Научная статья на тему 'ФИЗИКАДАН ЗАМОНАВИЙ ГЛОССАРИЙНИНГ АХАМИЯТИ ВА УНИНГ АСПЕКТЛАРИ'

ФИЗИКАДАН ЗАМОНАВИЙ ГЛОССАРИЙНИНГ АХАМИЯТИ ВА УНИНГ АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
фан / физика / атом физикаси / глоссарий / луғат / градус / изохора / инерция. / science / physics / atomic physics / glossary / dictionary / degree / isochore / inertia.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — А.И. Худайбердиева

Ушбу мақолада физика фанида глоссарийнинг ўрни, ишлатилиш моҳияти, афзалликлари кўрсатидган. Шунингдек, глоссарийнинг турлари, уларни яратиш ва юритишдаги муаммолар таҳлили, қолаверса замонавий физика луғатига қўйиладиган талаблар кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPORTANCE OF MODERN GLOSSARY OF PHYSICS AND ITS ASPECTS

This article shows the role of the glossary in physics, the essence of its use, and its advantages. Also, the types of glossaries, the analysis of the problems in their creation and maintenance, as well as the requirements for the modern physics dictionary are indicated.

Текст научной работы на тему «ФИЗИКАДАН ЗАМОНАВИЙ ГЛОССАРИЙНИНГ АХАМИЯТИ ВА УНИНГ АСПЕКТЛАРИ»

ФИЗИКАДАН ЗАМОНАВИЙ ГЛОССАРИЙНИНГ АХАМИЯТИ ВА УНИНГ

АСПЕКТЛАРИ А.И. Худайбердиева

Тошкент кимё-технология институти E-mail: axisroilovna@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10873887

Аннотация: Ушбу маколада физика фанида глоссарийнинг урни, ишлатилиш мох,ияти, афзалликлари курсатидган. Шунингдек, глоссарийнинг турлари, уларни яратиш ва юритишдаги муаммолар тах,лили, колаверса замонавий физика лугатига куйиладиган талаблар курсатилган.

Калит сузлар: фан, физика, атом физикаси, глоссарий, лугат, градус, изохора, инерция.

IMPORTANCE OF MODERN GLOSSARY OF PHYSICS AND ITS ASPECTS

Abstract: This article shows the role of the glossary in physics, the essence of its use, and its advantages. Also, the types of glossaries, the analysis of the problems in their creation and maintenance, as well as the requirements for the modern physics dictionary are indicated.

Keywords: science, physics, atomic physics, glossary, dictionary, degree, isochore, inertia.

ВАЖНОСТЬ СОВРЕМЕННОГО СЛОВАРЯ ФИЗИКИ И ЕГО АСПЕКТОВ

Аннотация: В данной статье показана роль глоссария в физике, суть его использования и преимущества. Также указаны виды глоссариев, анализ проблем их создания и ведения, а также требования, предъявляемые к современному физическому словарю.

Ключевые слова: наука, физика, атомная физика, глоссарий, словарь, степень, изохора, инерция.

КИРИШ

Бугунги кундаги илмий-техник тараккиёт, янги фанлар ва технологияларнинг пайдо булиши инсоннинг атрофдаги вокелик хдкидаги билимларининг махсус ахборот дунёси чегараларини сезиларли даражада оширди. Инсон билимларининг ривожланиши билан узвий боглик булган инсон тилини яратиш фаолиятининг янги имкониятлари ва йуналишлари пайдо булди. Илмий объэктлар ва ушбу объэктларни умумлаштирувчи тушунчалар тугрисидаги маълумотлар фонди сифатида терминологик ёки изошли лугатларнинг ахдмияти бекиёс даражада ошди.

