CC BY
0ФОНОСТИЛИСТИКА-Т1Л БЫ1МШЩ ПОЛИАСПЕКТ1Л1 Б0Л1М1 ЖЭНЕ САЯСИ
КОММУНИКАЦИЯ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Ц¥РМАНОВА ЭДЕМ1 ЖЕЩСХАЩЫЗЫ
С. Сейфуллин атындагы КазАТЗУ, шетел тiлдер кафедрасыньщ окытушысы
Астана, ^азакстан
Т0ЛЕУТАЙ АДИНА
Э. Ермеков атындагы №38 мектеп-лицеш, 11-сынып окушысы
Астана, ^азакстан
АКАН АРАЙЛЫМ
С. Сейфуллин атындагы КазАТЗУ, 1-курс студент Астана, ^азакстан
Аннотация. Бершген мацалада автор саяси коммуникацияныц фоностилистикалыц ерекшелттертщ зерттеу нэтижелерт царастырады. Саяси коммуникация бил1к пен халыц арасындагы байланысы мен саясаткерлердщ свйлеген свз1 фоностилистикалыц полиаспектш ерекшелжтерг, стилистикалыц зацдылыцтары, царым-цатынас барысында тшдт б1рл1ктер1, оныц зацдылыцтары зерттеледи Саяси тшдщ функционалды стилистикалыц мYмкiндiгi эр турлг жагдаятта, элеуметтт сферада саясаткердщ ойлау тит, мазмуны, царым-цатынас мацсатына царай юке асыруын зерттеу барысында, дыбыстыц стилистика, айтылым стилистикасы, оратордыц свйлеу барысында дауысын взгертуi, тоны, жшлт, интонация мен ритмi, регионалды элеуметтт ерекшелiктерi аныцталды.
Шлт свздер: саяси коммуникация, фоностилситика, интонация, саяси ты, царым-цатынас, функционалды стиль
Стилистика функционалды стиль ретшде фонетика, сезжасам, лексика, морфология, синтаксист камтиды. Фоностилистика - фонетика, фонология жэне стилистиканыц непзшде пайда болган тш бшмшщ саласы.
Фоностилистика туралы Арнольд И.В. келес аныктамасын бередг «Сейлеудщ фонетикалык жагы зерттеуге ерекше кызыгушылык тудырады, ейткеш сездердщ дыбыстык белiгi, сейлеудщ ритмдiк-интонациялык сипаттамалары адамга ерекше эсер етедi. Бул эсердi тiл бшмшщ ерекше белiмi-фоностилистика зерттейдЬ» [1, б. 200]. Фоностилистика-тiл бшмшщ белiмдерiшц бiрi, ол сейлеудщ дыбыстык ерекшелштерщ карым-катынастыц максатына, мазмунына жэне жагдайына байланысты карым-катынас жагдайында тшдщ стилистикалык мYмкiндiктерiн зерттейдi. Фоностилистика сейлеу мэнмэтшше сэйкес белгiлi бiр стилистикалык эсерлерге кол жетюзу максатында колданылатын интонация, сейлеу каркыны, ритм, тон, фоника жэне артикуляция сиякты сейлеудщ дыбыстык элементтерш зерттеумен айналысады. Э. Г. Азимовтыц эдiстемелiк терминдерi мен угымдарыныц жаца сездiгiнде стилистиканыц келес аныктамасы берiлген: «Тiлдiк бiрлiктердщ айтылу нускаларын жэне олардыц эртYрлi салалардагы эсер ету зацдылыктарын зерттейтiн тш бшмшщ белiмi» [2, с. 385]. О. Н. Лагутаныц стилистикалык терминдершщ оку сездiгiнде «Фоностилистика - бул карым-катынастыц максаттары мен мiндеттерiне, мазмунныц сипатына, ойлау тYрiне жэне белгш бiр элеуметтiк саладагы карым-катынастыц эртYрлi жагдайлык мYмкiндiктерiне байланысты фонетикалык децгейде тшдщ элеуетп функционалдык-стилистикалык мYмкiндiктерiн юке асыруды зерттейтiн стилистика белiмi» [3, 131-бет].
