CC BY
6
Першы
нацыянальны
брэнд: псторыя,
легенды, сучаснае жыццё
Kалiсь слуцкiя паясы славЫся у Еуропе нароуш з мейсен-скiм фарфорам, бру-сельскiмi карункамi i венецыянсюм шклом. Многiя вядучыя ткацкiя мануфактуры iмкнулiся iх падрабщь: гiсторыi вядомы нават гучныя судовыя працэсы з гэтай нагоды. З'яуля-ючыся па сутнасцi экзатычным атрыбутам усходняй культуры, яны yвабралi мясцовы каларыт, узбагацiлiся адмысловымi прыё-мамi ткацтва i у сваю чаргу пау-плывалi на некалькi пакален-няу тутэйшых прадстаушкоу розных сацыяльных слаёу, сталi шэдэyрамi айчыннага дэкаратыу-на-прыкладнога мастацтва, прад-метам нацыянальнага гонару.
.. .Калi зменiцца мода, пра iх за-будуцца на некалью дзесяц1год-дзяу i узгадаюць зноу, дзякуючы прыгожай памылцы беларускага лггаратурнага клас1ка. Нарэшце у ХХ1 ст. яны адродзяцца i атры-маюць другое жыццё намаганнямi таленав1тых людзей, узброеных iнавацыйнымi тэхналогiямi.
Дарэчы, пояс з'яуляецца адным з найважнейшых элементау во-пратк1 любога народа, бо заклю-чае у сабе абрадавыя, дэкаратыу-ныя функцы1 1 нават шфарма-цыю пра яго уладара, у прыват-насцi стан, да якого ён належыць. Першыя шауковыя паясы тра-пiлi на нашы землi у якасцi ваен-ных трафеяу, што прывоз1л1 во1-ны Рэчы Паспал1тай пасля ба-талш на Усходзе. Паясам1 зруч-на было падпяразваць кунтушы, тагачасную вопратку шляхты. 1х так 1 пачал1 называць - «кунту-шовыя». I завязвалi iх па-свойму: канцы аздобш1 улюбёным мяс-цовым упрыгажэннем - махрамь
i давалi свабодна звiсаць у адроз-ненне ад усходняй манеры хаваць 1х пад пояс. Так шауковыя пая-сы прыжыл1ся у нашай культуры, сталi папулярным аксесуарам мужчынскага арыстакратычнага касцюма. Аднак вырабы з яскра-вага сонечнага Усходу не вельм1 гарман1равал1 з мясцовым кала-рытам, i прадпрымальная шляхта аргашзавала iх вытворчасць тут.
Першая мануфактура па 1х вырабу, так званая перс1ярня, на тэрыторы1 Рэчы Паспал1тай была адкрыта князям1 Патоц-кiмi у горадзе Станiславе, сучас-ным 1вана-Франкоуску (Украiна). Там паступова пачау фармiравац-ца той варыянт кунтушовага пояса, што стане надзвычай запа-трабаваным у Еуропе, у тым лiку 1 дзякуючы 1дэям таленав1тых майстроу 1 ткачоу, як1я прахо-дз1л1 навучанне на мануфактуры. Сярод iх быу ураджэнец Кан-станцiнопаля (сучасны Стамбул) з армянск1м1 1 венгерск1м1 кара-ням1 Аванэс Маджаранц, ц1 Ян Маджарсю, як сталi называць яго на нашых землях, куды ён прыехау па запрашэнн1 М1хала Каз1м1ра Радзiвiла «Рыбанью», якi даручыу майстру аргашзаваць вытворчасць паясоу спачатку у Нясвiжы, а за-тым на Слуцкай ткацкай мануфактуры. Маджарсю зрабiу гэта у самыя сщслыя тэрмiны дзякуючы свайму прафесiяналiзму, а так-сама кемлiвасцi i майстэрству мяс-цовых ткачоу, што прызвычаiлiся выконваць самыя мудрагелiстыя заказы, бо у свой час рабШ касцю-мы i дэкарацыi для опернай i ба-летнай труп, яюя трымал1 тага-часныя уладары Слуцка.