Бундай лугатларни тузишнинг анъанавий усули факат атамани руйхатдан утказиш ва талкин килишга асосланган ва атамалар билан белгиланган илмий тушунчаларнинг изчиллигини х,исобга олмаган. Лугат маколасининг мазмуни ва тузилишида анъанавий маълумотларни (атама тури, шунингдек унинг мантикий таърифи ва талкини) ва атамани куп жихдтдан урганиш натижасида олинган маълумотларни бирлаштирган ушбу турдаги терминологик махсус лугатларнинг ахдмияти ошди; лугатда атамаларнинг полиструктураллиги ва полисемантиклиги акс эттирилади. Терминни тавсифлаш тамойилларини ишлаб чикиш зарурати пайдо булди, бу нафакат лугатда атама ёки изошли лугат ва у белгилаган махсус тушунчани курсатишга, балки уларнинг маълум бир терминоситема доирасидаги бошка атамалар ва тушунчалар билан узаро богликлигини

намойиш этишга имкон беради; махсус турдаги мураккаб терминологик лугатни тузиш методологиясини синаб куриш [1].

Глоссарий матнни тулик тушунишга ёрдам беради. Техник матн ёки илмий макола ёзиши керак булган х,ар бир изланувчига мавзу сохдсидаги энг мух,им атамалар билан глоссарий кушиш тавсия этилади. Йахши глоссарий мураккаб матнларни тушунишни анча осонлаштириши мумкин. Аммо глоссарийлар нима ва уларни тузишда нималарга эътибор бериш керак?

Глоссорийни махсус тематика буйича умумлаштирилган маълум тушунча ва атамаларнинг изошли лугати деб х,ам аташ мумкин. Бу атама юнонча "глосс" сузидан олиниб, "гил", "нут;" деган маънони англатади. ^адимги Грецияда матндаги тушунарсиз суз-лар "глосс"-деб аталиб, унинг маъноси матн х,ошиясида изох,-ланган. Глосслар мажмуи ёки тупламини глоссарий деб аташган. Глоссорийни тузиш ва ишлаб чикиш боскичлари куйидагича булиши мумкин [2]:

- Глоссарийнинг максади, вазифасини аниклаш;

- Глоссарийнинг тури, уни танлаш;

- Глоссарийни тузиш коидаси мезонларини аниклаш;

- Глоссарийни тузиш, ишлаб чикиш.

Глоссарийнинг вазифаси куйидагилардан иборат: глоссарий х,ар бир инсоннинг илмий, илмий-техник материал, матн ёки илмий материал укиётганда учрайдиган ва тушунарли булмаган сузлар хдмда мураккаб атамаларни, физик катталик, бирлик хдмда таъриф-ларни кийинчиликсиз тушуниб олишларига ёрдам бериши керак. Глоссарий таркибига тез-тез учрайдиган атамалар, иборалар, катталиклар, параметрлар ва унинг илмий - услубий изох,лари киради. Инсон фаолиятининг энг куп таркалган ахборот турларига асосан глоссарийни куйидаги йуналишлар - турларга булиш мумкин [3]:

- Тил буйича;

- Махсуслаштирилган;

- Тематик;

- Укув -тематик. МУ^ОКАМА

Авваламбор тузиладиган глоссарий кайси турга тааллукли эканлигини аниклаш лозим. Бунда энг купи учрайдиган атамалар, асосий иборалар аникланиб, уларнинг руйхдти тузилади. Бу руйхат катъий равишда алифбо тартибида амалга оширилади, чунки глоссарий махсус атамаларнинг илмий -услубий изошли лугати булиб хизмат килади. Шу сабабли, уларнинг предмет, фан ва унинг булимлари буйича тула руйхати тузиб чикилади. Энг асосий иш - бу глоссарийнинг мазмуни ва таърифини тузишдан иборат. У икки кисмдан ташкил топади [4]:

1. Атаманинг таъриф - тавсифини бош келишикда баён килиш:

2. Унинг маъноси ва мох,иятини тула ёритувчи мазмуний кисмини ёритиш.