Кец магынада фоностилистика эр улттык тiл дыбыстарыныц тiлдiк ерекшелштерш зерттеумен айналысады, сонымен катар мэтш iшiндегi куралдардыц фонетикалык элеуетiн
аныктайды, тшдщ келес фонетикалык куралдарыныц эстетикалык рeлiн талдауга болады: аллитерация, ассонанс, диссонанс, интонация жэне ритм. Осылайша, фоностилистика керкем мэтшнщ берiлген элементтерi окырманныц мэтiндi кабылдауы мен тYсiндiруiне калай эсер ететшш карастырады. Сонымен катар, фоностилистика айтылудыц аймактык жэне элеуметтiк-мэдени ерекшелштерш жэне олардыц сeйлеудi кабылдауга эсерш зерттейдi. Мысалы, диалектiлiк ерекшелiктер немесе ектндер мэлiмдемелерге экспрессивтiлiк косуы мYмкiн, сонымен катар белгiлi бiр элеуметпк-мэдени байланысы бар сeйлеушiнi аныктау куралы бола алады.
Айта кету керек, фоностилистика угымы Н.С. Трубецкийдщ «Фонология непздерЬ» [4, 230-бет]. «Фоностилистика (дыбыстык стилистика), сегменттiк жэне просодикалык (суперсегментпк), Н. С.Трубецкийдщ гылыми зерттеулерiнен бастау алады - жалпы фонологияныц жэне атап айтканда фоностилистиканыц негiзiн калаушылардыц бiрi». Еылымда фоностилистиканыц баска атаулары бар: «дыбыстык стилистика», «фонетикалык стилистика», «айтылым стилистикасы», «функционалды стильдердщ фонетикасы» [5, 312-бет]. Фонетикалык жэне функционалды стилистикасыныц тамырына терец енш, бул угым гылыми ецбектерде, атап айтканда оныц риторикага, ораторлык сейлеу ез ойын, сейлеу мэнерi мен дауыс ыргагын, ой агынын тыцдаушыга жеткiзе алу, бакылау кабiлетiнiц мацыздылыгын атап кeрсетедi Оратордыц дауысы, эртYрлi жагдайларда эртYрлi пернелердi колданады. Сол уакыттан бастап казiргi уакытка дешн фонетикалык стильдiц дамуы, сейлеу барысында колданылуы зерттеуге негiз болды. Мэтiндi фоностилистиканы зерттеу кезiнде келесi эдютер колданылады:
1.Сипаттама мэтiннiц фонетикалык ерекшелштерш талдауга кeмектеседi;
2. Салыстыру мэтшдеп фонетикалык куралдардыц уксастыктары мен айырмашылыктарын кeрсетедi;
3. Салыстыру мэтiннiц стилш аныктауга мYмкiндiк бередi;
4. Эксперимент™ фоностилистiк талдау [6, б. 234] сездердеп екпiннiц орналасуыныц, сейлеу мэнерлершдеп интонация курылымыныц жэне дауысты дыбыстардыц сингармониясыныц эсерiн зерттеуге кeмектеседi;
5. Акустикалык талдау, дауыс биiктiгi, тембр, каркын жэне ритм сиякты сипаттамаларды елшеуге жэне сандык багалауга кемектесед^ сeйлеудiц акустикалык касиеттерiн объективтi багалауга жэне сейлеу мэнерлерiндегi айырмашылыктарын аныктауга мYмкiндiк бередi.
Фоностилистиканыц келесi мшдеттерш ажыратуга болады:
- эр тYрлi функционалды сейлеу мэнерлерi мэтiндерiнiц фонетикалык уйымдастырылуын зерттеу;
- керкем сейлеудщ экспрессивтi-эмоционалды куралдарын аныктау;
- айтылудыц стилистикалык нормаларын зерттеу;
- эмоционалды рецтi жасауда колданылатын дыбыстык элементтердщ рeлiн жэне интонацияныц, сейлеу каркыныныц эсерiн аныктау. Мэселен, мысалы, сейлеу жылдамдыгыныц (каркыныныц) eзгеруi айтылган ойдыц мацыздылыгына, ягни аудиторияныц назарын жэне дыбыстык мэтiндi дурыс кабылдауды баскаруга кeмектесетiн мэлiмдемедегi семантикалык усынуга баса назар аударуга кeмектеседi [ 5, б. 41].