- Самае дз^нае, што кунту-шовыя паясы у тыя гады выра-блялiся на многiх мануфактурах Рэчы Паспалтай: у Варшаве, Кракаве, Гродне - Тызенгаузау,
у Ружанах - Сапегау. Але менавта слуцшя сmалi феноменам нацыя-нальнага декаратыуна-прыкладно-га мастацтва I увайшл1 у сусвет-ную гкторыю культуры, - разва-жае дырэктар Музея старажыт-набеларускай культуры Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы I лтаратуры НАНБела-руа, кандыдат мастацтвазнау-ства, дацэнт Барыс Лазука. -Да ведама, кунтушовыя паясы та-го часу, у тым л1ку I слуцк1я, мел1 пэуныя параметры I кампазщыю. Пры шырыт 35-40 см яны дасягал1 даужыш да чатырох метрау I был1 двухбаковым1. Па кампазщъй мел1 тры часткг. дзве «галавы» на кан-цах з узорам1 з кветак, лкця, розных амвалау i памiж iмi - асноу-ная частка, так званы сярэдшк, затканы аднатонным1 ц1 арнамен-таваным1 папярэчным1 палосам1 або запоунены 1ншым1 арнамента-ваным1 матывам1. Акаймоувал1 ¡х вузк1я бардзюры з раслтным арна-ментам. Гэтых памерау I кампаз1-цы1 прытрымл1вал1ся усе вытвор-цы кунтушовых паясоу. I сыравта у iх была аднолькавая. Але далей пачынауся працэс ткацтва. I менавта Маджарск1м1, Янам, а паз-ней яго сынам Лявонам, была ад-крыта тая дз1уная гармотя пра-парцыянальных суадност, форм,
гл
плоскасцей, бардзюрау, памерау «галоу» i сярэдшка, спалучэнняу палос, адметная арнаментацыя I многае тшае, што з'яднала усё у адзты прадмет дэкаратыуна-пры-кладнога мастацтва I ператвары-ла яго у сапраудны твор мастацтва. Асабл1вым попытам кары-сталкя золата- i сярэбранатка-ныя, так званыя лтыя паясы, кал1 гатовы выраб пракаmвалi праз спецыяльныя валШ-прасы («ка-ляндры»), кабрасплюшчыць та-нюття залатыя ц сярэбраныя дроцШ, якiмi абкручвалi шауковыя ттки Паверхня татх выра-бау станавлася iдэальна роунай I блккучай, быццам адлтай з ме-талу. Кожны пояс, вытканы Мад-жарскiмi, быу ушкальным, бо ад-нолькавых яны не рабiлi. Больш за тое, Маджарстя першым1 пра-панавалi падбiраць пояс у колер касцюма мужчыны-арыстакрата I у адпаведнасц1 з побытавай с1ту-ацыяй. На iх вырабах не тольк
абодва баш пояса был «правыя», але i кожны з iх дзял^ся на дзве паловы са сваёй колеравай гамай. Так1м чынам, на свята так пояс павязвауся наверх чырвонай з зо-латам часткай, з сумнай наго-ды - чорнай са срэбрам, а для што-дзённай носк1 - зялёнай або шэрай часткай.
Барыс Лазука лiчыць слуцмя паясы асаблiвай з'явай айчынна-га мастацтва, што дае яскравае уяуленне пра багатую арыста-кратычную культуру нашай краь ны, аб якой доупя дзесяцiгоддзi не прынята было узгадваць з-за яе дачынення да культуры заможных класау. Дарэчы, у вышку рэкан-струкцы1, якая зараз праводзщца у музеi, што ён узначальвае, упер-шыню арыстакратычная культура Беларуа будзе паказана мака-мальна шматгранна.
- Нельга гаварыць, што бела-руская культура - гэта тольк народная культура. Гэта катэ-гарычна няправiльна, - акрэ-^вае сваю пазщыю Барыс Лазука. - Для мяне нацыянальным маркерам з'яуляецца народны кас-цюм, беларук рушшк, што на-радзiуся яшчэ у паганск перыяд,
i слуцк пояс як бездакорны узор майстэрства I густу тутэйшых рамесн1кау, што стваралi свае тканыя шэдэуры у супрацоунi-цтве з заказчыкам1, адукаваным1 прадстауп1кам1 мясцовай арыста-кратып. Дарэчы, па вялШм рахун-ку, слуцк пояс па сутнасц мае тую ж структуру i кампазцыю, што i ручтк. Так усходш аксесу-ар, развiваючыся на нашых землях, паступова набыу выгляд га-лоунага атрыбута народнай культуры - ручтка. МИж 1ншым, у ад-ной са сва1х ктжак я паспрабавау прааналiзаваць арнаментацыю слуцтх паясоу, вызначыць, што у iх дэкоры часцей за усё сустра-каецца. I акрамя традыцыйных усходшх амвалау: кветк ружы, граната, луск - знайшоу i нашы нацыянальныя: мясцовыя л1сточк1, гал1нк1, парастк1, звыклыя для нас раслты. А яшчэ на асобных паясах разгледзеу нават выявы чалавека у кунтушы, са стрэльбай у руках.