Укиш-урганиш жараёни учун керак булган глоссарийларни яратишда турли

манбалар: дарслик, укув кулланмалар, укув -услубий кулланмалар, справочниклар, энциклопедиялар, атамаларнинг изошли лугатларидан кенг фойдаланилади. Тузилган глоссарий изошли лугат билан таккосланганда, атаманинг "курук" таърифи булиб колмасдан, балки унинг маъноси, мазмуни, мох,иятини очиб бериши хдмда унинг тарихий вужудга келишини ёритиши максадга мувофикдир.

Глоссарийнинг тузилмаси турлича булиб, физика фанида глоссарийнинг структураси куйидаги элементларни уз ичига олади:

• Атама, ибора, конун, конуният, коида, таъриф, физик катталиклар ва доимийларнинг маъноси;

• Вужудга келиш тили;

• Фойдаланувчи тилига утказиш, укувчига тушунарли тилда

тавсифлаш;

• Атаманинг вужудга келиш тарихи хдкида кискача маълумот;

• Вазифаси;

• ^улланилиш сохдси;

Мисол тарикасида баъзи физик атамаларнинг глоссарийсини келтирамиз:

Адронлар (адрос юнонча суз булиб, массив деган маънони англатади), адронлар - бу кучли узаро таъсирда иштирок этувчи элементар зарралардир. Буларга - протонлар, нейтронлар, мезонлар ва бошка заррачалар киради. Адронлар ядро физикаси ва элементлар зарралар физикасида урганиладиган объектлардир.

Градус (градус - лотинча суз булиб, кадам, погона маънони англатади). Градус - яссо бурчак улчови х,исобланиб, тугри бурчакнинг 1/90 кисмига тенг. Бурчакларни градусларда улчаш ва айланади 3600 га булиш Вавилонда бундан 3 минг йил аввал шаклланган. Замонавий бурчакни белги шаклига монанд килиб белгилаш кадимги юнон олими Птоломей томонидан кулланилган.

Изохора (исос - юнонча суз булиб, тенг, бир хил ва чорак - эгалланган жойи, хджми деган маънони англатади), изохора - изохорик жараённинг термадинамик х,олат диаграммаси чизигидир. Идеал газ учун изохора тенгламаси ута содда шаклда: куринишида ёзилади. буерда Р - газ босими, Т - температура. Изохорик жараёнлар молекуляр физикада урганилади.

Инерция (инертиа - лотинча суз). Инерция - ташки таъсир булмаганда ёки узаро компенсацияланганда жисмнинг ёки системанинг тугри чизикли текис хдракати ёки тинч х,олатини саклаш х,оссасидир. Инерция барча материя объектларига бир хилда тегишли булиб, жисмнинг инерция буйича хдракати - бу жисмнинг ташки таъсирсиз хдракатидир. Инерция тушунчаси ва унинг хусусиятлари физиканинг "Динамика" булимида урганилади.

Катод (юнонча суз булиб, катх,одес - пастга йул, кайтиш деган маънони англатади, бу термин М.Фарадей томонидан тавсия килинган);

Электровакуум ёки газоразряд асбобнинг манфий электроди х,исобланиб, электронлар манбаи булиб хизмат килади хдмда вакуумда хдмда газоразряд асбобларидан электр утказувчанликни таъминлайди. Электрон эмиссиясини чикариш механизмига караб катодлар - термокатодлар, фото-катодлар ва совук катодларга булинади [5]:

1) Ток манбаининг манфий электроди;

2) Электролитик ванна, электр ёй разряди кабиларнинг манфий электроди, яъни ток манбаи манфий кутубига уланувчи электрод.

Аммо физиканинг барча конун - коида, жараёнлари ва тушунчаларига киска, аник, лунда куринишда глоссарий тузиш илмий - услубий ва методик муаммо булиб колмокда. Бунга сабаб, тушунчалар ёки жараёнлар мураккаб ва уларни киска равишда тавсифланиб булмаслиги, тушунча ёки физик катталикнинг маъноси х,ар хил (масалан "Фаза" тушунчаси), конун ёки тушунчанинг вужудга келиш тарихи хдли х,ам номаъмум булиши мумкин .