Сонымен катар, фоностилистика фонетикалык белгiлердi аныктау Yшiн эртYрлi жагдайларды талдаумен айналысады, мысалы, айтылу нускаларын талдау, ягни сeздiц дыбысы сейлеу стилiне байланысты калай езгередц контексттер - накты жагдайлар мен жагдайларда фонетикалык куралдарды тацдауды зерттеу. Тш - бул элеуметтiк кубылыс, ол халыкпен бiрге дамиды, калыптасады, бул ужымныц меншiгi. Эдебиеттiц, жалпы гылымныц дамуымен сэйкесiнше фоностилистиканыц эволюция процес жYредi. Сонымен, тiлдiк элеуметпк-мэдени жагдайлардыц eзгеруiмен дыбыстардыц айтылуы да eзгередi. Эр тYрлi тарихи кезецдерде ектндер мен диалектшер эр тYрлi болуы мYмкiн, бул шыгармалардыц стилистикасына эсер еттi, eйткенi авторлар ез мэтшдершде осы тiлдiк ерекшелiктердi
акпараттыц толык жэне жаркын Geprnyi Yшiн, терец магынаны калыптастыру Yшiн, белгiлi 6ip кезецнщ жагдайын жеткiзy Yшiн саналы турде колдана алады. Мысалы, редукция, ассимиляция, палатализациялау, дифтонгизациялау сиякты процестер жш кездеседi жэне архаизмдер мен тарихи сездер сeйлеyшiнiц сeзiнде жиi кездеседь Ассимиляцияга мысал ретiнде: 6yzîh-6yzyh, 6ypcîkyhî-6ypcykyhî, жанпайда-жампайда, цанцызыл-цацгызыл, ky.нкерд1-куцгерд1.
Ассимиляция дыбыстыц келес дыбыстыц эсершен eзгертiлiп айтылу кубылысын айтады.
«Фоностилистика сонымен катар автордыц декламациялык стиль шецбершде керкем шыгармалардагы проблемага деген кезкарасын, оныц идеяларын, сондай-ак лексикалык жэне грамматикалык эдiстер аркылы гана емес, сонымен катар фоностилиспк эдiстер аркылы осы мазмун тудыратын эмоцияларды калай усынатынын зерттейдЬ» [7, 2-бет].
Фоностилистика немесе фонетикалык стилистика стилистиканыц децгейаралык гылымыныц бeлiмi теориялык жэне практикалык мэнге ие. Фоностилистиканыц практикалык аспекта ана тiлiн де, ана емес тiлдi де окыту нормаларына катысты. Екiншiсi биллингвизмдi калыптастыру жэне мэдениетаралык карым-катынасты жYзеге асыру Yшiн Yлкен мацызга ие, бул казiргi уакытта жеке тулга мен когам кызметшщ жогары сураныска ие аспектiсi болып табылады, eйткенi олардыц элеyметтiк кызметшщ кептеген аспектiлерi сейлеу процестерiмен жэне оныц мазмунын кабылдаумен тыгыз байланысты. Сэттi карым-катынас жасау жэне орыс тiлiнiц нормаларын игеру Yшiн зерттелетш жэне ана тiлiнiц стилистикалык жYЙелерiнiц уксастыктары мен айырмашылыктарын ескеру, оларды салыстырмалы талдауга назар аудару кажет. Фоностилистика тiл бiлiмiнiц перспективалык багыты болып табылады, eйткенi казiргi уакытта сейлеудщ стилистикалык ерекшелiктерi туралы практикалык бiлiмдi колдану коммуникацияныц эртYрлi салаларында зерттелуде.
Мемлекеттегi демократия мен елдщ элеyметтiк жагдайы каншалыкты дамыган болса когамда саяси такырыптардыц элеyметтiк ортада ашык талкыланып, саяси такырыпта сауалнама, саяси макалаларга комментарилер, блогерлер мен саясаттанушылардыц пiкiрi турмыстык карым-катынас децгешнде резонанс тудырып жатады. БА^ пен билш арасында медиялык дискурс улттык ерекшелiктегi концептiлер мен саясаткерлердiц бет-бейнеа, лингвомэдени категорияныц преценденттi сeздерi, коммуникативт стратегиялары тактикасы калыптасады.
Саясаткерлердiц ел алдында сейлеген сeздерiне фоностилистикалык талдау жасап керелш. Саясаткерлердiц сeздерiнде кайталаулар жш кездеседi. И.Ю. Павловскаяныц монографиясында дыбыстык кайталауларды карастырады.
1. Аллитерация -бастапкы дауыссыз дыбыстардыц кайталануы тiлдiц керкемдш Yшiн колданылады. Жарнама тiлiнде, саясаткерлердщ тiлiнде оратордыц сейлеген сeзiнiц керкемдшн арттыру Yшiн, халыктыц кулагына жагымды сездер мен сез тiркестерiн пайдалану аркылы аудиторияга эсер етyдi кездейдь Оратордыц сeзi есте калатындай эсер етyi Yшiн аллитерация кецiнен колданады.