А вось «... цвятка радзiмы, ва-сшька», як тсау клаак, на слуцюм поясе i няма. Падобная кветачка з зубчатымi пялёсткамi - хутчэй за усё папулярны усходш амвал -гваздзж. Мiж шшым, у славутым
вершы Макс1ма Багданов1ча была не толью недакладнасць, звя-заная з мастацюм выкарыстан-нем вобраза кветш валошю, але 1 пстарычная памылка. Справа у тым, што на слуцкай мануфактуры за ткацкiмi станкамi праца-валi выключна мужчыны, бо гэта была велыш цяжкая работа, якая патрабавала акрамя шшага i спе-цыяльнай падрыхтоукь Ды i свае карэктывы у малюнкi яны не мелi права уносщь, бо паясы ткалкя, як правiла, пад заказ, i Маджарскiя узгаднял1 эсюзы з будучым1 ула-дальн1кам1 вырабау. Так што во-пыт работы за вясковымi кроснамi было проста немагчыма перанесцi на мануфактурную вытворчасць.
Але менав1та гэтыя памылк1 Макама Багдановiча выратавалi слуцк1я паясы ад забыцця, кал1 мода у Расшскай Iмперыi, да якой у вын1ку падзелау Рэчы Па-спалiтай адышлi гэтыя землi, па-вярнулася да французскага стылю i пядпяразаныя кунтушы насш тольк1 самыя шчырыя патрыё-ты кшталту Радз1вшау, падкрэ-сиваючых сваю апазiцыю да афь цыйнай улады. Пазней Савецкая улада суаднесла гэты аксесуар
МАЛАЯ РАДЗ1МА У С1МВАЛАХ
мужчынскага касцюма з класам эксплуататарау, i тольк прыгожы верш класiка, што услауляу працу прыгонных дзяучат, звярнуу ува-гу тагачасных вдэолагау на забыты нацыянальны брэнд. Слуцкiя пая-сы пачынаюць збiраць i вывучаць. У 1939 г. ушкальная калекцыя iх узорау з Нясвiжскага замка была перададзена у Дзяржауную кар-цшную галерэю Беларусi, самыя цэнныя экспанаты якой, у тым л1ку слуцюя паясы, зн1кл1 у па-чатку вайны.
Дарэчы, за 100 гадоу iснавання Слуцкай мануфактуры там было выткана каля пящ тысяч паясоу. Сёння у розных музейных калекцыях Беларусi захоуваюцца 12 старажытных узорау. Такiм чы-нам, абсалютная большась слуц-к1х паясоу знаходз1цца у музейных i прыватных калекцыях свету. Прауда, калi-нiкалi з'яуляюцца людзi, што прапануюць спецыяль стам як быццам пстарычныя узоры старажытнага аксесуара, зной-дзеныя нiбыта у бабулiных куфрах. Аднак таюя г1сторы1 1снуюць
на узроуш паданняу, на канкрэт-ныя факты нiхто не спасылаецца. Хаця у гады лiхалецця сяляне часам хавалi найбольш прыгожыя рэчы сваiх паноу. Так што тэарэ-тычна усё магчыма...
Шанц на другое жыццё ста-ражытны беларуск брэнд атрымау у 2012 г., кал1 была зацверджана Дзяржауная праграма адраджэн-ня тэхналогiй i традыцый вытвор-часц1 слуцк1х паясоу 1 развщця вытворчасц1 нацыянальнай су-вешрнай прадукцыi. У яе межах было вырашана стварыць у Слуц-ку музей. Сфармiраваць яго кан-цэпцыю 1 вобраз было даручана вопытнаму музейшчыку Барысу Лазуку, сярод найбольш щкавых 1дэй якога стала шкляная сцяна памiж музеем i цэхам па вытвор-часцi паясоу, што дазваляе непа-срэдна назiраць за працэсам тка-цтва слуцк1х паясоу, сакрэт вы-рабу якiх, дарэчы, лiчыуся незва-ротна страчаным. Разгадаць яго было даверана спецыялктам В1-цебскага дзяржаунага тэхнала-гiчнага унiверсiтэта.
- Наша ВНУ - адзтая у крате, якая займаецца распрацоукай I праектаваннем ткап1н з новым1 складанымi сmрукmурамi, - тлу-мачыць прафесар кафедры дызайну I моды Гална Казарпоуская. - Нам прапанавалi вывучыць структуру гiсmарычнага пояса i сфарму-ляваць тэхючнае заданне для рас-працоушчыкау ткацкага станка. Да ведама, яго аналага, што выкарыстоувауся калкь на слуцкай пераярт, у свеце не захавала-ся. Таму трэба было стварыць су-часнае абсталяванне, якое б маг-ло ткаць не горш за аутэптычпае. Гэта было не проста, бо слуцк пояс мае вельм1 складаную структуру i мноства сакрэтау. Дапамог iх разгадаць электронны мкра-скоп, як1 дазвол1у выяв1ць да сотн ткацк1х эфектау. Сярод прыёмау, дарэчы, зауеажыл1 еельм1 падобпы на пацыяпальпую ручную тэхтку пераборнага ткацтва на дошчач-ках. Было таксама высветлена, што каб зрабць пояс двухбако-вым, неабходна выканаць 94 пера-пляцент. Вельмi знаходлiва былi
выраблены i так званыя залат-ныя н1тк1, выкарыстаныя у самых раскошных узорах слуцк1х паясоу. Мiж тшым, ювелiрная работа па вырабу татх нтак была пад с1лу тольк1 жанчынам з 1х лоук1м1 пальчыкам1. Адзначу, што у асоб-ных слуцк1х паясах утрымл1вала-ся каля 200 грамау золата, таму i каштавал1 яны часам як некаль-xi пародзктых коней або маёнтак з сотняй прыгонных.