Нима учун глоссарийлар керак? Глоссарийнинг максади мавзуга тегишли атамаларни оддий одамлар тушунадиган тарзда тушунтиришдир. Шунинг учун куплаб илмий маколалар глоссарий шаклида мухим атамалар туплами билан якунланади. Бирок, глоссарийлар маркетинг ва сотиш учун хам фойдали булиши мумкин. Шундай килиб, мураккаб махсулотлар, хизматлар ёки маълумотлар билан боглик техник атамалар мижозлар учун кулай шаклда тушунтирилиши мумкин - худди махсулот каталогининг охирида ёки веб-сайтда ракамли равишда келтирилгани каби.

Глоссарийлар кандай булиши керак? Глоссарий одатда иккита устундан иборат. Чап устунда тушунтирилиши керак булган атамалар келтирилган. Тегишли тушунтиришлар эса унг устунда. Барча атамалар алифбо тартибида, шунинг учун укувчи томонидан уларни топиш осонлашади.

Глоссарий (Лат. глоссариум-лугат) - муайян фаолият ёки билим сохасига оид асосий тушунчалар ва атамалар лугати. Глоссарий ва лугат уртасидаги асосий фарк шундаки, лугат маълум бир фанни урганиш билан боглик махсус атамаларни уз ичига олади [6] .

Тугри талкин килинган глоссарий киска, тушунарли ва ихчам булиши керак. Максад атаманинг бутун маъносини тушунтириш эмас, аксинча, максад укувчига мавзуни тушунишда ёрдам беришдир. Сузларни танлаш купрок илмий ёки кундалик тил буладими, муаллиф уз укувчилари ва уларнинг олдинги билимларини хисобга олган холда карор килиши керак. ^искартмалар глоссарийга киритилмайди. ^искартмаларни декодлаш учун кискартмаларнинг алохида руйхати тавсия этилади.

НАТИЖАЛАР ВА ТА^ЛИЛ

Глоссарий индекс карталарида ёки суз процессорида кулда яратилиши мумкин. Идеал холда, муаллиф ёзиш вактида охирида тушунтирмокчи булган (техник) сузларни белгилайди ва ёзади. Кейин сиз барча атамаларни алифбо тартибида саралайсиз ва тегишли тушунтиришларни тузасиз. Х,еч кандай холатда ташки манбалардан иктибос келтирмаслик ва эхтиёткорлик билан асослаш мумкин эмас. Глоссарий билимларнинг ихчамлигидир. Глоссарий - бу хорижий ёки техник атамалардан фойдаланиш ва тушунишни таъминлайдиган жумлалар руйхати.

Глоссарий - мавзу буйича атамалар туплами.

Эхтимол сиз илгари глоссарийдан алохида лугат сифатида ёки хужжатга илова сифатида фойдалангандурсиз. Глоссарий лар суз белгиси сифатида кенг кулланилади ва хаётнинг деярли барча сохаларида ва ихтисослашувнинг хар бир сохасида атамаларнинг талкинини беради. Глоссарий тилни тушунтиришни талаб киладиган сузлар руйхати сифатида такдим этилади. Оммавий глоссарийлар руйхати. Агар сиз Интернетдан кидирсангиз, атамаларнинг куплаб оммавий таърифларини жуда тез топасиз. Шунингдек, компаниялар контекстида куплаб оммавий сузлар руйхати мавжуд — масалан, махсулот яратиш, дастурий таъминотни ишлаб чикиш, талаблар билан ишлаш ёки лойихалар устида ишлаш. Оммавий таърифлар руйхатидан ташкари, ташкилотларда ибораларни тушунтирадиган куплаб форматлар мавжуд: бир томондан, хатто ихтисослашган сохаларда хам атамаларни тушуниш хар доим хам осон эмас, бошка томондан эса ибораларни умумий тушуниш ва изчил ишлатиш муваффакиятли хамкорлик ва ривожланиш учун асос яратади.