«Казацстанныц царышты цадамы» «Жацару мен жацгыру жацсылыцца жол ашады», «...жекелей жумыс ЖYргiзудемiз»
«Бул кшлердщ кетерт отырган мэселелерi 6ip ky.нде, 6ip мезгшде шешшмейтШ ескертшген едi»
«ЖYpегiм цан жылайды», «озыц ойлы улт», «халыц соцыр емес, цулагы керец емес» «адал азамат», «ацты ац, цараны цара деп багалау керек» « Билт пен цогам бipiксе гана оц нэтиже болады»
2. Ассонанс - бiрiцFай дауысты дыбыстыц кайталануы: «уйысцан улт ешцашан утылмайды», «улт уясы ¥лытау» сез пркестершде «¥» дыбысы жш кайталанады
Президентiмiз ^.К. Токаевтыц ¥лттык курылтайда сейлеген сезшде колданы!етан коцептшер:
жагымды шкчр тудыратын: тутас ел, улыс, киелг шаhар, бабалар рухы, игг 1стер,тэуелс1зд1к, республика, б1рлщ этнос, мэдени мура, цунды жэд1гер, улттыц ныцыш, салт-дэстур, журт, улттыц цурылтай, цундылыц, 1шк1 жэне сыртцы саясат, мемлекеттж аппарат, жалпыулттыц мYдде, б1рлт жэне ынтымац, ынтымацтастыц, ыцпалдастыц, цара шацырац, жанашыр, цамцорлыц, цайырымдылыц, тшеулес, эдглдгк, жауапкерштк, игтк, жастар, ецбекцорлыц, кэсгби бшкттк, мYмкiндiк, квшпендтер урпагы, адал адам, адал ецбек, адал табыс, цифрлы экожYйе, цифрлы номадтар вркениетi жагымсыз шкчр тудыратын «царацшы-археологтар»,зацсыз, цылмыс, нашацорлыц, зиян, насыбай, вейп, лудомания, цумарпаздыц, онлайн ойындар,цумар ойын, вандализм, ысырапшылдыц, циын сэттер, арандатушылыц, ЖYгенсiздiк, тэрттЫздщ бейберекеттщ жол бермеу, элiмжеттiк кврсету, цатыгездщ ар-намысын таптау, зорлыц-зомбылыц,урып-согу, масылдыц, ашыц шабуыл, эЫре-дтштдщ ескерттштер елi
Баска тшден енген сездер: логистика, 1Т-технологиялар, дата орталыц, тариф, инфрацурылым, экономика, суперкомпьютер, транзиттт хаб,бизнес,ипотекалыц багдарлама, кадр резервi, коммуналдыц цызмет, идеология, мэдени-гуманитарлыц, креативтi индустрия, симпозиум, лицензия, полк, дивизия,авиация базалары, жасанды интеллект, букмекерлж кецсе
жагымсыз niKip тудыратын: буллинг, агрессия, батальон, диструктивтi насихат, вандализм
жалпак журтка таныс, тарихи есiмдер: Кожа Ахмет Ясауи, Абай, Эл-Фараби Мухаммед Пайгамбар, Касым хан, Шыцгыс хан,
таныстыруды кажет етпейтш есщер: Мэлж Fабдуллин, Сабыр Рахимов, Элия Молдагулова, МэншYк Мэметова, Эбш Кектбаев
таныстыруды кажет ететш еамдер: ¥лттыц цурылтайдыц мYшесi, мэжшс депутаты Еды Жацбыршин Казацстанныц Ецбек Ерi, мэжшс депутаты, ¥лттыц цурылтайдыц мYшесi Бацтыцожа 1змухамбетов, Бала цуцыцтары жвнiндегi уэкш Динара Зэкиева, Казiр ¥лттыц цурылтайдыц мYшесi Рауан Кенжеханулы Дихан Камзабекулы, Мурат Эбенов, Шаймардан Нурымов жэне басца да Курылтай мYшелерi Курылтай мYшесi, аса кврнектi мэдениет цайраткерi, Казацстанныц Ецбек Ерi 1лия Жацанов Жазушылар Одагыныц тврагасы, ¥лттыц цурылтайдыц мYшесi Мереке Кулкенов
Президенттщ ел алдында сейлегенде колданган каратпа сездер: Курметтi цауым! Ардацты агайын! Курметтi достар! Курметтi жиынга цатысушылар! Президенттщ ез сезшде колданган макал-мэтелдер: «Оспейтт елдщ баласы внбейтт дауды цуады», «ДэстYрдiц озыгы бар, тозыгы бар», «Ауруын жасырган вледi», «Туган жерге туыц тт»
Лозунг сездер: «бiздiц кYшiмiз -бгрлтте», «Казацстан - бэрiмiздiц цасиеттi цара шацырагымыз», «Эдiлеттi Казацстан - Адал азамат - Озыц ойлы улт», «бiрлiгiмiз-эралуандыцта»
