F.Herbart. -M.: Uchpedgiz (Educational-Pedagogical publishing-house), 1940. -297 p.
4.Kapterev, P.F. Selected Pedagogical Compositions/P.F.Kapterev.- M.: Pedagogics, 1982. - 380 p.
5.Komensky, Ya.A. Great Didactics // Selected Pedagogical Compositions - V.2. / under the editorship of A.I. Piskunov / Ya.A.Komensky. - M.: Pedagogics, 1982.- V.1 .-656 p.
6.Leontyev, A.N. Selected Psychological Works/Leontyev.-M .: Education, 1983, -V.1.-411p.
7.Rasko, S.A. Formation of Interest to Knowledge in the Course of Educational Activities. / S.A.Rasko. - Minsk: Science and Technology, 1978. - 21 p.
8.Ushinsky, K.D. Man as a Subject of Upbringing: Experience of Pedagogical Anthropology// Pedagogical Compositions. In 6 volumes/ K. D.Ushinsky. - M.: Pedagogics, 1990. -528 p. - V.5.
9.Friedman, L.M. Pedagogical Experience through the Eyes of a Psychologist / L.M.Friedman -. M.: Enlightenment, 1987. - 224 p.
10.Friedman, L.M. Formation of Schoolchildren"s Cognitive Interests.: Methodical recommendations for the Aid of a Lecturer and Methodologist of Teachers" Professional Perfection Institute/L.M.Fridman.- Moscow, 1979. - 22 р.
Ташаккули шавци омузиш цамчун воситаи баландбардории самаранокии раванди таълим
Вожацои калидй: омузиш, фаъолияти омузиш, раванди таълим, шаек;, хонанда, омузгор, ташаккулёбй, далелцои омузиш
Дар ма;ола масъалацои шаклгирй ва рушди шавщ омузиш ба унвони яке аз муцимтарин масъалацои бецбуд бахшидани самаранокии раванди таълим мавриди арзёбй ;арор гирифтааст. Асосцои назариявии мафцуми «шав;» тацлил шудаанд Тазаккур ёфтааст, ки бар асари шав;и омузиш равандцои идрок (дарк, малака, фикрронй,тацдид ва гайра) фаъол мешаванд. Таъкид гардидааст, ки цузури манфиатцои иттилоотй дар мактаббачагон ба фаъолияти онцо дар синф таъсири мусбат расонида, барои ташаккули фазои эцсосии раванди таълим замина мегузоранд. Асоснок карда шудааст, ки шавщ омузиш дар мацмуъ,чун яке аз неруцои муцаррики рушди фард мацсуб ёфта, фарогирии дониш на танцо бацри"ба даст овардани иттилоот", балки барои ганои сарвати маънавии шахс низ ногузир аст.
Формирование познавательного интереса как средство повышения эффективности учебного процесса
Ключевые слова: познавательный интерес, познавательная деятельность,процесс обучения, интерес, учащиеся, учитель, формирование, мотивы учения
В статье рассматриваются вопросы формирования и развития познавательного интереса как одного из важнейших вопросов совершенствования и повышения эффективности учебного процесса в целом. Анализированы теоретические основы самого понятия "интерес".Отмечается,что под влиянием интереса активизируются когнитивные процессы (восприятие, усвоение,мышление, актуализация и т.д.).Подчеркивается, что наличие познавательных интересов у школьников способствует росту их активности на уроках и формированию положительного эмоционального фона процесса обучения. Обосновано положение о том, что познавательный интерес является одной из движущих сил развития личности в целом, превращения получаемых знаний не просто в "усвоенную информацию", а в глубоко личный духовный багаж человека.
Formation of Cognitive Interests as a Means of Elevation of Effectiveness of Educational Process
Keywords: cognitive interest, cognitive activity, process of tuition, interest, pupils, teacher, formation, motive of tenet
The article under consideration dwells on the issues offormation and development of cognitive interest as one of the most important ones dealing with both an improvement and evolution of effectiveness of educational process upon the whole. Theoretical grounds of the very notion «interest» are analyzed by the author. She
marks that cognitive processes are activated under the sway of interest (perception, imbibition, thinking, actualization and etc.). Availability of schoolchildren s cognitive interests promotes a growth of their activeness at lessons and a formation of positive emotional background referring to educational process. The author substantiates the thesis that a cognitive interest is considered as one of the driving forces aimed at a development of an individual upon the whole; hereby, conversion of gained knowledge is not simply limited with it into «an imbibition of information», but it lies in a deeply personal spiritual human background either adding to the lattery's richness.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ацмадова Му^римахон Абдугаффоровна, муаллимаи кафедраи байнифакултетии забони русии Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумцурии Тоцикистон,ш. Хуцанд), E-mail: muhrimakhon1970@mail.ru
Сведения об авторе:
Ахмедова Мухримахон Абдугафоровна, преподаватель общеуниверситетской кафедры русского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд),E-mail: muhrimakhon1970@mail.ru
Information about the author:
Akhmedova Muhrimakhon Abdugaforovna, Lecturer university-wide Department of Russian Language Khujand State University named after academician B.Gafurov(Republic,Khujand),E-mail: muhrimakhon1970@mail.ru