Галша Васшьеуна Казар-ноуская - патомная тэкстыль-шчыца: усе яе бл1зк1я працавал1 на «Вщебсюх дыванах» i пе-радалi ёй щкавасць да работы з тканшай. Прафесш яна атры-мала у Маскоусюм тэкстыльным iнстытуце пад юраунщтвам вы-датных педагогау. Работа над адраджэннем тэхналогп вытвор-часцi слуцюх паясоу стала для яе чарговым экзаменам на пра-фесiяналiзм, як жанчына вытры-мала блiскуча: разгаданыя i рас-працаваныя ёю алгарытмы тэх-налогii вырабу старажытнага брэнду бьт пераведзены на мо-ву праграмiравання яе калегай, загадчыцай кафедры Наталляй Абрамовiч.
- Для адраджэння вытворча-сщ слуцтх паясоу неабходна было спецыяльнае абсталяванне, рас-працаванае паводле нашых iдэй, -працягвае Галта Казарноуская. -Тэндэр выйграла нямецкая фiрма «Mageba», якая займалася вырабам найскладанейшага тэкстыльнага абсталявання. Аднак станкоу для ткатн з разраду шэдэурау сусвет-нага дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва фiрма раней не ства-рала. Таму заказ для Слуцка стау ункальным: зробленаму немцам1 станку удаецца узнауляць гкта-рычную вязь слуцк1х паясоу. Для большага падабенства было пра-панавана выкарыстаць у сучас-най тэхналогп прыёмы г ручно-га, г машыннага ткацтва, што запатрабавала вельм1 складана-га праграмнага забеспячэння. Аднак вытк таго заслугоувау. Вядо-ма, структура сучаснага пояса ад г1старычнага адрозн1ваецца, затое малюнак, колеравая гама i кампазцыся - адзт да аднаго. Су-часныя паясы адпавядаюць гкта-рычным, тэхналог1я у кожнага шдыв1дуальная. Перад запускам у вытворчасць кожны праходз1у за-цвярджэнне навукова-экспертным
саветам з удзелам гiсторыкау НАН Беларуси Mím тшым ушкаль-ны станок запрацавау у Слуцку у 2013 г. i ni разу не спыняуся. Слуц-к1я паясы сёння ткуць па заказах музеяу, дзяржауных органау i розных устаноу для прадстаушчых мэт, iх таксама набываюць пры-ватныя асобы. Выпускаецца i раз-настайная сувенiрная прадук-цыя шырокага цэнавага дыяпазо-ну у стылктыцы старажытнага брэнда: закладт, дэкаратыуныя пано з фрагментамi пояса, футляры для акулярау, мабiльных тэлефонау, жаночыя шалШ. На-огул, я бачу вялШ патэнцыял старажытнага брэнда. Яго фрагменты можна выкарыстоуваць у тым лку у якасщ аздаблення вопраткй Гэту тэму я увяла у курс лекцый, праводзяцца лабараторныя работы, падчас якiх студэнты на кампютарах ствараюць ма-люнк1 паводле стылктът паясоу. Адзначу, што яны з вялжай цка-васцю ставяцца да гэтай тэмы, якая абуджае iх фантазю, фар-мiруе густ i выклкае пачуццё го-нару за нашу гктарычна-культур-ную спадчыну.
Пры багацщ сучасных тэх-налогш, што выкарыстоуваюц-ца сёння у тэкстыльнай вытворчасць надрукаваць кошю слуц-кага пояса на штучным шоуку або вышыць яго фрагмент на шьня-ной тканше - не складана, ды i таю сувешр будзе танны, уичва-ючы, што сучасны тканы слуцк пояс каштуе ад 1,5 тыс. дол. Спе-цыялютам не падабаецца такая прымiтывiзацыя старажытнага брэнда. Але, магчыма, для яго па-пулярызацып, у тым лшу за ме-жамi дзяржавы, пасля стагоддзяу забвення таюя падыходы пакуль маюць рацыю..
Кацярына АГЕЕВА