Жш кездесетш тшек сез: « Елiмiз аман, журтымыз тыныш болсын»
¥лы Абайдыц «Бiрiцдi цазац, бiрiц дос, кврмесец, wтщ бэрi - бос»
¥лттык мерекелер: Кврiсу ^т, Наурыз мейрамы, ¥лыстыц ¥лы ^т, Ораза айы,
Тарихи атаулар: улт уясы ¥лытау, киелi ТYркiстан, тарихи влке-Атырау, эйгш Сарайшыц,
¥лы Жiбек жолы, Алтын Орда, Жошы улысы, Жумбац тас, Баянауыл, Кемтртас
БА^-тыщ дискурсы ею векторлы эсер етедк саяси дискурска саясаттан алыс адамдардьщ реакциясы, саяси коммуникацияга катысушылар арасындагы карым-катынас. ^огам -саяи коммуникацияныц непзп жэне басты катысушысы, когамдык пшрдщ калыптасуына, саясаткер мен журналисттердщ тюрше жактас немесе карсылас бола алады. Саясаткерлер мэлiметтi ж^ртшылыкка жазбаша, ауызша, электронды, блоктар, элеуметпк желшер аркылы жетюзе алады. Саяси метфоралар Yлгiсi кещнен колдануы, саяси дискурс аркылы адамдарга белгш саясаткердщ образын сомдайды. Ж^рт алдында айткан œ3i мен ю-
кимылы, дауысы мен сейлеу мэнер1 журтшылыкка жаксы кейде нашар саясаткер ретiнде эсер береди
Тыдаушыныц санасына эсер ету Yшiн, тарихи жерлер, улттык колоритi бар сез пркестер^ тарихи окигалар, баска тшден енген сездер, преценденттi еамдер мен мэтiндер кепке танымал кешпкерлер, тарихи тулгалар, ацыз-эцпме, ертегi кешпкер^ макал-мэтелдер мен ел жадында калган тшектер, айтылымдар, туракты сез пркестер^ элеуметтi толганткан мэселеге журтшылыктыц назарын аудару Yшiн, тыцдаушыныц кандай да бiр эмоциясы мен экспрессиясын тудыру Yшiн багытталган.
Саясаткерлердщ улттык акпаратка ие жазбаша жэне ауызша тiлiмiздщ лексикалык мацызды курамдас белiгiн толыктыратын заманымыздыц озык технологиялары дамыган туста саяси тшдш лексиканыц дамуына ыкпал ететiн сез тiркестерiн кещнен колдана бiлуi тiлдегi болып жаткан езгерютердщ керiнiсi.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Арнольд И. В. Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов. - 4-е изд., испр. и доп. - М.: Флинта: Наука, 2002 - 384 С.
2. Азимов Э. Г., Щукин А. Н. А35 Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). - М.: Издательство ИКАР, 2009. - 448 С.
3. Лагута О. Н., Стилистика. Культура речи. Теория речевой коммуникации. Учебный словарь терминов. - Новосибирск, 2000, - Ч.0. - 131 С.
Тагы да окыцыздар: https://kaz.nur.kz/politics/2069259-toqaevtyn-ulttyq-quryltaidyn-usinsi-otyrysynda-soilegen-sozinin-tolyq-matini-zariyalandy/
4. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. - Москва: Изд-во иностр. литературы, 1960. - 372 С.
5. Орлова О. Ю., Фонетические средства выразительности в языке и тексте: существующие подходы и перспективы исследования / Орлова О.Ю. // Вестник Пермского Университета. Российская и зарубежная филология. - №3 (23) - 2013. - 7 С.
6. Прохватилова О.А. Фоностилистика: Стилистический анализ звучащей речи. Учебно-методическое пособие. - Волгоград: Изд-во Волгоградского университета, 1996. - 108 С.
7. Saydalieva М. U., The Intonation as a Stylistic Palette: Insights from Phonostylistic Analysis // International journal of multicultural and multireligious understanding, Volume 10, Issue 9, September, 2023, С. 234-240
8. https://kaz.nur.kz/politics/2069259-toqaevtyn-ulttyq-quryltaidyn-usinsi-otyrysynda-soilegen-sozinin-tolyq-matini-zariyalandy/