^искача айтганда: тушунтириш атамалари руйхатидан фойдаланиш техник хусусиятларни умумий тушуниш мухим булган хар кандай жойда мантикий булади.

Глоссарийларни яратиш ва юритишдаги муаммолар. Назарий жихатдан атамалар жадвали ва уларнинг таърифлари шаклида глоссарий яратиш нисбатан содда.

Амалда, атамаларни тушунтиришдан максимал фойда олиш учун бир нечта саволларга жавоб бериш керак: Бу атама канчалик кенг булиши керак? Бир томондан, киска жумлалардан фойдаланиш тавсия этилади, бошка томондан, кушимча маълумотлар ва мисоллар купинча яхширок тушунишга ёрдам беради. Атамаларнинг тушунтиришлари мос ёзувлар материаллари сифатида ишлаганлиги сабабли, купинча бироз узунрок такрорлашлардан фойдаланиш максадга мувофикдир.

Глоссарий - бу тегишли тушунтириш ёки таржима килинган атамалар руйхатидир. Бундай маълумотнома илмий ишларни кушимча сифатида тулдириши мумкин, аммо мустакил равишда лугат сифатида х,ам ишлаши мумкин. ^андай булмасин, у киска ва ишончли тушунтиришлар оркали маълум атамаларни тушунишни осонлаштиришга хизмат килади. Агар сиз илмий ишингизда уртача укувчи таниш булмаган техник атамалардан фойдалансангиз, ишингизнинг тушунарлилиги ва укиш тезлигига салбий таъсир курсатмаслик учун уларни талкин килиб беришингиз керак. Бунинг учун сиз узингизнинг ишингизга тузилиш ва тузилишдаги алох,ида элемент сифатида кушадиган глоссарий ишлатасиз. Тушунтирилиши керак булган атамалар сонига караб, сиз изох,лардан фойдаланишингиз ёки глоссарий яратишингиз мумкин. Фойдаланиш кулайлиги учун каталогни алифбо тартибида созлашингиз керак: сиз ишлатилган атамаларни санаб утасиз ва уларни тушунтирасиз ёки таъриф берасиз ё болмаса таржима кушасиз. Агар сиз атамани аниклаш учун манбадан фойдалансангиз, сиз танлаган иктибос услубига мувофик ушбу манбадан иктибос келтиришингиз мумкин.

Сизнинг ишингизда каталог бир нечта жойларга жойлаштирилиши мумкин:

- мундарижадан кейин

- кискартмалар руйхати буйича .

- сизнинг ишингиз билан боглик

- библиографияга кура ХУЛОСА

^андай булмасин, глоссарий сизнинг режангизда уз урнини топади. Агар сизда тушунтириш учун бир нечта аник атамалар мавжуд булса, сиз алтернативадан х,ам фойдаланишингиз мумкин: сиз уларни изох,ларда тушунтирасиз, бу сизнинг ишингизни укишни янада осонлаштиради.

Фойдаланилган адабиётлар.

1. Достоинства и недостатки дистанционного обучения // "Образование: путь к успеху". -Уфа., 2010.

2. Зайченко Т.П. Основы дистанционного обучения: Теоретико-практический базис: Учебное пособие. - СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И. Герцена, 2004. - 167 с.

3. Зайченко Т.П. Инвариантная организационно-дидактическая система дистанционного обучения: Монография. - СПб.: Изд-во "Астерион", 2004. - 188

4. Зиёмухамедов Б., Тожиев М. Педагогик технология-замонавий узбек модели. / "Lider Press", Тошкент-2009 й.

5. Парпиев А., Марахимов А., Х,амдамов Р., Бегимкулов У., Бекмурадов У., Тайлоков Н. Электрон университет. Масофавий таълим технологиялари УзМЭ давлат илмий нашриёти. - Т.: 2008, 196 б.

6. Педагогика и психология высшей школы: Учебное пособие/Отв. Ред. М.В. БулановаТопоркова. - 3-е изд. - Ростов н/Д: Феникс, 2006. - 512 с., с.102-106

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.